Sytuacje_ekstremalne i ich wpływ na psychikę.pdf

Psychiatria

PRACA POGLĄDOWA

tom 1, nr 2, 97–105

ISSN 1732–9841

Bogusław Borys

Katedra Psychiatrii i Zakład Psychologii Klinicznej Akademii Medycznej w Gdańsku

Sytuacje ekstremalne i ich wpływ

na stan psychiczny człowieka

Traumatic situations and their influence

on the psychological condition of human begin

Abstract

Both well known classifications of mental disorders — DSM-IV and ICD-10 define traumatic situations. An

essential factor of any traumatic experience is an immidiate and real threat of ones life. Alternatively, it could be

witnessing of a tragic death, especially of someone very close; or witnessing of other cruel events. There is a wide

variety of traumatic situations. They differ in terms of the number of victims, duration of stress, the location of the

event or the source of a tragic happening. All these elements may have an important influence on the quality and

deepness of psychological reactions to trauma. The most typical disturbances are: Acute Stress Disorder (ASD),

Post Traumatic Stress Disorder (PTSD) and “complex PTSD”. There are also nonspecific disorders such as: different

depression syndroms, anxiety, eating disorders, addiction to psychoactive substances and others. Although psy-

chopathological disturbances are the most common effects of the experienced trauma, positive psychological

changes are also being observed.

key words: traumatic situations, Acute Stress Disorders, Post Traumatic Stress Disorders,

nonspecific reactions to trauma

Wstęp

Każdy człowiek doświadcza w swoim życiu wielokrot-

nie takich sytuacji, które uznaje za trudne dla siebie.

Oczywiście ocena tych trudności jest subiektywna

i różnie ocenia się ich stopień. Konieczne więc jest przy-

jęcie określonych kryteriów stanowiących jakąś pod-

stawę obiektywizacji tych ocen. Wstępnym, ale istot-

nym krokiem w tym kierunku jest rozróżnienie trzech

poziomów natężenia stresu. W związku z tym wymie-

nia się najpierw zwyczajne, codzienne problemy, da-

lej mówi się o tak zwanych wydarzeniach życiowych

i wreszcie o traumie lub sytuacjach ekstremalnych [1].

Codzienne kłopoty stanowią właściwie typowy obraz

ludzkiego życia. Mogą to być niepowodzenia na

sprawdzianie klasowym, nieporozumienia wśród do-

mowników, nieuprzejmość urzędnika przy załatwia-

niu konkretnej urzędowej sprawy i tym podobne, być

może nieco trudniejsze problemy. Drugi poziom sta-

nowią wydarzenia życiowe. W tym wypadku ciężar

gatunkowy trudności sytuacji jest obiektywnie, zdecy-

dowanie większy. Przykłady wydarzeń życiowych moż-

na znaleźć w Skali Ponownego Przystosowania Spo-

łecznego Holmesa i Rahe’a. Autorzy wymieniają tam

takie zdarzenia, jak: śmierć współmałżonka, rozwód,

kontuzja lub poważna choroba, utrata pracy, zmiana

miejsca zamieszkania itp. [2]. Najwyższy stopień na-

tężenia stresu i w efekcie ciężaru przeżyć występuje

wówczas, gdy ma się do czynienia z traumą lub też

sytuacjami określanymi jako ekstremalne.

Adres do korespondencji: dr hab. n. przyr. Bogusław Borys

Akademia Medyczna w Gdańsku, Katedra Chorób Psychicznych

Klinika Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych

ul. Dębinki 7, 80–952 Gdańsk

tel.: (058) 349 26 61, 349 26 50,

faks: (058) 349 27 48

Sytuacje ekstremalne

Pojęcie traumy lub sytuacji ekstremalnych pojawia się

w znanych i powszechnie cytowanych klasyfikacjach

zaburzeń psychicznych. Zarówno DSM-IV [3], jak i ICD-10

[4, 5] zawierają takie pozycje i precyzują opisy zabu-

www.psychiatria.viamedica.pl

Psychiatria 2004, tom 1, nr 2

rzeń emocjonalnych spowodowanych tego typu zda-

rzeniami. Obydwie klasyfikacje — podobnie, chociaż

w pewnym sensie uzupełniając się — precyzują treść

tych pojęć. Podają także, jakie istotne elementy skła-

dają się na ten typ przeżyć. I tak, trauma oraz sytuacje

ekstremalne obejmują doświadczenia przytłaczające

swoim ciężarem niemal każdego człowieka, na przy-

kład poważne zagrożenie życia lub fizycznej integral-

ności własnej lub też innej, zwłaszcza bliskiej, osoby.

