Arteterapia jako metoda rewalidacji dzieci upośledzonych.
Opracowała:
Marta Czarnecka
Wstęp
1. Potrzeby dzieci niepełnosprawnych.
2. Zadania pedagogów pracujących w internacie z dziećmi upośledzonymi.
3. Arteterapia jako metoda rewalidacji
4. Podsumowanie
Bibliografia
Osobowość i charakter każdego człowieka formowana jest przez bodźce napływające do nas z otaczającego świata. Często jest on jednak dla nas niezrozumiały a pomocna w rozumieniu rzeczywistości może być sztuka, która rozbudza myślenie i emocje, ukazuje piękno oraz mobilizuje do twórczego działania w życiu.
Każdy z nas od czasu do czasu potrzebuje wyładować narastające emocje, które utrudniają nam życie, prowadzą czasem do frustracji i sprzyjają agresywnym zachowanią. Podobnie jest z dziećmi upośledzonymi, które także potrzebują wyładować swe emocje i frustracje. Taką szansę powinny mieć również osoby ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, dlatego uważam, że szczególnie w ich przypadku warto stosować terapie sztuką, (najlepiej plastyczną) ponieważ daje ona możliwość wypowiedzi bez używania słów pisanych czy mówionych, z którymi te dzieci mają problem. Obcowanie ze sztuką jest optymalnym środkiem wyzwalania się z konfliktów również poprzez uświadomienie ich sobie, co prowadzi do przeobrażania się osobowości twórcy. Manualne działanie daje nie tylko ukojenie nerwów i wymierne skutki w postaci wykonanej pracy, ale pomóc może także terapeutom i rodzinom w rozszyfrowaniu zachowania dziecka, jego frustracji, niepokoju, lęków, na podstawie prac dziecka. Umożliwia również poznanie sposobu myślenia oraz systemu wartości młodego człowieka, chociażby po przez analizę rysunku domku, czy rodziny.
Każda kobieta już będąc w ciąży zastanawia się nad swym postępowaniem, które ma wpływ na zdrowie i potrzeby jej nienarodzonego dziecka. Nowo narodzony człowiek jest zazwyczaj „oczkiem w głowie rodziców”, którzy dbają o jego zdrowie, bezpieczeństwo i inne potrzeby. Wraz ze wzrostem, niektóre potrzeby dziecko zaczyna samo zaspokajać, ale również pojawia się szereg nowych. Od najmłodszych lat, potrzeba integracji młodego człowieka z rówieśnikami jest oczywista dla wszystkich, więc rodzice często wybierają się ze swymi pociechami na place zabaw, do przedszkola. Działanie to, jest podyktowane dobrem dziecka, które musi powoli wkraczać w świat innych ludzi, społeczności, środowisk. Potrzeba integracji odnosi się także do osób niepełnosprawnych. Kolejną bardzo istotną potrzebą jest tolerancja. Każdy z nas odczuwa potrzebę akceptacji bez względu na kolor skóry, wyznanie, poglądy. Także osoby o specjalnych potrzebach edukacyjnych mają prawo tego od nas oczekiwać.
Kolejną bardzo istotną potrzebą dzieci upośledzonych jest edukacja. Szczególnie istotna ze względu na stymulacje tych osób do dalszego rozwoju, który ze względu na różne braki i opóźnienia nie jest taki prosty jak u dzieci w normie. Istotna jest szczególnie możliwość dostępu do odpowiednich placówek edukacyjnych. Ważny jest także sposób prowadzenia zajęć, podejście nauczyciela i warunki a także atmosfera na zajęciach. Lekcje z takimi dziećmi muszą być urozmaicane i aktywnie angażować dzieci do działania. Należy pamiętać również o pozytywnym wzmacnianiu dzieci. Odnosi się to także do uczniów w normie intelektualnej, jednakże dzieci z deficytami potrzebują tego szczególnie, ze względu na to że łatwiej się zniechęcają do zajęć. Stosowanie ciekawych form zajęć, pozytywnych wzmocnień i skupianiu się na najważniejszych umiejętnościach dziecka prowadzi do sukcesu edukacyjnego.
