John D. Caputo- Heidegger i Derrida- zimna hermeneutyka.pdf

John D. Caputo

Heidegger i Derrida: zimna hermeneutyka*

Wstęp

Chciałbym się tu podjąć podwójnej lektury Heideggera i Derridy. Zamiarem moim nie jest zwykłe

porównanie. Chcę raczej pozwolić tekstom Heideggera i Derridy mieszać się ze sobą, aż do

momentu ich przeniknięcia się i wzajemnego obalenia. Chcę najpierw pozwolić Derridzie wkraść

się w tekst Heideggera, a potem odwrotnie – pozwolić Heideggerowi wkraść się w tekst Derridy.

Heidegger i Derrida: moim zamiarem nie jest Aufhebung, lecz raczej takie sprzeniewierzenie, za

sprawą którego każdy z nich, przechodząc na stronę drugiego, zostaje zagarnięty i skorumpowany

w imię swego rodzaju przyjacielskiego przewrotu. Heidegger i Derrida: podwójni agenci, każdy

próbuje wniknąć w szeregi organizacji drugiego, wykraść jego tajemnice, skompromitować go.

Heidegger i Derrida razem: każdy próbuje wymóc uczciwość drugiego lub przynajmniej wzmóc

jego czujność, każdy broni drugiego przed nim samym. Heidegger i Derrida: krzyżowe

zapłodnienie, produkt mieszany, który – gdyby ktoś czuł przymus nazwania go, miast pozwolić mu

odgrywać siebie – można tymczasowo opisać jako swego rodzaju hermeneutykę pozbawioną iluzji i

wygody, zimną hermeneutykę.

Interesuje mnie Derridiańska krytyka „zasady pocztowej”, która, skoro dotyczy przenoszenia

wiadomości, jest zasadą wszelkiej hermeneutyki. Hermes, posłaniec bogów, jest pierwszym,

modelowym doręczycielem. Jeśli Heidegger odcina się od hermeneutyki, o ile ta przynależy do

myślenia transcendentalno- horyzontalnego, to nie odrzuca on hermeneutyki w szerszym,

luźniejszym sensie oczekiwania na wiadomości od bogów. Hermeneutyka oznacza oczekiwanie na

przesłanie – Schickung, envois – które jest w drodze, oznacza przychylność „es gibt”. Teraz tylko

bóg mógłby nas uratować, to znaczy, że jedynie zbawcza wiadomość od Ereignis, wiadomość, która

dociera nim wybije godzina egzekucji, wiadomość niesiona przez współczesnego Hermesa, być

może z Freiburga. Hermes Freiburgiensis.

Derrida podaje w wątpliwość „zasadę pocztową”. Kwestionuje założenie, jakoby niedwuznaczna

wiadomość mogła zostać przekazana od identyfikowalnego nadawcy do dokładnie wskazanego

adresata. Kwestionuje tym samym centralny element (element „eschatologiczny”) w myśli

Heideggera – nawet tak zwanego „późnego” Heideggera. Kwestionowanie jest jednak pobożnością

myśli i, kwestionując Heideggera w ten sposób, Derrida nakłania nas do innego jego odczytania.

Przemieszcza apokaliptyczny i eschatologiczny element w Heideggerowskiej myśli, wskazując tym

samym na bardziej radykalny wymiar jego dzieła, taki mianowicie, który może się obejść bez

hermeneutycznej wygody, gotowy na wolną grę przesłań, pozbawiony pocztowych oczekiwań.