Mogą to być również wydarzenia wywołujące niezwy-

kle gwałtowną i istotnie zagrażającą zmianę sytuacji

społecznej spowodowanej na przykład jednoczasową

śmiercią rodziny, względnie kilku jej członków, lub też

całkowitą utratą swojego mienia (pożar, powódź).

Sytuację ekstremalną wywołują także wydarzenia (krót-

ko- albo długotrwałe) o charakterze wyjątkowo prze-

rażającym, o cechach katastrofy. Na przykład może to

być naturalny lub spowodowany przez człowieka ka-

taklizm, udział w działaniach wojennych, poważny

wypadek, bycie świadkiem okrucieństwa i śmierci in-

nych osób lub bycie ofiarą tortur, terroryzmu, napa-

du, gwałtu lub innego podobnego przestępstwa

(DSM-IV, ICD-10) [3–5].

Jak wynika z tego opisu, zestaw zdarzeń zawierają-

cych się w pojęciu traumy lub też sytuacji ekstremal-

nej jest dość szeroki. Jednak wszystkie tego typu zda-

rzenia mają cechy czegoś, co ociera się o granice ludz-

kiej wytrzymałości na stres lub wręcz je przekracza.

Jest to cecha wspólna tych wszystkich sytuacji. Istnie-

je jednak również wiele czynników różnicujących po-

szczególne wydarzenia. Jak się wydaje, nie pozostają

one bez istotnego wpływu na szeroko rozumiany stan

psychiczny ofiar. Dlatego trzeba na nie zwrócić uwa-

gę i przyjrzeć się im pod kątem różnic w następstwach

psychicznych, które mogą powodować. Mówiąc

o czynnikach różnicujących, autor ma na myśli różny

typ i okoliczności samego zdarzenia. Należałoby więc

zwrócić uwagę, czy wydarzenie ma charakter maso-

wy, czy jednostkowy? Czy jest to sytuacja, która po-

wstała nagle oraz trwa stosunkowo krótko, czy też

jest ona rozciągnięta w czasie i trwa na przykład kilka

lat? Jeżeli wydarzenie ma cechy katastrofy, czy jest to

sytuacja spowodowana przez naturę, czy też przyczyną

było tu zachowanie człowieka — jego błąd, brak wy-

obraźni lub też świadomie zbrodnicze działanie? Waż-

ny też jest w tym kontekście rodzaj strat spowodowa-

nych wydarzeniem. Czy są to wyłącznie straty mate-

rialne, czy też są również ofiary w ludziach? Jeżeli tak,

jaka jest ich liczba? Na istotną uwagę zasługuje rów-

nież stopień uszkodzenia ciała u ofiar, które katastro-

fę przeżyły. Czy wspomniane uszkodzenia mają cha-

rakter trwały, czy też po jakimś czasie mogą ustąpić,

nie pozostawiając fizycznego śladu? W przypadku

trwałego, widocznego inwalidztwa konsekwencje psy-

chiczne takiego stanu są zwykle zasadniczo odmien-

ne niż w sytuacji, gdy nie ma zewnętrznych, fizycz-

nych skutków. Ponadto, należy zwrócić uwagę, czy

dane wydarzenie jest zlokalizowane na niewielkiej prze-

strzeni, czy też obejmuje bardzo rozległy teren (np.

tereny powodziowe). Wszystkie te czynniki mają zna-

czący i dostrzegalny wpływ na przeżycia psychiczne

osób, które w nich uczestniczyły. Nie można tego fak-

tu pomijać przy analizie stanu psychicznego ofiar.

Wydarzenie masowe

Trudno w jednoznaczny i bezdyskusyjny sposób okre-

ślić w liczbach, co to znaczy wydarzenie masowe

— takich liczbowych kryteriów po prostu brak. W prak-

tyce jednak często stosuje się dwa różne określenia,

opisując tragiczne zdarzenia. Mówiąc o sytuacji,

w której liczba ofiar i rozmiar szkód są większe, naj-

częściej używa się pojęcia „katastrofa”. Gdy poszko-

dowanych jest mniej i sam zasięg tego, co się zdarzy-

ło, jest mniejszy, mówi się raczej o „wypadku” [6].

Wydarzenia masowe mają własną specyfikę. Jak już

wspomniano, dotyczą one większej, a czasem wręcz

bardzo dużej liczby osób poszkodowanych, zarówno

ofiar śmiertelnych, jak i rannych. Mówiąc o ofiarach,

trzeba mieć na uwadze nie tylko bezpośrednie ofiary

katastrofy, to znaczy zabitych i rannych, ale także tych,

którzy wyszli z katastrofy bez obrażeń fizycznych. Za-

wsze są też ofiary pośrednie — przede wszystkim ro-

dziny i najbliżsi ofiar bezpośrednich, jak również służ-

by ratownicze, personel medyczny, a nawet przypad-

kowi świadkowie katastrofy. Dochodzi też do ogrom-

nych strat materialnych dotyczących niekiedy całych

regionów. Wszystko to wiąże się z koniecznością zor-

ganizowanego działania ratowniczego. W wypadku

braku lub niedostatecznej organizacji powstaje cha-

os, który powoduje jeszcze większe straty i dodatko-

we cierpienia ofiar. Oprócz liczby ofiar i strat mate-

rialnych innymi ważnymi wyznacznikami masowości

zdarzenia są: jego rodzaj, okoliczności i stopień na-

głośnienia sprawy w mediach. Mówiąc o rodzaju

i okolicznościach wydarzenia, należy wziąć pod uwa-

gę następujące parametry: kogo ono dotyczy, liczeb-

ność i specyfika ofiar (np. dzieci), jaka była przyczyna

zdarzenia, czy jest to sprawa precedensowa, szcze-

gólnie bulwersująca, czy pojawiają się wątki politycz-

ne i inne. Bardzo istotnym wyznacznikiem masowości

wydarzenia jest też stopień jego nagłośnienia w me-

diach. Wydarzenia bardzo nagłośnione, powszechnie

znane, na pewno wywierają znaczący wpływ na jakość

przeżyć psychicznych u uczestników takiego zdarzenia.

www.psychiatria.viamedica.pl

Bogusław Borys, Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka

W takiej sytuacji, oprócz niewątpliwie urazogennych

skutków psychicznych, pojawia się też, przynajmniej u

części ofiar, motyw „tragicznego bohatera”, który może

mieć też bardziej odległe następstwa psychiczne (np.

wzmacnianie postawy roszczeniowej). Konsekwencją

nagłośnienia jest ożywiona dyskusja społeczna wokół

tego, co się wydarzyło. Mobilizuje też ono do organi-

zowania różnych działań społecznych, na przykład

zbiórki pieniędzy na pomoc dla ofiar. Następstwem

takiej sytuacji są dalsze konsekwencje różnych zacho-

wań społecznych (np. tworzenie stowarzyszeń, grup

wsparcia), co również nie pozostaje bez wpływu na

stan psychiczny ofiar [7–10].

Ofiary wydarzeń jednostkowych, doznając wszystkich

negatywnych skutków psychicznych traumy, nie mają

do czynienia z tą oprawą nagłośniającą zdarzenie. Ma

to swoje pozytywne, ale też negatywne strony. Osoby

te pozostają najczęściej w zupełnej samotności ze

swoim problemem, korzystając być może jedynie ze

wsparcia najbliższych.

Obraz ewentualnych zmian psychicznych u ofiar ma-

sowych katastrof może dość znacznie różnić się od tego,

który występuje u ofiar indywidualnych, „cichych” ka-

tastrof. Jest to chyba jedno z zagadnień, które wyma-

gałoby wnikliwszego podejścia badawczego.

— bardzo realne zagrożenie życia [11]. Bezpośrednio

po doznaniu traumy następuje szok. Jego wyrazem

jest zupełne odrętwienie lub też gwałtowny wybuch

emocjonalny. Trwa to zwykle kilka minut, a niekiedy

godzin. Takie reakcje emocjonalne i behawioralne są

bezpośrednią odpowiedzią na samo wydarzenie i do-

znany uraz. Uważa się, że ten typ reakcji ma swoje

filogenetyczne podłoże. Jest odruchową reakcją na

traumatyczne zagrożenie oraz spowodowane tym fi-

zyczne i psychiczne urazy. Jest przejawem walki (agre-

sji), panicznej ucieczki lub znieruchomienia wyrażają-

cego się w apatii i odrętwieniu emocjonalnym [12].

Długotrwały stres traumatyczny, przynajmniej z punktu

widzenia ofiary, nie ma określonych, przewidywalnych

ram czasowych. Po prostu trwa. Najbardziej typowymi

przykładami długotrwałego stresu traumatycznego są

ofiary Holocaustu, więźniowie obozów koncentracyjnych,

więźniowie polityczni (np. ofiary komunizmu), ale także

ofiary kataklizmów naturalnych, ludzie uwięzieni w gru-

zach czy też w inny sposób odcięci od świata. O ile

ofiara krótkotrwałej traumy czuje się „jakby nie była

sobą”, o tyle ofiara długotrwałej traumy czuje, że za-

szła w niej nieodwracalna zmiana. Ma zupełny brak

poczucia własnego ja [13, 14]. Trwająca i powtarzają-

ca się w czasie trauma potęguje symptomy charaktery-

styczne dla zespołu stresu pourazowego. Osobom, które

doznały długotrwałej traumy, towarzyszy stały niepo-

kój i nadmierne wyczulenie na różnorodne bodźce ze-

wnętrzne. Dlatego nawet bardzo odległe od traumy

bodźce — czasowo i treściowo — wywołują u tych lu-

dzi gwałtowne, nieadekwatne reakcje. Ten stan może

się niestety utrzymywać przez wiele lat po zakończeniu

traumatycznej sytuacji.

O ile w przypadku krótkotrwałej traumy powracające

i męczące wspomnienia stopniowo zmniejszają się

i zanikają, o tyle w przypadku długotrwałego stresu

traumatycznego pozostają one niezmienione przez

wiele lat, a czasem na zawsze [15]. Najbardziej typo-

wymi objawami powstałymi w wyniku przewlekłego

stresu traumatycznego są unikanie i wycofanie. Pod-

czas trwania przewlekłej traumy głównym celem ofia-

ry było przetrwanie. W tej sytuacji psychiczne wycofa-

nie stało się podstawową formą przystosowania do

niej. To zawężenie odnosiło się do każdego aspektu

życia. Dotyczyło kontaktów międzyludzkich, aktywno-

ści ruchowej, myślenia, pamięci i emocji. Mówi się

wręcz o tak zwanej „triadzie ocalałych”. Stanowią ją:

bezsenność, koszmary senne i zaburzenia psychoso-

matyczne. Innym problemem (zwłaszcza w przypad-

ku jeńców) jest jeszcze sprawa długo tłumionej agre-

sji wobec prześladowców. Ujawnia się ona w postaci

niekontrolowanych wybuchów emocjonalnych w sto-

Czas trwania sytuacji traumatycznej

Dla obrazu możliwych zmian psychicznych spowodo-

wanych traumą duże znaczenie ma także czas trwania

sytuacji stresogennej. Nie jest przecież łatwo porówny-

wać efekty urazu psychicznego spowodowanego nagłą,

krótkotrwałą traumą z tymi, które powstały w wyniku

długotrwałej, rozciągniętej w czasie sytuacji o charak-

terze ekstremalnym. Pierwsze są na przykład wynikiem

tragicznego wypadku komunikacyjnego, drugie nato-

miast mogły powstać na skutek wieloletniej zsyłki na

Syberię, przeżyć w obozie koncentracyjnym czy też być

doświadczeniem ofiar Holocaustu. Stosując kryteria

DSM-IV, odnoszące się do zespołu stresu pourazowe-

go (PTSD, post-traumatic stress disorder ), prawdopo-

dobnie będzie można stwierdzić, że w jednym i dru-

gim przypadku ten zespół występuje, jednak pomijając

istotne dla PTSD cechy wspólne, które mogą wystąpić

w obydwu sytuacjach, jest też wiele istotnych cech, które

te dwa typy traumy wyraźnie różnicują.

Każda nagła, traumatyczna sytuacja wywołuje przede

wszystkim przerażenie. Występuje ono zwykle bezpo-

średnio przed samym zdarzeniem, podczas jego trwa-

nia (dotyczy to najczęściej ułamków sekund), jak rów-

nież utrzymuje się przez jakiś czas po fakcie. Przyczy-

nami tego stanu są totalne zaskoczenie, bezradność,

utrata kontroli, niepewność, a przede wszystkim

www.psychiatria.viamedica.pl

Psychiatria 2004, tom 1, nr 2

sunku do różnych osób, co pogarsza jeszcze bardziej

i tak nie najlepsze relacje z otoczeniem [13, 14].

dzi jedynie do strat materialnych. Psychiczne następ-

stwa w tym przypadku mogą być także gwałtowne

i długotrwałe, zwłaszcza gdy straty są bardzo poważ-

ne. Dotyczą być może dorobku całego życia, stanowiąc

jednocześnie istotne zagrożenie dla bytu fizycznego

i poczucia bezpieczeństwa konkretnej osoby i jej naj-

bliższych. Mówiąc o charakterze strat doznanych w wy-

niku sytuacji traumatycznej, nie sposób pominąć też

kwestii rodzaju urazów fizycznych będących następ-

stwem tego zdarzenia. Jeżeli te urazy mają charakter

trwały, zwłaszcza wtedy gdy powodują widoczne dla

otoczenia braki, stanowią niewątpliwie istotny czynnik

pogłębiający długotrwałe skutki psychiczne u ofiary. Ten

czynnik jest bardzo wyraźny w sytuacji osób, które w

wypadku doznały poważnych oparzeń. Często pozo-

stają u nich szpecące blizny. Taki człowiek właściwie do

końca życia musi swoją widoczną odmienność konfron-

tować na co dzień ze społeczeństwem. Między innymi

dlatego niektórzy autorzy mówią o tak zwanym trwa-

łym zespole stresu pourazowego w przypadku ofiar

pożarów [22].

Przyczyna zdarzenia

Analizując psychiczne następstwa doznanej traumy,

należy również zwrócić uwagę na to, jaka była przy-

czyna traumatycznego stresu. Jeżeli stresorem jest

katastrofa, to należy wziąć pod uwagę czynnik, który

ją spowodował. Wiele katastrof, takich jak trzęsienia

ziemi, powodzie czy niszczycielskie działania huraga-

nów, ma swoje źródło po prostu w naturze. Okazuje się,

że naturalne katastrofy wywołują na ogół mniej dra-

styczne i nie tak długotrwałe następstwa psychiczne,

jak katastrofy czy też inne ekstremalne sytuacje spo-

wodowane przez człowieka [16]. Udział człowieka w

wywołaniu nieszczęścia innych osób też może być

różny. Może to być wynik błędu, braku wyobraźni lub

też celowego, zbrodniczego działania. Ten ostatni

rodzaj powoduje najostrzejsze i najbardziej długotrwa-

łe następstwa psychiczne u ofiar [17].

Miejsce wydarzenia i charakter strat

Istotnym elementem wpływającym na jakość trauma-

tycznego stresora jest miejsce katastrofy czy wypadku.

Sytuacje ekstremalne zdarzają się w różnych miejscach.

Może to być autostrada, teren łatwo dostępnego obiek-

tu przemysłowego lub rozrywkowego, centrum zatło-

czonego miasta, ale także na pełnym morzu, w rejonie

platformy wiertniczej, w trudno dostępnych górach czy

też głęboko pod ziemią. Istotnym problemem jest

w tym przypadku dostępność miejsca wydarzenia. Moż-

liwość względnie łatwego dotarcia służb ratowniczych

wiąże się z szansą otrzymania szybszej i skuteczniejszej

pomocy. Ofiary wypadków, które nie straciły świado-

mości, zdają sobie sprawę z tego, że możliwie szybkie

nadejście pomocy jest ich szansą. Ma to oczywiście

dodatkowy, ważny wpływ na głębokość urazu psychicz-

nego. Z literatury psychotraumatologicznej znane są

przykłady ograniczonej możliwości i spóźnionej pomo-

cy, właśnie z powodu trudności dotarcia, i płynące stąd

dodatkowe konsekwencje psychiczne [10, 18, 19]. In-

nym elementem związanym z możliwością szybkiego

udzielenia pomocy jest rozległość terenu dotkniętego

kataklizmem. Dotyczy to zwłaszcza dużych terenów po-

wodziowych, jak i wielkich pożarów leśnych, na przy-

kład w Australii [20].