Artterapia podobnie jak ergoterapia i socjoterapia jest jednym z rodzajów terapii zajęciowej. Jest ona coraz bardziej popularna i stosowana nie tylko w placówkach pedagogicznych lecz także leczniczych. Swym działaniem przyczyna się ona do pokonywania problemów, takich jak np. brak pewności siebie, podejmowania trafnych decyzji a nawet pomocna jest w leczeniu uzależnień, jak i również stosuje się ją jako uzupełnienie leczenia szpitalnego. Słowo artterapia pochodzi od dwóch wyrazów „ars” czyli sztuka i „therapeuein” czyli leczenie. Termin ten oznacza czynności związane z tworzeniem lub sam wynik twórczości do wzbogacenia własnej osobowości. Jest to doskonały sposób poznania siebie po przez szeroko rozumianą twórczość. Jest do metoda, która wykorzystywana często jest w pracy z dziećmi z różnymi upośledzeniami, autyzmem, porażeniem mózgowym, ADHD, jak również wspiera diagnozę i terapię osób chorych psychicznie, resocjalizację. Coraz częściej już w najmłodszych grupach przedszkolnych stosuje się ten rodzaj pracy z dziećmi, w celu otwarcia się dzieci, lepszego poznania każdej osoby indywidualnie, bez zadawania krępujących lub niezrozumiałych dla dzieci pytań. Wśród terapii poprzez działania plastyczne opiszę teraz kilka moim zdaniem ciekawych i dynamicznych metod pracy, sprawdzających się w szczególności z osobami o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Pierwsza z nich to metoda Creative Mind Ordein, polega ona na malowaniu obrazu bez jakiegokolwiek wzoru, jej głównym celem jest wspomaganie spontanicznego artykułowania „nieuświadomionych obszarów duchowo-umysłowych” uczestnika. Kolejna ciekawa metoda zwana Mcsspainting polega na odpowiednim porządku pracy, która uwalnia kreatywność szczególnie jest ona polecana do pracy z dziećmi autystycznymi, dla których odpowiedni porządek i schemat pracy jest niezwykle istotny. Najbardziej znaną metodą Arteterapii jest opracowana przez R.F.Show, a zwana metodą malowania dziesięcioma palcami. Dziecko maluje wszystkimi palcami i całymi dłońmi. Jego zadaniem jest namalowanie obrazu na dużym arkuszu papieru, pozostawiając uczestnikowi terapii zupełna swobodę i inicjatywę malowania. Zajęcia trwające od 20 do 40 minut powinno zakończyć się przyczepieniem obrazka do słomianej maty, co podkreśla wartość wykonanej pracy. Metoda ta stosowana regularnie uwalnia od zahamowań, pomaga pokonywać lęki, wspomaga poczucie własnej wartości. „Metoda ta spełnia również funkcje diagnostyczne. W metodzie tej maluje się bezpośrednio mocząc w farbie palce. Wykonuje się rysunek na bardzo dużych arkuszach papieru, co zapewnia swobodę ekspresji. Daje to duże możliwości wypowiedzi graficznych przy minimum zdolności plastycznych. Przy wykonywaniu pracy należy obserwować sposób nabierania farby, reakcje na zanurzanie ręki w masie, kolejność użycia kolorów, zapełnienie płaszczyzny, kierunek linii przy malowaniu, zakres linii, reakcje mimiczne i werbalne, tempo pracy, przerwy i czas pracy. Te wszystkie spostrzeżenia dają wiele informacji o osobie malującej i pozwalają na ukierunkowanie dalszej pracy terapeutycznej.”
Malowanie mandali jest kolejnym bardzo ciekawym sposobem terapii. Tworzenie rysunku w kole odbywać się powinno w atmosferze ciszy, skupieniu, przy blasku świec i dźwiękach wyciszonej spokojnej muzyki. Długotrwałe i regularne leczenie tą metoda, przynosi doskonałe efekty, zaobserwować można np.: zmiany zachodzące w psychice dziecka, ponieważ zestawienie ze sobą prac wykonanych w czasie trwania terapii, zawiera dość dokładny zapis zmieniających się emocji i uczuć danej osoby. Ujawniają również stosunek do własnej przeszłości i teraźniejszości oraz mówi o stosunkach danego dziecka w grupie np.: przedszkolnej.
Ogólnie rzecz ujmując twórczość z wykorzystaniem technik takich jak: malarstwo, rysunek, rzeźba, pozwalają osobom upośledzonym na lepszą komunikację z otoczeniem, z samym sobą, dają poczucie bezpieczeństwa, pozwalają odreagować stres, rozwijają inteligencję, wyzwalają większą wrażliwość, przyczyniają się do zmiany niepożądanych agresywnych zachowań, powodują większą otwartość i pogłębiają zaufanie do innych osób, a także pozytywnie wpływają na poczucie własnej wartości. W dalszej części pracy wymienię i krótko scharakteryzuję różne rodzaje arteterapii.
Rysunek. Może być on wykonywany za pomocą różnych kredek, pasteli, ołówków czy węgla. Dzięki czemu umożliwia osiągnięcie ciekawych efektów takich jak: zarówno delikatnego szkicu jak i mocnego kubistycznego portretu.
