ANTYK
mity: O Dedalu i Ikarze -O Prometeuszu - O Syzyfie - O narodzinach świata - O Nike - O Wojnie Trojańskiej
„Odyseja” powstała w I połowie VIII w. p.n.e., autorstwo przypisuje się legendarnemu poecie greckiemu – Homerowi, jest to kontynuacja wcześniejszej o ok. 50 lat „Iliady”, której akcja rozgrywa się w dziesiątym (ostatnim) roku wojny trojańskiej (Achilles walczy z Hektorem, Grecy zdobywają Troję dzięki koniowi trojańskiemu wymyślonemu przez Odyseusza, zawiera 15 tys. wierszy pisanych heksametrem). "Odyseja" opowiada dalsze dzieje Odyseusza, króla wyspy Itaki, jednego z najdzielniejszych i najroztropniejszych wodzów greckich. Prześladowany przez boga Posejdona, błąkał się przez 10 lat po morzu, przeżył wiele przygód (np. spotkanie cyklopa Polifa, czarodziejki Kirke, nimfy Kalipso itd.), stracił wszystkich towarzyszy, aż wreszcie dzięki opiece bogini Ateny, powrócił do rodzinnej Itaki, gdzie oczekiwała go wierna żona Penelopa i kochający syn Telemach.. Po raz pierwszy w literaturze spotykamy się z retrospekcją (spojrzenie wstecz) i narracją bohatera. Utwór zawiera 12 tys. wierszy.
„Eneida” wzorowana na "Odysei"i"Iliadzie" Homera, powstała ok. I w.p.n.e., jej autorem jest Wergiliusz, starożytny liryk rzymski, opowiada dzieje herosa Eneasza (po klęsce Troi po kilkuletniej wędrówce przybywa do Italii (Lacjum), gdzie usiłuje założyć kolonię dla uchodźców trojańskich. Tam musi stoczyć wojnę i oblegać miasto, jak niegdyś oblegana była Troja. Po bohaterskich bojach zdobywa Lacjum, z którego kiedyś narodzi się Rzym).
„Antygona” Sofoklesa, tragedia grecka z V w p.n.e stanowi kontynuację tragedii "Król Edyp”, niezwykle istotny w utworze jest konflikt, czyli starcie się dwu przeciwstawnych racji. Kreon , czując się odpowiedzialnym za kraj, którym rządzi, wie że zdrajca musi być ukarany i że o tej karze muszą wiedzieć wszyscy, jednak popełnia grzech pychy (słyszy od własnego syna:"Niczym królestwo, co jednemu służy”, Antygona nie decyduje się na bunt przeciwko prawom boskim, wybiera bunt przeciwko ludzkiemu prawu, ustanowionemu przez Kreona, co skazuje ją na śmierć, jednak w Hadesie czeka ją wdzięczność zmarłego brata Tragizm "Antygony", podobnie jak wszystkich tragedii antycznych, polega na niezmienności wyroków Fatum (Losu) względem bohatera (nazywanego
"bohaterem tragicznym")Splot wydarzeń nieubłaganie prowadzi do katastrofy, jaką jest śmierć głównego bohatera. Śmierć Antygony jest wypełnieniem klątwy rzuconej na ród Labdakidów (ród Edypa). Ostatnim jej aktem będzie śmierć Ismeny, tej, która nie dopełniła obowiązku względem zmarłego brata, co przesądza jej wieczne potępienie.
