Materiały do ćwiczeń z prawa karnego:
Wprowadzenie do podstawowych zagadnień, norma sankcjonowana i sankcjonująca
I. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny – wprowadzenie
Kodeks karny składa się z trzech części: ogólnej, szczególnej i wojskowej
Przepisy części ogólnej (uporządkowane według kryteriów rzeczowych) - część z nich zawiera wyciągnięte niejako przed nawias elementy norm sankcjonowanych lub sankcjonujących (odnoszą się do każdego typu czynu zabronionego i wymagałyby powtórzenia w każdym opisie typu czynu zabronionego). Część z nich zawiera reguły operacyjne związane z rozstrzyganiem czasowego i miejscowego zastosowania przepisów kodeksu kornego, możliwych kolizji norm itp.
W skład części szczególnej wchodzą przepisy, które zawierają w podstawowym zarysie typy czynów zabronionych oraz grożące za ich realizację sankcje. Określają one elementy norm sankcjonowanych i sankcjonujących, a więc znamiona mające znaczenie dla oceny bezprawności i karalności danych zachowań (ale nie zawsze - są tam też przepisy związane z zasadami wymiaru kary, kwestiami proceduralnymi np. trybem ścigania). Część ta jest uporządkowana według kryterium przedmiotu ochrony określonego w poszczególnych typach przestępstw.
II. Ustalenia terminologiczne:
- Przepis prawny – graficznie wyodrębniona część tekstu prawnego, mająca „jakieś znaczenie” normatywne ; podstawowa jednostka tekstu prawnego,
- Norma prawna - zakodowana w przepisach prawnych reguła zachowania, norma konstruowana jest według ustalonego wzorca, określającego strukturę normy prawnej (adresat normy, zachowanie które powinno być zrealizowane oraz okoliczności, w których zachowanie powinno być zrealizowane - niektórych elementów trzeba się niekiedy domyślić), przepisy prawne natomiast dostarczają elementów konstrukcyjnych dla tak rozumianej normy.
- Hipoteza – określa sytuację, w której określony nakaz lub zakaz wiąże adresata normy
- Dyspozycja –określa nakazany lub zakazany sposób zachowania
- Czyn zabroniony – art. 115 § 1 k.k. – zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej - płaszczyzna ontologiczna
- Typ czynu zabronionego – wzorzec zachowania wynikający z opisu czynu zawartego w przepisach karnych; wzorzec karalnego naruszenia normy sankcjonowanej, który powinien wskazywać wszystkie znamiona, które decydują o treści bezprawia i uzasadniają jego karalność – płaszczyzna normatywna
- Znamiona typu czynu zabronionego- elementy (składniki) tego wzorca
Znamiona (wprowadzenie):
- znamiona przedmiotowe- określające zachowanie, wskazujące na zaszłości w świecie zewnętrznym
- znamiona podmiotowe - określające nastawienie sprawcy do czynu, jego przeżycia wewnętrzne;
- znamiona modalizujące (modalne) – np. określające miejsce, w którym podjęcie danego zachowania jest karalne (surowiej karalne) np. w miejscu publicznym, czas (w trakcie porodu), sposób działania (ze szczególnym okrucieństwem)
- skutek - skutkiem nazywamy pewną, oddzielającą się od samego zachowania obiektywną zmianę w rzeczywistości
Wyprowadzenie z jednostki tekstu prawnego normy prawnej bywa zwane dekodowaniem normy.
Przyjmuje się, iż z przepisu prawa karnego (części szczególnej) można dekodować (interpretować) dwie struktury normatywne: normę sankcjonowaną i normę sankcjonującą (nie wszystkie elementy, część zawarta jest w przepisach części ogólnej)
Miejscem spotkania normy sankcjonowanej i sankcjonującej na gruncie ustawy karnej jest opis czynu. W normie sankcjonowanej tworzy on dyspozycję, w normie sankcjonującej jest elementem hipotezy.
Art. 148 k.k.
Norma sankcjonowana (w uproszczeniu): Nikomu nie wolno zabijać człowieka
Norma sankcjonująca: Jeżeli ktokolwiek spowoduje umyślnie śmierć człowieka podlega karze pozbawienia wolności od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności i karze dożywotniego pozbawienia wolności.