Jest to jednak gra dla dwóch; gra podwójnych agentów. Kiedy pozwalamy Derridzie wkraść się w

tekst Heideggera, sam Derrida zostaje przeniknięty. Jako że Heidegger stawia Derridę przed takim

oto pytaniem: skoro podjęliśmy już wyzwanie ébranler, skoro rozpoznaliśmy drganie, które

wstrząsa wszystkimi rzeczami, grę, której nie można powstrzymać, co dalej? Można oczywiście

powiedzieć, że nie istnieje żadne „już”, żadne miejsce; że marzenie o nim jest oniryczne i utopijne,

że wahanie oznacza, iż wahamy się zawsze w nierozstrzygalności między podjęciem-wyzwania a

nie-podjęciem-wyzwania. W imieniu Martina brniemy dalej: w jakich kategoriach mamy opisać

tych, którzy stawiają czoła owej nierozstrzygalności, załamaniu „zasady pocztowej”, wycofaniu i

odwrotowi Sache selbst? Do jakiego stopnia nie mamy tu faktycznie do czynienia z czymś, co

rozumie się jako przezwyciężenie zapomnienia, które nie ma nic wspólnego z eschatologią? A jeśli

mamy, to czyż nie przeniknęliśmy Derridy, czyż nie przyłapaliśmy go w momencie śmiertelnej

powagi, pewnej głębokiej hermeneutyki, kiedy myślał on, iż nikt nie patrzy? Wszystko bowiem, co

głębokie, lubi maskę.

Ten wywrotowy plan przeprowadzę w czterech etapach. (1) Rozpocznę od wypreparowania

Derridiańskiej krytyki eschatologii pocztowej, następnie (2) przejdę do Heideggera, który oddaje

się w ręce Derridy – nazwijmy go „eschatologicznym Heideggerem”. Ustawi to scenę dla mojej

podwójnej lektury, w której pokażę najpierw (3), jak Derrida przedstawia inne odczytanie Heideg-

gera, „poza eschatologią”, a następnie (4), jak z kolei taki rozważony na nowo Heidegger

przedstawia inne odczytanie Derridy, Derridy niczym oko-cyklonu, uprawiającego bardziej

nieuchwytną, mniej niewinną hermeneutykę.

Derridiańska krytyka zasady pocztowej

Derrida chce rzec prawdę o wypowiedziach apokaliptycznych, położyć kres wszelkim dyskusjom

na temat końców. Wypowiedzi takie zawsze roszczą sobie prawo do uprzywilejowanego

doświadczenia, do objawienia, jakie rzekomo mają nam przekazywać. Otacza nas ostatnio nadmiar

rywalizujących eschatologii, które prześcigają się w „eschatologicznej elokwencji”:

[...] zaprawdę powiadam wam, to nie tylko koniec tego, lecz także i przede wszystkim tamtego,

koniec historii, koniec walki klas, koniec filozofii, śmierć Boga, koniec chrześcijaństwa i

moralności (to było najpoważniejszą naiwnością), koniec podmiotu, koniec człowieka, koniec

Zachodu, koniec Edypa, koniec Ziemi, „Apocalypse Now” [„Czas Apokalipsy”], powiadam wam,

w kataklizmie, ogniu, krwi, fundamentalnym trzęsieniu ziemi, napalmie spadającym z nieba za

sprawą helikopterów – prostytutki, wybuch nuklearny i wielkie kurewstwo, a także koniec

literatury, koniec malarstwa, sztuki jako czegoś przeszłego, koniec psychoanalizy, koniec

uniwersytetu, koniec fallocentryzmu i fallogocentryzmu, kto wie czego jeszcze? [Fins, 464]1.

Rozpoznajemy swojską listę bohaterów tego eschatologicznego katalogu obejmującego

niekwestionowanych mistrzów podejrzeń: Marksa, Freuda, Nietzschego, Heideggera i Derridę; a w

szczególności Heideggera:

A jeśli Heidegger myśli Überwindung metafizyki czy też onto-teologii jako Überwindung

nieodłącznej od nich eschatologii, czyni to w imię innej eschatologii. Mówi on wielokrotnie, że

myślenie, odrębne tutaj od filozofii, jest zasadniczo „eschatologiczne”. To jego słowo [Fins, 465].