Pieśni (carmina) Horacy
(„Quo vadis” Sienkiewicz)
mit - opowieść o stałej warstwie fabularnej, pełni funkcje poznawcze i światopoglądowe, podejmuje próby wyjaśnienia zagadnień powstania świata i człowieka, ingerencji bogów w losy ludzkie oraz zjawisk przyrody Mity dzielimy na: teogoniczne (o bogach i bóstwach), kosmogoniczne (o powstaniu świata i zjawiskach występujących w przyrodzie), antropogeniczne (o losach ludzkich i ich współudziale w tworzeniu losów świata), genealogiczne (historie rodów, które odegrały znaczącą rolę w starożytnym świecie).
mitologia - zbiór mitów (baśni) o bogach i bohaterach
epos (epopeja, poemat bohaterski = poemat heroiczny, poemat epicki) rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający
mitycznych, legendarnych, historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Na plan pierwszy wysuwa się fabuła, narrator - wszechwiedzący i obiektywny ujawnia się w inwokacji. Styl podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne opisy ważnych przedmiotów i sytuacji.
dramat grecki
Ajschylos - wprowadził drugiego aktora, akcję uczynił najważniejszym elementem sztuki, nadał pieśniom chóru charakter tła i komentarza akcji „Oresteja” „Siedmiu przeciw Tebom”, „Persowie”.
Sofokles wybitny tragik grecki -wprowadził na scenę trzeciego aktora, ograniczył rolę chóru , powiększył partie dialogowe, wprowadził dekoracje sceniczne, wprowadził postacie kobiece
Eurypides - pogłębienie psychologii postaci i realizmu akcji, ograniczenie udziału chóru „Elektra””Medea”
filozofie:
Horacego „Carpe diem” i "non omnis moriar" - "nie wszystek umrę" ("Exegi monumentum...") poeta nigdy całkiem nie umiera, gdyż pozostawia po sobie "pomnik trwalszy niż ze spiżu"(jest nim jego nieśmiertelna poezja) Rzymski poeta głosił mądre zasady człowieka znającego ludzki los, który wie, że bogactwo rzadko przynosi szczęście i że życie w zdrowiu, spokoju i w zgodzie z własnym sumieniem znacznie pomniejsza troski i niepokoje
Sokratesa „Wiem, że nic nie wiem" - najważniejsze są: cnota i mądrość, do których można dojść poprzez wyzbycie się głupoty i zakłamania, S. uznawał istnienie absolutnego dobra i absolutnej prawdy, za swoją misję życiową uznawał prowadzenie ludzi do niej.
Arystotelesa (filozof grecki, uczeń Platona wieloma dziedzinami nauki, m.in. etyką, polityką, biologią, psychologią, logiką oraz
poetyką i retoryką.) system filozoficzny zwany arystotelizmem - rozumowy sposób dowodzenia tez, każda rzecz jest bytem, stworzonym z biernej materii (tworzywa) i formy, kształtującej materię. Arystoteles sformułował klasyczną definicję prawdy, związaną z materialistyczną tezą o obiektowości świata. Pojmował on świat dialektycznie - postawił tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu. Zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych, stworzył podstawy rozwoju wielu nauk szczegółowych (np. biologii i logiki,był rzecznikiem demokracji, stworzył naukę o państwie, zajmował się zagadnieniami etycznymi.
stoicyzm = uznanie cnoty za najwyższe dobro, służące opanowaniu namiętności, życie zgodne z naturą i rozumem, celem stoika było osiągnięcie stanu obojętności wobec świata i wzgardzenie dobrami przemijającymi, zachowanie równowagi wewnętrznej wobec niepowodzeń, jak i radości życia, było warunkiem postawy stoickiej, której najwyższym etapem była postawa apatycznego mędrca, twórca – Zenon z Kition, założyciel szkoły stoickiej w Atenach
epikureizm grecka filozofia stworzona przez Epikura z Samos IV/III w.p.n.e., głosiła zasadę uznającą szczęście za główny cel dążeń człowieka (szczęście = brak cierpień); pogodna afirmacja (akceptacja) życia, poszukiwanie spokoju i radości
BIBLIA dosłownie oznacza po grecku "księgi, spisana została ok. XIII w. p.n.e. po hebrajsku, grecku i aramejsku,jest dziełem wielu autorów. Stary Testament [teksty prawne (wiązane przeważnie z Mojżeszem), księgi mądrościowe (łączone z królem Salomonem), hymny i psalmy (łączone z królem Dawidem)] tworzony był od XIII do I wieku p.n.e.,Nowy Testament[Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza, Jana),Dzieje Apostolskie, Listy apostolskie, Apokalipsa św. Jana] od 51 do 96 r. po narodzeniu Chrystusa przekład św. Hieronima z w IV w. n.e. na łacinęto Wulgata, na grekę - Septuaginta, najważniejsze z przekładów na język polski to: „Biblia Królowej Zofii”z XV w., „Biblia Jakuba Wujka" z XVI w. , "Psałterz Dawidów" J. Kochanowskiego..