Czy relacja obu tych struktur normatywnych (normy sankcjonującej i sankcjonowanej) do przepisów prawnokarnych jest taka sama? Nie – norma sankcjonowana jest wyrażona pośrednio, zaś norma sankcjonująca wprost w przepisie prawa karnego - przepis prawnokarny nastawiony jest na oddanie treści normy sankcjonującej. Poza tym normę sankcjonującą można wyinterpretować tylko z przepisu prawa karnego. Tylko norma sankcjonująca jest normą prawnokarną sensu stricto.
Jedna norma sankcjonowana może wynikać z kilku przepisów części szczególnej kodeksu karnego. Różne sposoby naruszenia tej samej normy sankcjonowanej mogą charakteryzować się różnym stopniem społecznej szkodliwości, a w konsekwencji być (lub nie) zabronione pod groźba kary (tylko umyślne przełamanie normy sankcjonowanej „Każdemu zakazane jest niszczenie cudzego mienia” jest zabronione pod groźbą kary, jest czynem zabronionym). Nie każde naruszenie normy sankcjonowanej jest karalne. Sposób naruszenia normy sankcjonowanej (przez jaki podmiot, z jakim nastawieniem psychicznym, w jakim miejscu) decyduje o konieczności ustalenia surowszego lub łagodniejszego zagrożenia. (np. art. 148, 149 i 155 k.k.)
III. Norma sankcjonowana
Definicja:
Norma sankcjonowana wyraża powinność określonego zachowania się adresata normy
Aksjologiczny i teleologiczny aspekt normy
Norma jako powinność wyrażą dwa aspekty:
aspekt aksjologiczny – tj. negatywną ocenę konkretnego zachowania naruszającego lub narażającego dobro prawne na niebezpieczeństwo;
przedmiot ochrony normy prawnej stanowi dobro prawne – wartość szczególnie ceniona przez społeczeństwa, która przed naruszeniem lub narażeniem na niebezpieczeństwo jest chroniona przez normy prawne (dla określenia dobra prawnego duże znaczenie mają tytuły rozdziałów k.k. wskazujące – jednak nie przesądzające, jakie dobro prawne stanowi przedmiot ochrony zawartych w nich norm sankcjonowanych); aby móc mówić o naruszeniu normy, musi istnieć atak na dobro prawne.
zakres ochrony przewidziany przez tą normę – tylko zachowania naruszające reguły postępowania z dobrem prawnym są zakazane. Norma sankcjonowana nie może bowiem zakazywać naruszania lub narażania dobra prawnego w sposób generalny, tylko dotyczy zachowań prowadzących do tego w stopniu przekraczającym wynikający z potrzeb życia społecznego stopień akceptacji lub tolerancji dla zachowań ryzykownych, który wyznaczony jest przez reguły postępowania z dobrem prawnym. Innymi słowy, norma sankcjonowana zakazuje zachowań naruszających „zasady bezpieczeństwa danego dobra, czy też zasady ostrożności postępowania wobec niego”.
Kryterium wartościowania ujemnego, a więc stanowienia zakazów, jest zagrożenie lub naruszenie dobra prawnego w sposób niezgodny z wykształconymi przez wiedzę i doświadczenie regułami postępowania. Nie można uznać za bezprawny czynu, który nie prowadzi do naruszenia (bądź zagrożenia) dobra, bądź czyni to, jednak z zachowaniem reguł postępowania z dobrem.
aspekt teleologiczny normy sankcjonowanej – wyraża opartą na negatywnej ocenie pewnej kategorii zachowań wolę ustawodawcy, aby adresaci normy powstrzymali się od zachowań, do których ta negatywna ocena się odnosi, jest to pewien imperatyw (nakaz określonego zachowania), bez tego aspektu nie mielibyśmy do czynienia z normą prawną
Przełamując normę sankcjonowaną z jednej strony sprowadzamy zagrożenie dla chronionego i cennego dla społeczeństwa dobro prawnego (aspekt aksjologiczny), a z drugiej naruszamy nakaz ustawodawcy wyrażony w normie prawnej (aspekt teleologiczny)
W polskiej doktrynie wymienia się trzy typy reguł postępowania:
a) określające kwalifikacje podmiotu wchodzącego w kontakt z dobrem prawnym, dwie podgrupy:
- pierwsza dotyczy posiadania formalnego uprawnienia do podejmowania się określonych czynności (np. prawo jazdy),
- druga natomiast okoliczności warunkujących faktyczną i aktualną zdolność podmiotu do wykonywania danej czynności.
b) określające cechy narzędzia używanego w kontakcie z dobrem prawnym; chodzi tu przede wszystkim o rodzaj narzędzia, wielkość, stan w jakim ono się znajduje (niesprawne, stare, przestarzałe) itp. Sama kwestia konieczności użycia danego narzędzia, sposobu jego użycia, czy kolejność użycia poszczególnych narzędzi jest jednakże elementem reguł postępowania odnoszących się do sposobu przeprowadzenia czynności.
c) określające sposób wykonania czynności w kontakcie z dobrem prawnym; chodzi tu o odpowiedni sposób przeprowadzenia czynności, tzn. taki, „który nie zwiększa ryzyka dla chronionego dobra, ponad stopień uznany za dopuszczalny ze względu na społecznie istotny sens przeprowadzanej czynności”
Źródła normy sankcjonowanej:
A. przepis prawa cywilnego, administracyjnego itd.;
B. przepis prawa karnego
Czy przepis prawa karnego może być źródłem normy sankcjonowanej?
Argumenty przeciw temu twierdzeniu: inna funkcja prawa karnego, ono nie reguluje stosunków społecznych, ono tylko określa, kiedy należy zapobiegać zachowaniom zagrażającym tym stosunkom poprzez zagrożenie ich karą; zakłada uprzednie istnienie zakazu naruszenia danego dobra
Argumenty za tym twierdzeniem: co z zachowaniami stanowiącymi np. usiłowanie naruszenia dobra (usiłowanie kradzieży), albo z zakazami obyczajowymi (np. kazirodztwo)? Gdzie poza prawem karnym można znaleźć podstawę dla uznania je za bezprawne?
Przyjąć należy, iż przepis prawa karnego stanowi także źródło normy sankcjonowanej wyznaczającej zakres zachowań bezprawnych.
Znamiona normy sankcjonowanej (naruszenie tej normy jest konieczne dla przyjęcia bezprawności zachowania, jednak jeszcze jej nie przesądza) – skoro ujemna ocena zawarta w normie zależy od naruszenia lub zagrożenia dobra mającego wartość społeczną i od naruszenia wynikającej z wiedzy i doświadczenia reguły postępowania, to cechy charakteryzujące te właściwości czynu będą konstytutywne dla jego bezprawności.
- znamię podmiotu - kto jest adresatem normy – zasadniczo każdy, bowiem element aksjologiczny zawarty w normie nie jest uzależniony od tego, kto jest sprawcą naruszenia lub narażenia danego dobra na niebezpieczeństwo; zagrożenie dla dobra, szkoda grożąca temu dobru i konieczność jej zapobiegnięcia jest niezależne np. od stanu psychicznego osoby, pozostającej w kontakcie z dobrem prawnym
- znamiona określające zachowanie prowadzące do naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego oraz będące naruszeniem reguły postępowania z tym dobrem (cechy charakteryzujące te właściwości czynu); zachowanie, które nie narusza reguł i nie atakuje dobra nie realizuje znamion normy sankcjonowanej, zarówno atak na dobro chronione prawem jak i naruszenie reguły postępowania stanowią znamiona normy sankcjonowanej; znamiona normy sankcjonowanej mogą być zarówno wyrażone a także niewyrażone (np. rodzaj chronionego dobra, reguła postępowania) bezpośrednio w tekście prawnym;
- problem znamion podmiotowych - zasadniczo to kwestia normy sankcjonującej, nie sankcjonowanej
Normy postępowania mają charakter obiektywny – z jednej strony norma nie może nam nakazywać „nie chcieć” czegoś, czy na coś się nie godzić. Z drugiej strony - norma stoi na straży dóbr prawnych i dlatego z zasady zakazuje nam podejmować zachowanie, które może naruszyć dobro, czy narazić je na niebezpieczeństwo Ratio legis norm sankcjonowanych jest ochrona dóbr przedstawiających sobą wartości społeczne. Z tych względów, o ile, biorąc pod uwagę potrzeby życia społecznego można uzależniać tę ochronę od zachowania przez sprawcę pewnych reguł postępowania, o tyle nie znajduje uzasadnienia uzależnianie ich od nastawienia psychicznego osoby podejmującej działania mogące doprowadzić do naruszenia dobra prawnego.. Na drugim planie pozostaje subiektywny stosunek sprawcy do tego czynu; dla naruszenia normy prawnej nie jest wymagane z reguły określone przeżycie lub zamiar sprawcy, bo mamy tu do czynienie z kategorią przedmiotową. Z tych względów elementy podmiotowe przynależą zasadniczo do znamion normy sankcjonującej nie sankcjonowanej.
Ale np. czyn lubieżny – samo zachowanie bez odpowiedniego nastawienia psychicznego trudno oceniać w kategoriach czynu lubieżnego
Zasada: znamiona podmiotowe tylko w takiej sytuacji stanowią znamiona normy sankcjonowanej, w której dopiero stan psychiczny sprawcy w powiązaniu z zewnętrznym zachowaniem stanowi zagrożenie dla dobra prawnego np. czyn lubieżny
IV. Norma sankcjonująca
Definicja: Norma sankcjonująca, będąca niejako sensu stricto normą prawa karnego (albo wyłącznie normą prawa karnego), jest normą, której dyspozycja dotyczy zastosowania sankcji karnej. Hipotezą tej normy, jest opis czynu zabronionego, określony w podstawowym zarysie w części szczególnej kodeksu karnego. Dyspozycja, dedukowana ze zwrotu „podlega karze”, zobowiązuje do pociągnięcia sprawcy czynu określonego w hipotezie do odpowiedzialności karnej, natomiast adresatem tego zobowiązania jest organ państwowy. Norma ta nakazuje pociągnięcie sprawcy czynu zabronionego do przewidzianej w przepisie karnym odpowiedzialności.
Znamiona czynu karalnego stanowiące elementy normy sankcjonującej (inaczej mówiąc znamiona typu czynu zabronionego):
- znamiona określające podmiot czynu karalnego (mogą nie pokrywać się ze znamionami określającymi podmiot czynu bezprawnego - adresata normy sankcjonowanej, tzn. będą relewantne dla karalności zachowania, mogą należeć do kategorii znamion decydujących o karalność, lub o różnej karalności)
- znamiona określające zakazane zachowanie (np. zabór cudzego mienia) lub skutek
- znamiona określające stosunek psychiczny sprawcy do czynu (umyślność lub nieumyślność)
- znamiona określające sposób dokonania czynu, okoliczności modalne (czasu, miejsca i sytuacji np. w okresie porodu i pod wpływem jego przebiegu) i przedmiot czynności wykonawczej – znamiona te decydują o karalności zachowania lub zasadniczo o różnej karalności naruszeń tej samej normy sankcjonowanej, znamiona te najczęściej nie są konstytutywne dla samej ujemnej oceny czynu, tylko dla stopnia tej ujemnej oceny.
Znamiona typu czynu zabronionego (który stanowi zawsze pewną generalizację w stosunku do konkretnego zachowania) zawierać muszą elementy konstytutywne dla jego ujemnej treści – społecznej szkodliwości. Pominięte zostają natomiast wszystkie elementy indywidualizujące czyn, które jednakże mogą mieć znaczenie dla ujemnej treści konkretnego czynu.
Przykład: art. 155 k.k. Kto powoduje nieumyślnie śmierć człowieka - z punktu widzenia realizacji znamion (popełnienia czynu zabronionego) irrelewantne jest w jaki sposób doprowadzono do śmierci człowieka, jakim kierowano się motywem, co nie jest jednak bez znaczenia dla stopnia społecznej szkodliwości czynu
Znamiona obligatoryjne i fakultatywne
znamiona obligatoryjne – takie, które składają się na każdy typ czynu zabronionego:
- określenie podmiotu, który może być sprawcą czynu zabronionego,
- określenie czynności wykonawczej,
- określenie strony podmiotowej.
Także są obligatoryjnymi znamionami typu czynu zabronionego znamiona obligatoryjne dla stwierdzenia naruszenia normy sankcjonowanej:
- atak na dobro prawne oraz
- reguły postępowania z tym dobrem.
znamiona fakultatywne
- określające sposób dokonania czynu (np. przy użyciu broni), szczególny motyw (np. zasługujący na szczególne potępienie) i
- tzw. znamiona modalne
Czy skutek stanowi znamię normy sankcjonowanej czy sankcjonującej?
Norma sankcjonowana odnosi się do nakazu/zakazu odpowiedniego działania/zaniechania, nie zaś do nakazu/zakazu spowodowania określonego skutku. Mylne wrażenie zatem budzić może najczęściej chyba podawany przykład normy sankcjonowanej, wynikającej z art. 148 § 1 k.k. „Nie zabijaj”, jako że zdaje się on wskazywać na zakaz spowodowania określonego skutku. Takie sformułowanie normy sankcjonowanej stanowi pewne uproszczenie.
Jak stwierdzono, dyspozycja normy sankcjonowanej ma dotyczyć tego, co ma się wydarzyć. Nastąpienie skutku jako zmiany w stanie rzeczy może być decydującym czynnikiem wprowadzenia określonych norm zakazu czynów wywołujących tę zmianę pośrednio czy bezpośrednio. Ustalenie ewentualnego związku pomiędzy pewnym typem zachowań a powodowaniem skutku często prowadzi do wniosku, że są to zachowania szkodliwe. Tak więc zawsze przy określaniu dyspozycji normy sankcjonowanej chodzi o pewną hipotezę, o założenie, że określony czyn powoduje konkretny skutek. Samo nastąpienie skutku nie poddaje się już jednak normowaniu. Jego nastąpienie nie może być zakazane lub nakazane. Przyroda nie poddaje się tego typu poleceniom (widać to szczególnie przy przestępstwach z zaniechania, nie można nakazać spowodowania określonego stanu rzeczy, tylko podjęcia określonej kategorii zachowań, które według doświadczenia życiowego doprowadzi do tego skutku). Nie ma więc sensu mówić o skutku bezprawnym. Skutek bowiem sam nie narusza żadnej normy. To, że podjęcie pewnego czynu prowadzi do określonej zmiany stanu rzeczy, pozostanie jedynie hipotezą. Nastąpienie skutku jest zawsze w większym czy mniejszym stopniu kwestią przypadku. To probabilistyczne założenie o związku między określonym zachowaniem a skutkiem ma bardzo istotne znaczenie dla kształtu dyspozycji normy sankcjonowanej. Można bowiem zakazywać tylko tych zachowań, o których się wie, że prowadzą do skutku. Wie, to znaczy, że można tak zasadnie twierdzić w oparciu o aktualną wiedzę naukową i doświadczenie.
Ponieważ norma jest stanowiona na poziomie generalnym, więc adresat jej musi wiedzieć, jakich zachowań ma unikać, a jakie ma podejmować. Jeżeli norma sformułowana jest skutkowo: „zakazane jest powodowanie skutku S”, to oznacza, że zakazane są zachowania z1, z2, z3...........zn, opisane bez znamienia spowodowania skutku. Nie można bowiem określić tego co zabronione lub nakazane dopiero post factum, a więc uzależniając to od nastąpienia bądź nie określonego skutku. Kryterium wyodrębnienia zachowań będących przedmiotem regulacji w normie sankcjonowanej jest typowość sprowadzenia skutku S. Oznacza to, że nie każde zachowanie, które konkretnie sprowadza skutek S, jest zachowaniem bezprawnym.
Przykładowo: Art. 148 określa działanie sprawcy jako zabijanie. Skutkiem więc czynności, o której mowa w tym przepisie, jest śmierć człowieka. Na poziomie zakazów jednak norma musi opisać zachowanie bez bezpośredniego odwołania się do sprowadzenia skutku. Wobec tego należy przyjąć, że znamię „zabija” oznacza te wszystkie czyny, które obiektywnie prowadzą do śmierci człowieka.
V. PRZEPIS PRAWA KARNEGO
Przepis prawnokarny – jednostka tekstu prawnego określająca czyny, których popełnienie zagrożone jest karą sądową, lub określające konsekwencje prawne popełnienia takich czynów.
Funkcje przepisu prawa karnego:
1) wskazanie norm podlegających ochronie prawnokarnej; wskazanie jakie zachowania sprzeczne z normą sankcjonowaną są karalne, a nie jakie zachowania w ogóle są sprzeczne z normą sankcjonowaną – wniosek odrzucenie pojęcia „bezprawności kryminalnej”, które oznaczać miałoby karalność danego zachowania sprzecznego z normą sankcjonującą; tak rozumiana bezprawność kryminalna to nic innego jak tylko karalność, bezprawność należy definiować jak sprzeczność zachowania z całym porządkiem prawnym
2) &#x...
dulkwic