Malarstwo, podobnie jak rysunek daje nam wiele możliwości. W zależności od rodzaju używanych farb, np. plakatówek, olejnych, akryli, akwareli, farb do szkła czy ceramiki pozwalają na uzyskanie różnych faktur i innych ciekawych efektów na różnorodnych podłożach.
Grafika w efekcie końcowym najbardziej podobna jest do rysunku. Dzięki różnorodnym sposobom używania igieł i innych narzędzi pozwala na uzyskanie w tej samej technice (np. akwaforcie) różnorodnych efektów. Wyróżniamy kilka odmian grafiki: linoryt, drzeworyt, monotypia czy druk strukturalny.
Rzeźba. Tak jak we wcześniejszych metodach w zależności od użytego materiału efekty końcowe mogą być różne. Materiały takie jak masa solna czy papierowa mogą być wykonane własnoręcznie, co wymaga dodatkowej pracy i umiejętności. Natomiast lepienie czy rzeźbienie w glinie, modelinie, plastelinie czy też wosku wymaga kupna gotowych produktów. Rzadziej wykorzystywana w artterapii jest rzeźba w drewnie lub innych trudnych i twardych materiałach.
Ciekawym sposobem prowadzenia terapii jest wykonywanie origami. Składanie z papieru różnych postaci zwierząt czy przedmiotów daje nie tylko dużo satysfakcji ale ćwiczy również zręczność manualną, myślenie logiczne i przyczynowo-skutkowe.
Sztuki użytkowe to kolejny rodzaj artterapii, posiadający ciekawy wachlarz możliwości oddziaływań terapeutycznych. Jak sama nazwa wskazuje, wyroby wykonane przez uczestników są później używane. Tak więc, robienie ulotek, plakatów, projektowanie okładek to nie tylko bardzo praktycznie spędzony czas.
Collage jest kolejnym, praktycznym i niezwykle rozwijającym wyobraźnię sposobem terapii, nawiązującym do sztuki XX-go wieku. Można więc przy okazji tych działań powtórzyć wiadomości z historii sztuki.
Robienie witraży z papieru, bibuły czy zwykłego szkła, wymagającego pomalowania lub ze starych butelek i flakoników jest również bardzo twórcze, rozwija wyobraźnię, przez co może być jednym ze sposobów terapii.
Do sztuk użytkowych możemy również zaliczyć fotografię. Robienie zdjęć a następnie samodzielne wywoływanie ich oraz wykonywanie odbitek, daje dużo satysfakcji, choć nie jest to proste zajęcie i wymaga dużo czasu.
Zdobnictwo i dekoratorstwo podobnie jak sztuki użytkowe daje możliwość późniejszego wykorzystania wykonanych prac.
Ikebana, czyli sztuka układania kompozycji z suszonych i żywych roślin to bardzo wdzięczne i relaksujące zajęcie. Dla ciekawszego i bardziej różnorodnego efektu możemy wykorzystywać elementy takie jak: muszle, pióra, korale, sznurki, owoce, wstążki, szyszki czy nawet kawałki drewna. W ramach takich zajęć, możemy również wykonywać ozdoby i dekoracje okolicznościowe oraz upominki dla najbliższych. Najbardziej popularnymi formami takich prac są stroiki bożonarodzeniowe i wielkanocne, ozdoby choinkowe oraz ramki. Osobiście uważam, że powyżej wymienione przedmioty są zbyt często powielane w ten sam sposób i z tradycyjnych materiałów. Moim zdaniem powinno się stosować nietypowe surowce do wykonywania tych ozdób świątecznych oraz ramek, jak na przykład szopka z biszkoptów i lukru zamiast tradycyjnej. Nie tylko sztuki plastyczne są wykorzystywane w artterapii.
Muzykoterapia zarówno bierna jak i czynna jest również jedną z metod artterapii. Podobno muzyka łagodzi obyczaje i na pewno coś w tym jest. Ma ona działanie kojące, daje ukojenie naszej duszy, odpręża nas i wycisza. W zależności od tempa i rytmu może również pobudzać nas do działania i napawać optymizmem. Słuchanie muzyki jak i również granie na instrumentach ma działanie terapeutyczne. Należy również wspomnieć o nauce śpiewu i odtwarzaniu znanych już utworów.
Kolejną nieplastyczną metodą artterapii jest biblioterapia, na którą składają się następujące czynności: czytanie na głos fragmentów lub całych książek, wieczory poezji, dyskusje na temat przeczytanych książek oraz słuchanie tekstów biblioterapeutycznych. Ponieważ książka jest dobra na wszystko, często czytamy ją przed snem. Teksty specjalnie przygotowane do pracy terapeutycznej, jak i książki ogólnodostępne mogą na nas wpłynąć pozytywnie poprzez swoją treść. Rozterki, dylematy i często również los bohaterów opowiadań, bajek może nam dać dużo do myślenia i skłonić do zastanowienia się nad swoim postępowaniem, systemem wartości czy postrzegania świata.
Filmoterapia jest kolejną metodą terapeutyczną. Projekcja filmów i następująca po nich dyskusja, omawianie problematyki i zachowań bohaterów a także samodzielne nagrywanie filmów, to bardzo ciekawy sposób terapii przeznaczony szczególnie dla starszych dzieci i młodzieży. Taką terapię, każdy z nas może sobie zafundować w zaciszu własnego domu. Chwila refleksji po obejrzeniu wartościowego filmu, np.: „Pręgi”, daje nam wiele powodów do przemyśleń i może na przykład spowodować większą otwartość na ludzi, podjęcie ważnej decyzji życiowej, zmianę zachowania, itp.
Teatroterapia czyli oglądanie spektakli, psychodrama, drama, czy pantomima to również kolejny rodzaj artterapii dający możliwość bliższego niż zazwyczaj obcowania ze sztuką. Działa na nas podobnie jak przeczytanie książki czy oglądanie filmu.
Ostatni rodzaj artterapii, który chciałabym wymienić to choreoterapia, na którą składa się taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe czy improwizacje ruchowe przy muzyce. Dają one możliwość poznania swego ciała poprzez ruch. Osoby ćwiczące czy wykonujące jakiekolwiek inne rodzaje ruchu (taniec, lekkoatletyka) dobrze czując się we własnym ciele odblokowując się na świat, widzą go w innych barwach, czerpiąc z niego więcej radości i poczucia spełnienia we własnym życiu.
Trudno jest wymienić wszystkie działania terapeutyczne powyżej wymienionych dziedzin sztuki. Z pewnością mogę powiedzieć, że arteterapia rozwija nas nie tylko w tych dziedzinach, które uprawiamy ale również wpływa pozytywnie na myślenie abstrakcyjne, logiczne oraz wyobraźnię. Odnosi się to szczególnie do dekoratorstwa, sztuk użytkowych, malarstwa, rysunku, rzeźby czy grafiki. Często daje ukojenie dla naszej duszy (biblioterapia i muzykoterapia) oraz skłania nas do zastanowienia się nad naszym życiem, postępowaniem czy światopoglądem. Czas, który można spędzić obcując ze sztuką jest dla dzisiejszego człowieka bardzo istotny i potrzebny, ponieważ za dużo czasu spędzamy pracując i myśląc o pieniądzach a za mało uwagi poświęcamy sobie, własnemu rozwojowi i rodzinie.
Dzieci szczególnie te z różnorodnymi zaburzeniami emocjonalnymi i deficytami rozwojowymi, czy upośledzeniem, braki lub trudności kompensowane mieć przy pomocy czynnego zainteresowania się jakąś dziedziną sztuki. Zajęcia plastyczne mają relaksacyjny i wyciszający wpływ na osoby nadpobudliwe. Natomiast osoby wrażliwe i nadmiernie wyciszone mogą stać się bardziej śmiałe i otwarte dzięki odpowiednim zadaniom. Świadczą o tym moje doświadczenia w zawodzie nauczyciela plastyki w różnych placówkach.
Ogólnie rzecz ujmując w zależności od problemów ucznia, odpowiednio dobrane zadania (także biorąc pod uwagę temperament i charakter) odnoszą pożądany efekt. Należy jednak pamiętać o cierpliwości i różnorodności tych zadań, by uczeń nie zniechęcił się do takiej formy terapii. Pozytywne wzmocnienia, cierpliwość i dyskretne podpowiadanie lepszych rozwiązań, motywuje dzieci do dalszego działania. Jeszcze skuteczniejsze działanie odnosi stopniowanie trudności zadaniach powierzonych uczniom oraz pokazywanie prac innych dzieci z różnych okresów terapii.
Dzieci stanowią naszą przyszłość. Tak więc należy o nie dbać, nie tylko w wymiarze finansowym, ale również zajmować się ich zdrowiem i samopoczuciem psychicznym. Znając potrzeby dzieci upośledzonych i zadania placówek, w których żyją, uczą się i wychowują, możemy z całą pewnością stwierdzić, że arteterapia jest odpowiednią i skuteczną metodą pracy i rewalidacji tych uczniów. Spełnia ona nie tylko zadanie rewalidacji, ale również uczy dziecko odpowiedniego podejścia do sztuki i jej podstaw zarówno warsztatowych jak i również teoretycznych. Czyli tym samym, stanowi edukacje plastyczną młodego człowieka, jaką ma obowiązek odbyć również dziecko z deficytami.
2. Brągiel Józefa, Badory Sylwia, Formy pracy opiekuńczo-wychowawczej
czarusiek