Genesis – Księga Rodzaju, pierwsza księga Starego Testamentu, opowiada o powstaniu świata i o dziejach pierwszych pokoleń narodu wybranego (stworzenie świata i ludzi, raj i pierwszy grzech, bratobójstwo, potop i pierwsze przymierze z Bogiem, wieża Babel oraz dzieje Abrahama i jego syna Izaaka, dzieje Jakuba, Józefa
Pieśń nad pieśniami - poemat liryczny o tematyce miłosnej, wchodzący w skład Starego Testamentu. Tytuł oznacza,
że jest to pieśń najdoskonalsza, najpełniejsza, jej autorstwo przypisano królowi Salomonowi. Pieśń ta nie mówi bezpośrednio o Bogu, ani o sprawach religijnych, ale jest utworem miłosnym, rozmową Oblubieńca z Oblubienicą, wyraża przede wszystkim pełnię miłości Boga (Oblubieńca) do Izraela (Oblubienicy). Stosunek: Oblubieniec - Oblubienica w późniejszych interpretacjach oznaczał także stosunek: Chrystus – Kościół, Bóg (Chrystus) - ludzkość odkupiona i powołana do zjednoczenia z Nim w miłości, Bóg - Maryja (dziewicza oblubienica Boga).
Psalmy- zbiór 150 psalmów w pięciu księgach, wchodzi w skład pism Starego Testamentu,tradycja żydowska przypisuje autorstwo większości z nich królowi Dawidowi psalm = hebrajska pieśń modlitewno - hymniczna; pieśń biblijna, przeznaczona do śpiewania z towarzyszeniem instrumentów strunowych, opiewająca wielkość i dobroć Boga, wyrażająca podziękowanie, prośbę, błaganie, niekiedy sięgająca w przeszłość i wyciągająca z niej nauki (psalmy historyczne) lub mówiąca o przyszłości aż po koniec świata (psalmy mesjańskie), często o treści pouczającej lub pokutnej, zwrócona do Boga lub do zbiorowości
Księga Hioba (Bóg stawia przed Hiobem trudne zadanie: robi zakład z Szatanem, że Hiob bez względu na okoliczności pozostanie mu wierny i doświadcza swojego pobożnego sługę najgorszymi nieszczęściami: niszczy jego dobra, powoduje śmierć jego dzieci, a w końcu pozbawia go zdrowia (trąd) i dachu nad głową. Tak więc z bogatego i szczęśliwego człowieka Hiob staje się nędzarzem, ale nie zna przyczyny swojego nieszczęścia i dlatego zwraca się do przyjaciół po radę. Uważał do tej pory, że kara Boża spada na człowieka za grzechy, jakie popełnił, wobec czego cierpi niewinnie. Księga Hioba porusza niezwykle ważną problematykę cierpienia i jego przyczyn. Bóg doświadcza Hioba, ale czyni to z miłości do niego, nie zaś w zamiarze ukarania go za grzechy. Wymową tej księgi jest nauka, iż wyroki Boże są nieprzeniknione, a Bóg czasem okrężnymi drogami prowadzi do siebie człowieka. Cierpienie zostanie wynagrodzone, jeżeli tylko człowiek dochowa wierności Bogu. Hiob nie zbluźnił przeciwko swojemu Panu, dlatego oddany mu został i majątek, i szczęście rodzinne.
Księga Koheleta (czyli Eklezjastesa), należy do Starego Testamentu,zawiera rozważania dotyczące sensu ludzkiego życia, jego nietrwałości i przemijalności, ukazuje tymczasowość rzeczy materialnych i ziemskiego szczęścia, a jako refren powtarzają się słowa: "Marność nad marnościami - wszystko marność", Księga Koheleta radzi porzucić ziemskie pragnienia i zwrócić się ku Bogu i sprawom wiecznym, aby być gotowym na Sąd Ostateczny. Człowiekowi ma nieustannie towarzyszyć myśl o nieuniknionej śmierci
przypowieści: o miłosiernym Samarytaninie - o synu marnotrawnym - o siewcy
Hymn o miłości stanowi rozdział 13 Pierwszego Listu Pawła Apostoła do Koryntian, jest częścią autonomiczną, utworem lirycznym poświęconym zagadnieniu miłości idealnej. "Gdybym mówił językami ludzi i aniołów a miłości bym nie miał, stałbym się jak miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący” "Hymn o miłości" bywa nazywany "Pieśnią nad pieśniami" Nowego Testamentu.
Apokalipsa św. Jana - nazwa tej księgi pochodzi od greckiego słowa "apokalypsis", oznacza objawienie lub szereg objawień, udzielonych widzącemu przez Boga, jest to objawienie dotyczące końca świata - historia odsłaniana w symbolach, obrazach, liczbach. Niektóre ważniejsze symbole występujące w Apokalipsie: Baranek - Chrystus, Niewiasta - Kościół, Najświętsza Maria Panna, Smok - przeciwnik Boga, Pieczęć - poręczenie czyjejś własności (Bóg pieczętuje swoje sługi, aby ocalały ze zniszczenia; rozrywane są pieczęcie, w których zamknięte były wyroki Boga dotyczące plag zsyłanych na ziemię przy końcu świata), Czterej Jeźdźcy Apokalipsy: 1. "Biały koń, a siedzący na nim miał łuk. I dano mu wieniec i wyruszył jako zwycięzca" ( Jeźdźcem jest Chrystus), "Koń barwy ognia, a siedzącemu na nim dano odebrać ziemi pokój (...)i dano mu wielki miecz" (drugi Jeździec to Wojna), "Czarny koń, a siedzący na nim miał w ręce wagę" (trzeci Jeździec to Głód), "Koń trupio blady, a imię siedzącego na nim Śmierć. I towarzyszyła mu cała otchłań" (czwarty Jeździec to Śmierć). Liczba 4 symbolizuje ideę kosmicznej całości (por. 4 strony świata, 4 główne wiatry, 4 pory roku, 4 żywioły).
przypowieść (parabola) gatunek literacko-moralistyczny, utwór narracyjny, w którym opowiedziana historia jest ilustracją pewnych ogólnych prawideł ludzkiego losu, właściwe rozumienie przypowieści wymaga przejścia od znaczenia dosłownego do ukrytego sensu
alegorycznego lub moralnego, często występuje w Ewangeliach jako unaocznienie nauki Chrystusa
SREDNIOWIECZE
„Wyznanie” św. Augustyn
„Pieśń o Rolandzie”
„Dzieje Tristiana i Izoldy”
„Legenda o św. Aleksym”
„Kroniki” Gala Anonima
„ O zachowaniu się przy stole” Słota
„Bogurodzica”„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
„Posłuchajcie, bracia miła” („Lament świętokrzyski”)
„Wielki Testament” Villon
„Kwiatki św. Franciszka”
„Boska komedia” Dante Aligheri
„Legenda o ś. Aleksym”
uniwersalizm inaczej powszechność- jednej religii – chrześcijaństwa, jednego ustroju społeczno-politycznego – feudalizmu, jednego języka – łaciny, jednego poglądu na świat -teocentryzmu
teocentryzm pogląd filozoficzny sprowadzający całokształt spraw ludzkich do Boga jako jedynej, najwyższej wartości (Bóg w centrum wszechświata). Nurt ten podporządkowuje wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka celom pozaziemskim. Jednocześnie zmniejsza rolę doczesności na rzecz życia wiecznego.
logika
teologia
scholastyka
dydaktyzm
sztuka: style – romański, gotycki
Hasła:
Życie na ziemi jest momentem przejściowym wobec życia wiecznego
memento mori (pamiętaj, że umrzesz)
augustynizm (dualizm) średniowieczna filozofia św. Augustyna zakłada istnienie dramatycznego rozdarcia między Bogiem i światem, a więc między bytem duchowym i cielesnym. Rozdarcie to jest szczególnie widoczne wewnątrz człowieka, którego dusza jako byt wyższy dąży ku sprawom wiecznym, a ciało jako byt niższy dąży ku rzeczom materialnym, ku upadkowi
tomizm (gradualizm) filozofia św. Tomasza z Akwinuzwana uznaje wielostopniowość bytu czyli jego hierarchiczność, oznacza to, że świat posiada określone, stopniowe struktury: od najwyższych do najniższych. Każdy człowiek znajduje się na jakimś szczeblu hierarchii np. społecznej, który jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny.
franciszkanizm filozofia stworzona przez średniowiecznego ascetę św. Franciszka z Asyżu, wyznająca zasadę bezwzględnego ubóstwa i prostoty obyczajów. Formuła franciszkańska głosiła konieczność wyzbycia się dóbr doczesnych i zaufania Bogu w sprawach materialnych. Naturalne, proste życie
Ideały:
rycerza
ascety
miłości
władcy
RENESANS
„Żywot człowieka poćciwego” M. Rej
„Dworzanin polski” Ł. Górnicki
Fraszki - J. Kochanowski„O żywocie ludzkim”„Raki”„Na Matusza”„ O miłości”„Na dom w Czarnolesie”„Ku muzom”
Pieśni - J. KochanowskiIX(chcemy sobie być radzi)XIIXIXV(o spustoszeniu Padola)
Treny - J. KochanowskiVIX, X, XI
„Odprawa posłów greckich” J. Kochanowski
„O poprawie” A. Frycz-Modrzewski
„Kazanie sejmowe” Piotr Skarga
„Krótka rozprawa między trzema osobami...” M. Rej
„Pieśń świętojańska o sobótce” J. Kochanowski
„Żeńcy” Sz. Szymonowic
„Sonety” M. Sęp-Szarzyński
„Makbet” Szekspir
tren (threnos = lament, pieśń żałobna, opłakiwanie) jest to utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze żałobnym, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków, gatunek ten, ukształtowany już w antyku (m.in. Pindar, , Owidiusz) wprowadził do poezji polskiej J. Kochanowski
BAROK
„Niestatek” J. A. Morsztyn „Do trupa”
„Krótkość żywota” Daniel Naborowski
„Marność” Daniel Naborowski
„Do Anny” Daniel Naborowski
„Transakcje wojny chocimskiej”W. Potocki
„Nierządem Polska stoi” W. Potocki
„Pamiętniki” J. Chryzostom Pasek
„Listy do Marysieńki” Jan II Sobieski
„Skąpiec” Molier
sarmatyzm
marynizm
kontrreformacja
OŚWIECENIE
„Rozprawy o metodzie” Kartezjusz
„Kandyd” Volter
„Monachomachia” I. Krasicki
„Do króla” I. Krasicki (satyra)
„Pijaństwo” I. Krasicki
„Chudy Literat” A. Naruszewicz
bajki - Krasicki
„Wstęp do bajek”
„Filozof”
„Ptaszki w klatce”
„Dewotka”
„Jagnie i wilcy”
„Malarze”
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”
„Przestrogi dla Polski” S. Staszic
„Do St. Małachowskiego” H. Kołłątaj
„Powrót posła” J.U. Niemcewicz
„Do Justyny” Franciszek Karpiński
„Laura i Filon” Franciszek Karpiński
„Pieśń o Narodzeniu Pańsikm” Franciszek Karpiński
„Pieśń Legionów Polskich” Józef Wybicki
hasła
MYŚLĘ WIĘC JESTEM (Kartezjusz)
sztuka
rokoko
neoklasycyzm
filozofie
racjonalizm
tabula rasa (Locke)
wolteranizm
deizm
ateizm
teatr stanisławowski
sentymentalizm
ROMANTYZM
„Oda do młodości” A. Mickiewicz
„Do zgłębiania tajemnic użyjmy natchnienia i intuicji” Maurycy Mochnowski
„Prawidła”
„Łączność człowieka”
„Prawdziwa poezja”
„Romantyczność” A. Mickiewicz
„Lilie” A. Mickiewicz
„Świteź” A. Mickiewicz
„Świtezianka” A. Mickiewicz
„Dziady” A. Mickiewicz
„Król Olszyn” Goethe
„Sonety krymskie” A. Mickiewicz
„Burza” A. Mickiewicz
„Giaur” Bayron
„Konrad Wallenrod” A. Mickiewicz
„Cierpienia młodego Wertera” Goethe
Liryki lozańskie A.Mickiewicz
Polały się łzy
Snuć miłość
Nad wodą wielką i czystą
Pan Tadeusz
Kordian” J.Słowacki
„Rozłączenie” J.Słowacki
„Smutno mi, Boże” J.Słowacki
„Grób Agamemnona” J.Słowacki
„Testament mój” J.Słowacki
„Beniowski” J.Słowacki
„Nie-boska komedia” Zygmunt Krasiński
„Coś ty Atenom zrobił Sokratesie” C. K. Norwid
„Fortepian Chopina” C. K. Norwid
„ Do obywatela Johna Browna” C. K. Norwid
„W Weronie” C. K. Norwid
„Klaskaniem mając obrzękłe prawice” C. K. Norwid
„Śluby panieńskie” Aleksander Fredro
bohater romantyczny
ludowe pojęcie sprawiedliwości
orientalizm
werteryzm
prometeizm
mesjanizm
winkierliedyzm
bajronizm
walenrodyzm
dramat romantyczny
POZYTYWIZM
„Miłosierdzie gminy” M. Konopnicka
„Mendel Gdański” M. Konopnicka
„Gloria victis” Eliza Orzeszkowa
Powracająca fala” Bolesław Prus
„szkice węglem” Henryk Sienkiewicz
„Nad Niemnem” E. Orzeszkowa
„Lalka”b. Prus
„Trylogia” H. Sienkiewicz
„Ojciec Goriot” Honoriusz Balzac
„Zbrodnia i kara „ Fiodor Dostojewski
„Między nami nic nie było”
„Daremne żale”
„Do młodych”
„Wolny najmita” M. Konopnicka
„Rota” M. Konopnicka
utylitaryzm
praktycyzm
scjentyzm
naturalizm
praca u podstaw
praca organiczna
Conte
Spencer
Taine
Darwin
Młoda Polska
„Padlina” Ch. Baudelaire
„Statek pijany” J.A.Rimbaud
„Koniec wieku XIX” K. Przerwa Tetmajer
„Hymn Nirwany” K. Przerwa Tetmajer
„Nie wierzę w nic” K. Przerwa Tetmajer
„Anioł Pański” K. Przerwa Tetmajer
„Melodia mgieł nocnych” K. Przerwa Tetmajer
„Evviva L’arte” K. Przerwa Tetmajer
„Z chałupy” J. Kasprowicz
„Krzak dzikiej róży” J. Kasprowicz
„Dies Irae” J. Kasprowicz
„Księga ubogich” J. Kasprowicz
„N...
saligia11