Nie bez znaczenia dla następstw psychicznych u osób,

które przeżyły traumatyczne zdarzenie, jest też, jak już

wspomniano, charakter strat. Uraz psychiczny jest za-

wsze głębszy i trwalszy, gdy wiąże się z utratą najbliż-

szych osób [21]. Nie oznacza to jednak wcale, że głęb-

sze następstwa psychiczne nie występują, gdy docho-

Reakcje psychiczne na traumę

Sytuacje ekstremalne, ze względu na wyjątkową siłę

bodźca, wywołują niemal u każdego człowieka wyraźną,

często bardzo gwałtowną reakcję psychiczną. Sponta-

niczna reakcja większości osób w sytuacji nagłego, bez-

pośredniego zagrożenia życia stanowi swoistą mieszan-

kę odrętwienia, zagubienia, szoku, wycofania, przeży-

wania horroru i tym podobnych doznań. Opierając się

na wieloletnich obserwacjach i zebranych doświadcze-

niach w tym zakresie, okazuje się, że ludzie w takich

okolicznościach mogą się zachowywać różnie. Jedni po

pierwszym szoku próbują podejmować działania zmie-

rzające w kierunku ratowania się. Inni drętwieją w bez-

ruchu, ulegając całkowitej dysocjacji. Żadna ze wspo-

mnianych reakcji nie chroni całkowicie przed negatyw-

nymi skutkami psychicznymi w wyniku doznanej trau-

my. Na podstawie dotychczasowych wyników badań

uważa się jednak, że aktywna postawa człowieka usi-

łującego się ratować zmniejsza prawdopodobieństwo

wystąpienia głębszych skutków doznanego urazu psy-

chicznego. Reakcje dysocjacyjne stanowią znaczący pre-

dyktor rozwoju w przyszłości zespołu stresu pourazo-

wego [23–25]. Mówiąc o sytuacjach ekstremalnych, nie-

mal z góry zakłada się, że nie ma ludzi, u których za-

brakłoby jakiejś wyraźniejszej reakcji emocjonalnej, na

tak silny bodziec. Różnica polega tylko na natężeniu

i czasie trwania negatywnych skutków tej reakcji. Oby-

dwie wspomniane już klasyfikacje zaburzeń psychicz-

nych (DSM-IV, ICD-10) opisują, różnicują i kategory-

zują te reakcje.

100

www.psychiatria.viamedica.pl

Bogusław Borys, Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka

Ostre zaburzenia

w wyniku stresu traumatycznego

Obie wspomniane wyżej klasyfikacje zaburzeń psychicz-

nych uwzględniają ostrą reakcję na stres traumatyczny.

Według DSM-IV podstawowym warunkiem rozpozna-

nia ostrej reakcji (ASD, acute stress disorder ) jest przede

wszystkim fakt doznania traumatycznej sytuacji, któ-

rej istotny opis autorzy przytaczają. Jest to: „doświad-

czenie, bycie świadkiem lub uczestniczenie w zdarze-

niu z elementami zagrożenia życia, możliwości od-

niesienia poważnych ran, zagrożenia integralności fi-

zycznej tej osoby lub innych. Reakcja osoby zawierała

strach, bezsilność lub przerażenie”. Przytacza się rów-

nież kryteria diagnostyczne. Najpierw wymienia się

symptomy dysocjacyjne. Mowa tu przede wszystkim

o braku lub znacznym osłabieniu reakcji emocjonal-

nych na bodźce zewnętrzne, przejawach derealizacji,

depersonalizacji i amnezji dysocjacyjnej. Kolejnym kry-

terium jest stała gotowość przeżywania doznanego

doświadczenia traumatycznego (wyobrażenia, myśli,

wspomnienia). Istotnymi elementami ostrej reakcji na

stres traumatyczny są też symptomy niepokoju i pod-

wyższonej aktywności. Przejawiają się one w postaci

trudności ze snem, pobudliwości, słabej koncentracji,

nadmiernej czujności, podwyższonej reaktywności.

W tej sytuacji wyraźnie dostrzega się cechy dystresu

przyjmujące formę upośledzenia funkcjonowania za-

równo społecznego, zawodowego, jak i w innych waż-

nych obszarach życiowych. Autorzy określają też ramy

czasowe ostrej reakcji na stres traumatyczny. Ich zda-

niem zaburzenie pojawia się w okresie do 4 tygodni

od momentu traumatycznego zdarzenia. Czas jego

trwania określają w okresie od 2 dni do 4 tygodni.

Końcowym warunkiem rozpoznania ASD jest wyklu-

czenie działania innych czynników, na przykład wpły-

wu jakiejś substancji czy też krótkiego epizodu psy-

chotycznego (DSM-IV, 1994).

Druga ze wspomnianych klasyfikacji, ICD-10, pod sym-

bolem F 43.0 umieszcza „ostrą reakcję na stres”. Okre-

śla ją jako: „przemijające zaburzenie o znacznym na-

sileniu, które rozwija się jako reakcja na wyjątkowy

stres fizyczny lub psychiczny u osoby nieprzejawiają-

cej wcześniej żadnego zaburzenia psychicznego”. Po-

tem następuje szczegółowy opis zdarzenia trauma-

tycznego, który w istocie jest zbliżony do tego, który

zawarto w DSM-IV. Objawy ostrej reakcji na stres ce-

chuje duża różnorodność. W typowych przypadkach

obejmują one: początkowy stan „oszołomienia” ze

zwężeniem pola świadomości i zawężeniem uwagi,

osłabienie odbierania bodźców zewnętrznych i zabu-

rzenia orientacji. Stan ten może prowadzić do dalsze-

go wyłączania się z otaczającej rzeczywistości, aż do

stanu dysocjacyjnego. Może też wystąpić nadmierne

pobudzenie i nadmierna aktywność (reakcja fugi). Czę-

sto występują autonomiczne objawy lęku panicznego

w postaci przyspieszonej akcji serca, pocenia się, za-

czerwienienia itp. Ostra reakcja na stres następuje

w ciągu kilku minut od zdarzenia, względnie też do-

kładnie w momencie pojawienia się bardzo silnego

stresora. Słabnie i ustępuje w ciągu kilku godzin.

W szczególnych przypadkach trwa nieco dłużej.

W takiej sytuacji reakcja słabnie w ciągu 24–48 go-

dzin, i zwykle ustępuje zupełnie po upływie 3 dni. Nie-

jednokrotnie występuje częściowa lub całkowita amne-

zja całego wydarzenia [4, 5].

Zespół stresu pourazowego

Przejawem głębszych następstw psychicznych, zwłasz-

cza ze względu na czas ich trwania, jest zespół stresu

pourazowego. Jeżeli chodzi o granice czasowe tego

syndromu wyraźnie określa je DSM-IV. Według tej kla-

syfikacji ostry PTSD rozpoznaje się, gdy objawy utrzy-

mują się nie dłużej niż przez 3 miesiące. O przewle-

kłym charakterze tego syndromu mówi się, gdy obja-

wy są obecne co najmniej 3 miesiące. Górnej granicy

się nie określa. Możliwy jest jeszcze zespół stresu po-

urazowego z opóźnionym początkiem. Występuje on

wtedy, gdy objawy ujawniają się co najmniej 6 mie-

sięcy po urazie.

W literaturze przedmiotu wielokrotnie cytuje się i stąd

powszechnie znane są kryteria PTSD określone przez

DSM-IV [3, 26, 27].

Pierwszą reakcją człowieka na ekstremalnie trudną

sytuację warunkującą rozpoznanie PTSD jest intensyw-

ny strach, bezradność lub przerażenie. Następnie wy-

mienia się grupy objawów, które mogą występować

w różnych, określonych przez kryteria konstelacjach.

Pojawia się więc natarczywe, wielokrotnie powtarza-

jące się przeżywanie na nowo traumy. Formy tego

ponownego przeżywania są różne. Bywają to zwykle

makabryczne sny, skojarzenia lub też doznania mają-

ce związek z tym, co się wydarzyło. Następnie poja-

wiają się reakcje unikowe zmierzające do eliminowa-

nia myślenia i uczuć oraz zachowań przypominają-

cych traumę. Kolejną grupę objawów stanowią różne

formy pobudzenia, często związane z nadmierną

i nieadekwatną do sytuacji czujnością.

Międzynarodowa Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych

i Zaburzeń Zachowania, w dziesiątej edycji ICD-10 [4, 5],

podobnie jak DSM-IV, również zawiera opis jednostki

chorobowej wywołanej stresem traumatycznym. Pod

symbolem F 43.1 znajduje się pozycja „zaburzenia stre-

sowe pourazowe”, które powstają jako opóźniona

i/lub przedłużona reakcja na stresujące wydarzenia lub

www.psychiatria.viamedica.pl

101

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: