gorny paleolit.doc

Górny paleolit

W górnym paleolicie, panującym w Europie Środkowej od ok. 40/38 do 13/12 tys. lat p.n.e., na terenie Europy upowszechnił się człowiek rozumny współczesny - Homo sapiens sapiens, dając początek podstawowym rasom ludzkim. Odmienne podłoże środkowego paleolitu i różne warunki ekologiczne spowodowały silne zróżnicowanie kulturowe górnego paleolitu.


Rozwinęły się trzy podstawowe grupy kultur: kultury z ostrzami liściowatymi (m.in.: szelecka, jerzmanowicka, kostienkowsko-sungirska), kultury z ostrzami tylcowymi (m.in.: szatelperońska, ulucka, kultury graweckie) i krąg kultur oryniackich (m.in.: oryniacka właściwa, olszewska, Krems-Dufour).

Powstał cały szereg wyspecjalizowanych narzędzi kościanych i kamiennych, wykonywanych głównie technikami wiórowymi. W środkowym okresie górnego paleolitu jako istotne narzędzia i broń pojawił się łuk. Z jego użytkowaniem wiąże się wytwórczość ostrzy liściowatych i dużej liczby drobnych ostrzy tylcowych.

Nastąpił rozwój konstrukcji mieszkalnych (m.in. szałasy z kości i skóry zwierząt) oraz sztuki paleolitycznej, odwzorowującej również pewien system wierzeń (malowidła i ryty naskalne, przedmioty ozdobne). Z górnego paleolitu pochodzą pierwsze ślady działalności górniczej.

W górnym paleolicie, panującym w Europie Środkowej od ok. 40/38 do 13/12 tys. lat p.n.e., na terenie Europy upowszechnił się człowiek rozumny współczesny - Homo sapiens sapiens, dając początek podstawowym rasom ludzkim. Odmienne podłoże środkowego paleolitu i różne warunki ekologiczne spowodowały silne zróżnicowanie kulturowe górnego paleolitu.

Rozwinęły się trzy podstawowe grupy kultur:

·         kultury z ostrzami liściowatymi (m.in.: szelecka, jerzmanowicka, kostienkowsko-sungirska),

·         kultury z ostrzami tylcowymi (m.in.: szatelperońska, ulucka, kultury graweckie) ,

·         i krąg kultur oryniackich (m.in.: oryniacka właściwa, olszewska, Krems-Dufour).

Kultura grawecka (grawetien) to kultura górnego paleolitu, odkryta na podstawie znalezisk w La Gravette koło Bayac, w departamencie Dordogne, we Francji. Występowała między 27-20 tysiącleciem p.n.e., z najstarszymi zespołami sięgającymi 28 tys. lat p.n.e. Cechą charakterystyczną kultury graweckiej jest występowanie licznych wyrobów z tylcem prostym, określanych jako ostrza graweckie.

Wytwórczość ta, a także liczne narzędzia o różnych wariantach jest charakterystyczna dla młodszej fazy kultury perigordzkiej z terenów Europy zachodniej. Ludność tej kultury zamieszkiwała obozowiska otwarte i jaskinie na terytorium prawie całej zachodniej Europy - Hiszpanii, Francji, Włoch, Belgii. Głównymi narzędziami były ostrza tylcowe, rylce, drapacze i mikrolityczne tylczaki, będące prawdopodobnie grotami strzał. Nazwa kultury pochodzi od Périgord - historycznej krainy w południowo-zachodniej Francji, w departamencie Dordogne.

Wyróżnia się także kulturę grawecką wschodnią, z licznymi odmianami lokalnymi, np. kulturami pawlowską i willendorfską. W zależności od terenu, na jakim się rozwijała, następowała po kulturach: szatelperońskiej, oryniackiej i kulturach z ostrzami liściastymi.