Wypowiedzi apokaliptyczne wymagają uprzywilejowanego punktu widzenia, dosłownie wglądu w

istotę (Wesen), w to, co dzieje się lub wydarza w rzeczach – czy będzie to technika, religia, czy

metafizyka – i autorytetu pozwalającego im ogłaszać „nadchodzący świt”.

Nie chodzi o to, aby powiedzieć, że istnieje jasna i rozstrzygalna różnica między wypowiedziami

apokaliptycznymi i nie-apokaliptycznymi. Z jednej strony, krytyka apokaliptycyzmu jest zwykle

przeprowadzana – jak u Kanta – w imię rozumu i światła racjonalności. Wszakże ideał Oświecenia

jest równie podatny na dekonstrukcyjną krytykę jak opcja jego adwersarzy. Jemu też wydaje się, iż

widział światło, które tutaj jest światłem rozumu [Fins, 466]. Co więcej, nawet krytyka

apokaliptycyzmu ogłasza koniec apokaliptycyzmu, mówi prawdę o apokaliptycyzmie, sama więc –

wraz ze swoimi objawieniami i deklamacjami – ma wymiar eschatologiczny. Jednoznaczności brak

po obu stronach podziału na to, co apokaliptyczne, i to, co nie-apokaliptyczne. W każdym z nas jest

i mistagog, i Aufklärer. Jak pisze Derrida, „Każdy z nas to mistagog i Aufklärer dla

drugiego” [Fins, 462]. Najlepsze co można zrobić, to mieć się na baczności, pamiętając, że nie

mamy żadnych tajemnic do wyjawienia. Ale nawet „czuwanie” implikuje światło. Ostatecznie

krytyka apokaliptycyzmu nie powinna lekceważyć niszczącej siły apokalipsy, jej zdolności do

przeciwstawiania się politycznej cenzurze i rządzącym konkordatom. Apokaliptycyzm jest

efektywnym sposobem na przerwanie rządzącego systemu pocztowego, który monitoruje

wiadomości, jakie dopuszcza się do wysyłki oficjalnymi drogami. Może być to akt

nieposłuszeństwa wobec la police postale [Fins, 473]. W rzeczy samej, wszystko, co przerywa,

będzie uznane za apokaliptyczne przez czynniki miarodajne; będą one chciały, aby tak właśnie było

postrzegane.

Apokaliptyczność nie jest zatem dolegliwością, na którą zapadają jedynie prorocy i niemieccy

metafizycy. Przedstawia ona samą strukturę pisma jako takiego. Jest owym „podwójnym

związaniem” [double bind] pisma, sugerując samą swoją strukturą, że ma wiadomość do przesłania,

nawet jeśli zasadniczo nie jest w stanie tego uczynić [Fins, 445]. Używając pocztowych kategorii:

doręczyciel nie ma żadnej wiadomości do dostarczenia. Ale jeśli uwolnimy się od naszego

oczekiwania, iż je ma, będziemy zapewne mogli cieszyć się wolnym obiegiem i wymianą listów ze

względu na nie same. A „uwolnienie” się od tego oczekiwania okazuje się Derridiańskim sposobem

na „przezwyciężenie” (verwinden)* „zasady pocztowej”.

Apokaliptycyzm kieruje się logiką zasady pocztowej. Udaje, że mówi prawdę, że dostarcza

wiadomości. Chce mieć swoje przeznaczenie, przeznaczonego odbiorcą (destinaire), powołuje

jedność nadawcy i adresata, destinateur i destinaire. Zasada pocztowa rządzi teleo-systemem, teleo-

logiczną siecią wiadomości – logoi, przesłań, envois, Schickungen – wysyłanych w obieg od końca

do końca, z telos do telos, z jednego terminala komputerowego do drugiego. Biorąc pod uwagę to,

co Derrida mówi w innym miejscu o różnicującej grze, system pocztowy załamuje się. Okazuje się

marzeniem o identyfikowalnych źródłach, o jedności transmitowanego sensu i o identyfikowalnym

przeznaczeniu. Derrida ilustruje marzenie nieodłączne każdej apokalipsie, powołując się na samą