Kultura Szatelperońska to kultura zaliczana do kręgu kultur z narzędziami tylcowymi. Nazwana od stanowiska jaskiniowego Châtelperron, w departamencie Allier, we Francji. Rozwijała się ok. 34-35 tys. lat temu obejmując południową Europę do Masywu Centralnego na północy, aż po północną część Półwyspu Iberyjskiego na południu. Charakteryzowała się występowaniem krzemiennych narzędzi tylcowych, ostrzy, noży, zgrzebeł, drapaczy i niewielkiej liczby narzędzi kościanych. Zespołom szatelperońskim w jaskini St. Césarie we Francji towarzyszyły szczątki Homo sapiens neandertalensis.

W okresie rozwoju kultury graweckiej, na terenie całej Europy rozprzestrzeniła się seria statuetek kobiecych wykonanych z różnych materiałów (kamień, glina). Przypuszcza się, że statuetki te wywodzą się z terenów Ukrainy bądź Rosji, gdzie występują przedstawienia typu realistycznego. Z Ukrainy i Moraw znane są figurki zwierząt, przedstawiające żyjące wówczas na tym terenie mamuty, nosorożce itp.

Wenus paleolityczna to określenie figurek wyobrażających w sposób uproszczony nagie postaci kobiet, wykonanych przeważnie z kamienia, kości słoniowej lub gliny. Najwcześniejsze egzemplarze należą do najstarszych dzieł sztuki na świecie. Występują na obszarze całej Eurazji (od Pirenejów aż po jezioro Bajkał), pochodzą z późnego paleolitu, najobficiej pojawiają się w okresie oryniackim. Łączone są zazwyczaj z kultami płodności - przedstawiają prawdopodobnie Wielką Matkę (Kybele, Magna Mater).

Do najciekawszych należą figurki Wenus paleolitycznej z miejscowości: Gagarino (Ukraina - kość słoniowa), Dolní Véstonice (Morawy - glina, najstarszy wyrób ceramiczny świata), Willendorf (Dolna Austria - wapień).

Oprócz przedstawień realistycznych, z mocno podkreślonymi cechami płciowymi, jak np. Wenus z Willendorfu we wczesnej kulturze oryniackiej występują już figury mocno stylizowane.

Statuetki Wenus z terenów objętych kulturą grawecką (np. Dolní Véstonice) wykazują stylistyczne i tematyczne związki z reliefami kobiecymi z Laussel.

Przedmioty kultu o charakterze symbolicznym, tzw. figurki paleolitycznej Wenus. Pochodzące sprzed ponad 22 tys. lat, przypominają przedstawienia bogini-matki, która, jako bóstwo urodzajów, pojawia się u społeczeństw rolniczych Bliskiego Wschodu (ok. 10 000 - 6000 lat temu) i później w mitologii greckiej.

Znaleziska pojedynczych statuetek Wenus paleolitycznej w pobliżu palenisk, w niszach mieszkalnych i w dołach ofiarnych przemawiają za możliwością interpretowania ich jako przedmiotów kultowych, wykorzystywanych przy odprawianiu obrządków związanych z kultem przodków, kultem płodności i ogniska domowego.

Na obszarach kultury graweckiej znaleziono pochówki wyposażane w przedmioty (narzędzia, broń) zdobione motywami abstrakcyjnymi. Do kultury tej zalicza się również niektóre schematyczne malowidła naskalne występujące na terenie franko-kantabryjskiej prowincji kulturowej.

Kultura willendorfska to otwarte stanowisko archeologiczne górnego paleolitu, na lewym brzegu Dunaju, na południe od Krems an der Donau w Dolnej Austrii. Odkryte w 1889 przez F. Bruna.

Podczas prowadzonych 1908-1981 prac wykopaliskowych odsłonięto 9 warstw kulturowych, z których starsze (1-4) należały do kultury oryniackiej (wczesna faza górnego paleolitu), a młodsze (5-9) do kultury graweckiej (górny paleolit).

Oprócz dużej liczby narzędzi krzemiennych i mniejszej kościanych odkopano kości zwierząt łownych, wśród których najczęściej reprezentowane były mamuty, renifery, kozły.

Z górnej warstwy, należącej do kultury graweckiej, pochodzą dwie statuetki kobiece, z których najbardziej znana, tzw. Wenus z Willendorfu, wykonana w wapieniu (wysokość 11 cm), jest realistycznym przedstawieniem postaci kobiecej, ze szczególnie uwydatnionymi cechami płciowymi i zaznaczonymi ozdobami włosów.

Kultura oryniacka to kultura rozwijająca się 45 000 - 25 000 (20 000) lat temu. Jej nazwa pochodzi od jaskini Aurignac w departamencie Haute-Garonne we Francji. Dzięki swojemu wielkiemu zasięgowi, obejmującemu prawie całą Europę oraz Bliski Wschód, identyfikowana z migracją Homo sapiens sapiens, która wypierała i zastępowała ludność neandertalską.

Znaleziska antropologiczne potwierdzają związek kultury oryniackiej z typem kromaniońskim człowieka współczesnego zarówno w Europie zachodniej (Cro-Magnon), jak i środkowej (Mladeč na Morawach).

Kulturę oryniacką charakteryzuje dominująca technologia wiórowa (z wyjątkiem fazy późnej na Bliskim Wschodzie, gdzie występowała technologia odłupkowa), specyficzne narzędzia kamienne (drapacze wysokie, wiórowce z retuszami stopniowymi), wysoko rozwinięta technika obróbki kości (także słoniowej) i rogu (z których produkowano ostrza oszczepów).

Na szczególną uwagę zasługuje sztuka kultury oryniackiej, reprezentowana przez plastykę figuralną zoomorficzną (figurki z kości słoniowej przedstawiające lwy, nosorożce, niedźwiedzie, znane np. z jaskini Vogelherd z Niemiec, oraz słynna figurka postaci ludzkiej z głową lwa z jaskini Holenstein-Stadel w Niemczech), a także jaskiniowa sztuka skalna (prymitywne ryty postaci zwierzęcych i organów seksualnych, m.in. z jaskiń La Ferrassie, Cellier, Francja, departament Dordogne), obok odkrytych w latach 90. XX w. realistycznych malowideł naskalnych w jaskini Chauvet w południowo-wschodniej Francji (datowanych na około 32 000 lat temu).

Najstarsze ślady kultury oryniackiej we wschodnich Bałkanach pochodzą z jaskiń Bacho Kiro i Temnata w Bułgarii. Następnie rozwijała się ona wzdłuż północnych wybrzeży Morza Śródziemnego (Włochy, Hiszpania) oraz wzdłuż Dunaju, przez Austrię, Niemcy, po Francję.

Genezę kultury oryniackiej można wywodzić z Bliskiego Wschodu lub z terenów Anatolii albo północnego Iraku i Iranu (gdzie występowała wczesnogórnopaleolityczna kultura baradostyjska, od której mogłaby pochodzić kultura oryniacka).

We wczesnej fazie swojego rozwoju w Europie kultura oryniacka wpływała na miejscowe kultury (np. na kulturę szatelperońską lub szelecką) wywodzące się z kompleksu mustierskiego, prowadząc do ich transformacji w kultury górnopaleolityczne. Obustronne kontakty są potwierdzone importami surowców kamiennych i gotowych wyrobów (np. szeleckich ostrzy liściowatych w stanowiskach oryniackich we wschodniej Słowacji).

Z górnego paleolitu pochodzi zatem cały szereg wyspecjalizowanych narzędzi kościanych i kamiennych, wykonywanych głównie technikami wiórowymi. W środkowym jego okresie jako istotne narzędzia i broń pojawił się łuk. Z jego użytkowaniem wiąże się wytwórczość ostrzy liściowatych i dużej liczby drobnych ostrzy tylcowych.

Nastąpił rozwój konstrukcji mieszkalnych (m.in. szałasy z kości i skóry zwierząt) oraz sztuki paleolitycznej, odwzorowującej również pewien system wierzeń (malowidła i ryty naskalne, przedmioty ozdobne). Z górnego paleolitu pochodzą także pierwsze ślady działalności górniczej.

Kultura solutrejska (solutrien) to kultura archeologiczna młodszego paleolitu zaliczana do grupy kultur z ostrzami liściowatymi, rozwijająca się na terenie północnej Francji i południowej Hiszpanii ok. 19-16 tys. lat temu, chronologicznie umiejscawiana pomiędzy kulturami perigordzką i magdaleńską.

 Paleolit górny (40 tys. do ok. 9000 lat p.n.e.)
  Główne problemy badawcze górnego paleolitu.
  Głównymi problemami badawczymi dotyczącymi górnego paleolitu są: geneza gatunku Homo Sapiens Sapiens, kontakty ludzi współczesnych i neandertalczyków, wyginięcie neandertalczyków, zasiedlenie świata przez Homo sapiens sapiens. Postaram się je tu omówić. Około 40 tys. lat temu ludzie współcześni wywędrowali z Afryki i przybyli na Bliski Wschód. Napotkali tam neandertalczyków, który to kontakt musiał być dużym przeżyciem dla obu społeczności. Z tych czasów zachowały się stanowiska archeologiczne z jaskiń Skuhl i El Tabun. Odkrycia z jaskini Skuhl zawierają szczątki pierwotnie uznawane za neandertalskie, wykazujące oprócz cech neandertalskich, cechy właściwe Homo sapiens. W jaskini El Tabun natomiast znaleziono szczątki człowieka neandertalskiego oraz wyroby kultury lewaluaskiej i mustierskiej z górnego plejstocenu. W jaskiniach palestyńskich znaleziono cmentarze ze szczątkami Homo sapiens sapiens. Pozostałości działalności człowieka współczesnego odnaleziono też w jaskini Szanidar w górach Zagros (Irak) oraz w Teszik Tasz w Uzbekistanie. Człowiek współczesny rozprzestrzenił się więc w Azji Zachodniej i zaczął wypierać neandertalczyka. Tymczasem w Afryce doszło do zróżnicowania kultur pomiędzy 100 tys. a 20 tys. lat p.n.e.; powstały kultury sangoańska, a następnie lupembijska.
  Grupy Homo sapiens sapiens przeniknęły do Chin, ślady ich działalności spotykamy w górnych poziomach jaskini Czu-Ku-Tien i stepach ordoskich (Shuidonggou). Dotarł już nawet do Indonezji cmentarzysko Homo sapiens z Ngaudong na Jawie. Prawdopodobnie już wtedy gatunek ludzki począł się różnicować na rasy, zależnie od warunków środowiskowych.
  Większość wyżej wymienionych znalezisk należy do kultury mustierskiej.
  Na temat rozwoju i rozprzestrzenienia się ludzi współczesnych panują dwie konkurencyjne teorie: multiregionalna (zakładająca, że ludzie współcześni rozwinęli się autonomicznie z różnych populacji Homo erectus żyjących w Starym Świecie) i hipoteza wyjścia z Afryki (zakładająca wędrówkę grup ludzkich Homo sapiens sapiens z Afryki, gdzie się rozwinęły, i ich zasiedlenie całego świata). Badania genetyczne wskazują na drugą hipotezę, potwierdzają ją też ostanie odkrycia archeologiczne (najstarsze szczątki Homo sapiens w Etiopii). Będziemy więc się jej trzymać w naszych rozważaniach. Ludzie współcześni po przybyciu do Europy ok. 40 tys. lat p.n.e. napotkali tam neandertalczyków (tak jak na Bliskim Wschodzie).
  Neandertalczycy zaczęli być wypierani przez Homo sapiens sapiens. Niektóre odkrycia (np. z jaskiń Hiszpanii i Portugalii) wskazują jednak na możliwość sporadycznych kontaktów płciowych Homo sapiens sapiens i Homo sapiens neandertalensis, chociaż wielu badaczy sądzi, że. do krzyżowania się tych ludzkich gatunków nie doszło, czego dowodem jest brak wspólnego dziedzictwa genetycznego. Mogło dochodzić też do walk i wymiany przedmiotów wartościowych.
  Tak czy inaczej neandertalczycy wyginęli. Ostatnim miejscem, gdzie mieszkali były jaskinie gibraltarskie. Homo sapiens sapiens pozostał jedynym gatunkiem hominidów. Rozwijał swoją górnopaleolityczną kulturę. Nastąpił wzrost liczby ludności i zróżnicowanie rodzajów narzędzi krzemiennych i kościanych. Ludzie prowadzili koczowniczy tryb życia oparty na łowiectwie, zbieractwie i rybołówstwie . Budowali szałasy ze skór i kości mamutów (tak jak w Mieżyriczu na Ukrainie i w Dolnich Vestonicach na Morawach), z gałęzi i skór (we Francji), mieszkali w jaskiniach (tak jak na Bliskim i Dalekim wschodzie), ziemiankach (Europa i Azja). Ubrania wyrabiano ze skór zszytych za pomocą kościanych igieł i nici ze ścięgien zwierzęcych. Do polowania używano włóczni z krzemiennym grotem wyrzucane często za pomocą specjalnego miotacza, w Afryce (kultura aterska) wynaleziono też łuk. Do połowu ryb używano harpunów. Ludzie korzystali z różnorodnych surowców: krzemienia, kamienia, kości, rogu, drewna, skór. Urządzano wielkie polowania na zwierzęta stadne; na konie w Europie i Azji, na gazele w Afryce i na Bizony w Ameryce Północnej. Wykorzystywano przy tym ogień, pułapki i naturalne przepaści. W paleolicie widzimy zaczątki wymiany, która miała charakter międzyplemiennej ceremonialnej wymiany darów. I tak na przykład muszle śródziemnomorskie spotykamy w głębi Francji.
  Nastąpił również rozwój wierzeń religijnych. Ludzi chowano w jaskiniach lub w terenie otwartym. W wyposażeniu grobowym spotykamy sprzęt łowiecki, kły mamutów, ozdoby. Zmarłych posypywano ochrą. Ślady takich pochówków odkryto w Sungir koło Moskwy i w Dolnich Vestonicach na Morawach. Figurki znane jako „Wenus Paleolityczne” są wyrazem kultu płodności. Ludzie paleolitu tworzyli sanktuaria jaskiniowe (Lascaux, Altamira), na których ścianach malowali lub ryli wizerunki nosorożców, mamutów, bizonów, jeleni i innych zwierząt. Było to prawdopodobnie związane z magią łowiecką i ówczesną wizją porządku świata. Pojawiła się funkcja szamana-czarownika odpowiedzialnego za pełnienie obrzędów. Był on wysoko ceniony w społeczeństwach paleolitu. Uprawiano kult czaszek i rytualny kanibalizm. Na okres górnego paleolitu datuje się też początki zainteresowania astronomią.
  Podstawowymi jednostkami społecznymi paleolitu były gromady składające się z rodzin dysponujących własnymi szałasami. Wszyscy członkowie gromady byli ze sobą spokrewnieni. Społeczność była egalitarna, nie było różnic społecznych i majątkowych. Przywódcą gromady był ktoś w rodzaju wodza, funkcje religijne pełnił szaman. Gromada liczyła mniej niż stu ludzi, stale przemieszczała się i budowała tymczasowe obozowiska.
  Problem zasiedlenia Ameryki.
  Przejdźmy teraz do kwestii zasiedlenia kontynentu Amerykańskiego. Uczeni dzielą się w tej kwestii na tych, którzy uważają, że nastąpiło ono ok. 12 tys. lat p.n.e. i na tych, którzy sądzą, że nastąpiło to ok. 40 tys. lat p.n.e. W tej pracy przychylam się do stanowiska tych drugich.
  Wyniki badań archeologicznych, antropologicznych i językoznawczych rzuciły wiele światła na proces zasiedlenia kontynentu amerykańskiego. Obecnie nie ulega już wątpliwości, że dzisiejsi autochtoni Ameryki są potomkami kilku fal osadniczych, przenikających przez Cieśninę Beringa w różnych odstępach czasu. Byli to łowcy mamutów przybyli tu z Azji przez Cieśninę Beringa i zbieracze-myśliwi płynący łodziami wzdłuż wybrzeża. Ruch między Ameryką a Azją odbywał się w obie strony. Niedługo potem cały kontynent został zasiedlony. Ok. 30 tys. lat p.n.e. ludzie dotarli do Australii.