Apokalipsę Jana i znajdując tam fałdę, szew, pli, w których tekst staje się w sposób

niekontrolowany skom-plikowany. Dryf i poślizg w Apokalipsie polegają na jej skomplikowanym

anielskim systemie kurierskim. Elohim przekazuje wiadomość Jezusowi, aby ten przekazał ją

swojemu słudze, Janowi. Jezus jednak przesyła wiadomość przez posłańca, angelus, co powoduje

pomieszanie głosów: zbyt dużo ludzi na linii; cóż za skomplikowane przesłanie. Niczym na okładce

„La Carte Postale”, zawsze jest ktoś, kto mówi za plecami piszącego. W końcu dochodzimy do

tego, że nie wiemy już, kto mówi do kogo:

Nie bardzo już wiadomo, kto w Apokalipsie użycza swego głosu i tonu innemu, nie bardzo już

wiadomo, kto do kogo co adresuje [Fins, 470–471]. Na mocy tej anielskiej komplikacji Apokalipsa

staje się prawdziwie i, paradoksalnie, apokaliptyczna, czyli objawieniowa – mianowicie za sprawą

samej struktury pisma jako nieskończonych odesłań pogmatwanych sygnałów pozbawionych

pewnego źródła i określonego przeznaczenia, system pocztowy uwalnia się od pocztowych

regulacji:

Ale wskutek tego katastroficznego odwrócenia, koniecznego tutaj bardziej niż kiedykolwiek, można

również pomyśleć to oto: gdy nie wiadomo już, kto mówi lub kto pisze, tekst staje się

apokaliptyczny. A jeśli przesłania odsyłają zawsze do innych przesłań, nie mając dającego się

określić przeznaczenia, które pozostaje czymś przyszłym, to czy wówczas ta całkowicie anielska

struktura, struktura apokalipsy Jana, nie jest również strukturą wszelkiej sceny pisma w ogóle? [...]

czy apokaliptyczny nie byłby warunek transcendentalny wszelkiego dyskursu, wszelkiego

doświadczenia, wszelkiego znamienia lub śladu? A rodzaj tak zwanych pism „apokaliptycznych” w

ścisłym sensie byłby wówczas tylko pewnym przykładem, przykładowym objawieniem tej

transcendentalnej struktury. W tym razie, jeśli apokalipsa objawia, to jest ona przede wszystkim

objawieniem apokalipsy, samouobecnieniem apokaliptycznej struktury języka, pisma,

doświadczenia obecności, czyli tekstu albo znamienia w ogóle: a zatem podzielnego przesłania,

które nie ma samouobecnienia ani pewnego przeznaczenia [Fins, 470–471].

Apokaliptyczność pojawia się, kiedy nie jesteśmy już w stanie zidentyfikować, kto mówi, co, do

kogo. Przesłania odsyłają do siebie bez rozstrzygalnego źródła i przeznaczenia. Nie wiemy, gdzie

narodziła się plotka, co znaczy, ani kto powinien ją podjąć. Zasada pocztowa została przerwana i

dostaliśmy się do sfery destinnerance, sfery zaburzonego obiegu wiadomości.

A to oznacza koniec eschatologii, z eschatologią opartą na Ereignis włącznie. Ereignis wzywa nas

poza bycie – samo wezwanie dochodzi spoza bycia – ku temu, przez co bycie jest wysyłane.

Ereignis chce nas prowadzić lub nami przewodzić – od zapomnienia do myśli przypomnienia, od

Gestell do Geviert. Ale wraz z załamaniem zasady pocztowej wszelaka „przewodząca przemoc”

musi się zatrzymać. Wszystko zaś, co pozostaje, to samo wezwanie, proste „Przyjdź...” każdej

apokalipsy: przyjdź, panie Jezu; przyjdź poza Bycie. Z tą jednak różnicą:

„Przyjdź” nie odnosi się do jakiejś z góry dającej się określić tożsamości. Jest dryfem nie dającym

się wyprowadzić [derive indérivable] z tożsamości jakiegoś określenia. „Przyjdź” jedynie daje się

wyprowadzić [dérivable], całkowicie daje się wyprowadzić, ale tylko z innego, z niczego, które jest

źródłem lub dającą się potwierdzić, rozstrzygnąć, uobecnić, przywłaszczyć tożsamością, z niczego,

które nie daje się już wyprowadzić [dérivable] i doprowadzić [arrivable] bez brzegu [rive] [Fins,

477].

Jesteśmy wezwani poza eschatologię.

Być może będziecie chcieli nazwać to klęską, katastrofą, apokalipsą. Otóż właśnie tutaj zapowiada

się – jako obietnica albo groźba – apokalipsa bez apokalipsy, apokalipsa bez wizji, bez prawdy, bez

objawienia, przesłania („przyjdź” jest bowiem samo w sobie w liczbie mnogiej), adresy bez

przekazu i bez przeznaczenia, bez nadawcy lub dającego się określić odbiorcy, bez ostatniego

osądu, bez innej eschatologii niż ton samego „Przyjdź”, jego différance, apokalipsa poza dobrem i

złem. „Przyjdź” nie zapowiada tej lub innej apokalipsy: pobrzmiewa już pewnym tonem, samo w

sobie jest już apokalipsą apokalipsy; Przyjdź jest apokaliptyczne [Fins, 477].

W rezultacie ruchy Ereignis uwalniają się od eschatologicznej przemocy, od ustalonego celu i

składowanych przeznaczeń tak, że legein znaczy teraz raczej zwykłe dopuszczanie, niż skupianie,

które oznacza zaopatrywanie się w dobra połączone z istotnym odwróceniem i wydawaniem

owocu*:

Nasz czas apokalipsy: nie ma już żadnego miejsca na apokalipsę jako zestaw zła i dobra w legein

dla aletheia ani w Geschick przesłania. L’envoi, Schicken, która we współ-przeznaczeniu miałaby

zapewnić „przyjdź” mocy nadania istnienia wypadkowi w pewności określenia. Cóż zatem czyni

ktoś, kto wam mówi: powiadam wam to, przyszedłem wam to powiedzieć, nie ma, nigdy nie było i

nie będzie apokalipsy, „apokalipsa zwodzi”? Jest apokalipsa bez apokalipsy [Fins, 477–478]. To

prawda, że Heidegger zakwestionował metafizyczną tele-komunikację. Jednakże uczynił to tylko w

imię innej wersji zasady pocztowej. Sens bycia nie jest – jak u Platona, Hegla i Husserla – idealną i

powtarzalną wiadomością, w pełni ukonstytuowaną w swej idealności, wysyłaną poprzez epoki,

przenoszoną przez rozmaite przekłady, powielaną przez rozmaitych kopistów, kserowaną,

zestawianą i rozdzielaną, a w końcu powierzaną profesjonalnie szkolonym kurierom. Jest on raczej

czymś, co wciąż pozostawało z tyłu, wysyłało emisariuszy i przesłania, samemu pozostając w

skrytości. Historia metafizyki, która organizuje się wokół transmisji idealnych znaczeń – platońsko-

husserlowska zasada pocztowa2 – jest sama skrywaniem autentycznej litery bycia, która

wypowiedziana była raz, u zarania tradycji. Myślenie dzisiejsze jest zasadniczo myśleniem

przygotowawczym, Vor-denken, przygotowaniem na dzień powtórzenia, odzyskania, nowego

przyjścia, drugiego nadejścia, nowego świtu. Przyjdź!

Jeśli znajdujemy się u kresu fałszywej zasady pocztowej, wciąż dostarczającej niebezpieczne

wiadomości obecności – od ousia do Gestell – staje przed nami zadanie myślenia: myśleć bardziej

tajemniczą zasadę pocztową, ciemną grę wiadomości o Janusowym obliczu, którą należy czytać od

końca, odwrotnie, aby obróciła się w zbawczą wiadomość. Jest to właśnie bardziej tajemnicza

hermeneutyka, ciemniejszy system dekodowania, który twierdzi, że aby zrozumieć wiadomość

należy czytać ją od końca. Zbawienie jest niebezpieczeństwem literowanym wspak.

Fakt, że Heideggerowska wersja zasady pocztowej jest eschatologiczna, nie zaś teleologiczna nie

sprawia, że jest ona przez to mniej apokaliptyczna. Poszukuje ona nowego początku u kresu wokół

nas: końca filozofii, metafizyki, starej platońsko-heglowskiej zasady pocztowej. Poszukuje nowej

jutrzenki w narastającej ciemności kraju zachodu. Wzywa do czujności myśli, do uwagi – jak

pasterza, który podczas nocy świata wyczekuje oznak nowego dnia.

Derrida zarzuca sobie, że to odczytanie Heideggera było już przemieszczone przez Heideggera, dla

którego zasada pocztowa miałaby być niczym więcej jak formą techniki, techniką systemów

komunikacji o ustalonej już wcześniej granicach. Ale co oznacza Heideggerowskie wyznaczenie

granic techniki? Gestell jest dla niego ostatnią i najbardziej ostateczną (eschaton) możliwością,

ostatnią wysyłką Seinsgeschick, ostatnią Schickung, w której dajemy się uwieść temu, co wysłane,

zaniedbując „wysyłanie” [„it sends”]. Stąd Heideggerowska krytyka techniki lokuje się całkowicie

w obrębie „słania” (Schicken) i zasady pocztowej. Czy jednak nie jest to tylko metafora,

nieodpowiednie zestawienie Ereignis z doręczycielem? Jeśli tak, myśli Derrida, to jest to metafora

„katastroficzna” – opisywana przez niego w „The Retreat of Metaphor” – w której przenośnia i

treść, znaczenie pierwotne i wtórne, zostają odwrócone. Jeśli język jest domostwem bycia, twierdzi

Heidegger, nie oznacza to, że musimy myśleć język w kategoriach zamieszkiwania, lecz

zamieszkiwanie w kategoriach języka. Odpowiednio, jeśli Ereignis jest systemem pocztowym, nie

oznacza to, że mamy myśleć Seinsgeschick w kategoriach wysyłania listów, lecz wysyłanie listów

w kategoriach Seinsgeschick. Co oznacza, dla Derridy, że Ereignis jest miejscem – które on

nazwałby pismem czy pra-pismem – gdzie mają miejsce wszelkie przekazy, metafory,

korespondencje i komunikacje. Jego zdaniem ów centralny ośrodek procesów został zmącony,

przeciągnięty, zdecentrowany, zaburzony – przewody splątane, połączenie zanika:

Jeśli poczta (technika, pozycja, „metafizyka”) zapowiada się w „pierwszym” przesłaniu, wówczas

nie ma już metafizyki itd. (spróbuję to powiedzieć raz jeszcze i inaczej), ani nawet przesłania, lecz

raczej przesłania bez przeznaczenia. Gdyż podporządkowanie różnych epok, przystanków,

określeń, jednym słowem, całej historii bycia jednemu przeznaczeniu bycia, jest być może

najbardziej niesłychaną pułapką pocztową. Nie ma nawet [jednej] poczty i przesłania, są tylko

poczty albo przesłania [CP, 73–74].

(Wciąż można się zastanawiać, na ile ujęcie to obiega od Heideggerowskiego, od Spiel, o którym

mówi on: „Es spielet, weil es spielet”: gra, ponieważ gra3. Derrida także się zastanawia. W podanej

w nawiasie uwadze szepcze do nas: „A ten ruch [który wydaje mi się bardzo odległy od ruchu

Heideggera i bardzo mu bliski]...” [CP, 74]. Oto punkt sprzeniewierzenia. Wewnątrz tych nawiasów

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: