UMOWA DAROWIZNY (art. 888-902):
Definicja:
Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.
Strony:
§ darczyńca;
§ obdarowany.
Darowizna jest umową zobowiązującą do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem majątku darczyńcy. Ma zatem na celu dokonanie przysporzenia na rzecz obdarowanego bez ekwiwalentu.
Sama idea darowizny jest znana w wielu systemach prawnych i są różne modele realizowania tej transakcji. Nie wszędzie ta transakcja przybiera charakter umowy np. prawo anglosaskie traktuje darowiznę jako czynność jednostronną. W systemach kontynentalnych, darowizna na ogół jest umową – tak w Polsce.
Charakter czynności:
W prawie niemieckim darowizna jest czynnością realną, samo uzgodnienie woli stron oznacza tylko przyrzeczenie darowizny. Prawo polskie przyjmuje konstrukcję konsensualną – dla wywołania skutków prawnych wystarcza już samo uzgodnienie woli stron.
Darowizna jest ex definitione umową zobowiązującą, często jednak samo zawarcie umowy darowizny pociąga za sobą skutek wygaśnięcia innego zobowiązania (np. zwolnienie z długu) lub – z uwagi na stosowne przepisy – pociąga za sobą jednocześnie skutek rozporządzający (np. przeniesienie własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości – art. 155; przeniesienie wierzytelności – art. 510) – jest więc często umową o skutku podwójnym.
Jednak darowizna ma specyficzną kauzę przysporzenia - w przypadku darowizny – causa donandi pokrywa się z treścią czynności prawnej, której najistotniejszym elementem jest sama chęć obdarowania (animus donandi) . Oceniając z zewnątrz ciężko jest stwierdzić czy wolą osoby dokonującej czynności prawnej była chęć obdarowania czy nie przypadkiem zapłatą ceny przy umowie sprzedaży.
Dlatego też ustawodawcy krajowi różnie starają się rozwiązać ten problem, wskazując, że umowa darowizny jest zawarta wtedy gdy doszło do spełnienia świadczenia (umowa realna w prawie niemieckim), wydania jego przedmiotu bądź też, tak jak ustawodawca polski wymagają, zachowania określonej formy dla jej skuteczności po to by chronić darczyńcę przed nierozważnymi obietnicami.
Treść umowy darowizny:
Teoretycznie wyróżniamy 3 modele:
ú darowizną jest przysporzeniem z majątku darczyńcy – ujęcie najwęższe, przysporzenie następuje na skutek przesunięcia majątkowego między dwoma majątkami; (wyjście aktywu z majątku darczyńcy);
ú darowizną jest przysporzenie kosztem majątku darczyńcy – ujęcie rozszerzone, obejmujące przysporzenie następujące na skutek przesunięcia majątkowego między dwoma majątkami oraz przysporzenia następujące jedynie na skutek zmniejszeniu majątku darczyńcy (wartość aktywów się zmniejsza, darczyńca wyzbywa się określonego aktywu)
np. zwolnienie z długu, zrzeczenie się prawa rzeczowego ograniczonego (nie zachodzi w tych wypadkach przesunięcie majątkowe);
ú darowizną jest przysporzenie w postaci jakiegokolwiek nieodpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego – najszersze ujęcie obejmujące oprócz wyżej wymienionych każde świadczenie o charakterze niemajątkowym, choćby nie umniejszało majątku darczyńcy np. nieodpłatne świadczenie usług, pracy, przechowanie rzeczy.
Prawo polskie przyjęło koncepcję drugą – darowizna jest przysporzeniem kosztem majątku darczyńcy !!!
Wynika stąd zarówno to, że obdarowany ma się przez świadczenie wzbogacić, jak też i to że wykonanie świadczenia przez darczyńcę musi spowodować zmniejszenie lub nie niepowiększenie się jego majątku. Jest to czynność jednostronnie zobowiązująca – obowiązek powstaje tylko po stronie darczyńcy. Zarówno po stronie darczyńcy jak i obdarowanego może wystąpić osoba fizyczna lub prawna.
Nie wszystkie bezpłatne przysporzenia są darowizną:
Art. 889. Nie stanowią darowizny następujące bezpłatne przysporzenia:
1) gdy zobowiązanie do bezpłatnego świadczenia wynika z umowy uregulowanej innymi przepisami kodeksu;
2) gdy ktoś zrzeka się prawa, którego jeszcze nie nabył albo które nabył w taki sposób, że w razie zrzeczenia się prawo jest uważane za nie nabyte.
Ad1) Są w kodeksie cywilnym umowy nazwane, w których jedna strona zobowiązuje się wobec drugiej spełnić jakieś nieodpłatne świadczenie np. użyczenie, pożyczka nieoprocentowana, renta nieodpłatna (choć art. 906. § 2.: do rent nieodpłatnych stosuje się przepisy o darowiźnie), bezpłatne przechowanie, nieodpłatne zlecenie;
Ad2) np. spadkobierca odrzuca spadek (skutki jakby prawa nie nabył) ; umowa o zrzeczenie się dziedziczenia.
Wątpliwości powstają przy kwalifikacji umów zawierających element częściowej odpłatności (tzw. negotium mixtum cum donatione). Określa się je często jako umowy mieszane. Wydaje się jednak, że chodzi tu albo o dwie równorzędne umowy sprzężone (darowizna i umowa sprzedaży), albo o jedną czynność odpłatną (np. sprzedaż po cenie niższej od rynkowej) bądź o darowiznę, jeżeli owa odpłatność nie jest uważana przez strony za element istotny.
Przedmiot darowizny:
Bezpłatne świadczenie może polegać na:
ú przeniesieniu prawa (najczęściej) – zarówno w całości jak i w części praw np. części ułamkowej prawa własności;
ú zwolnieniu z zobowiązania (jeżeli nie zastrzeżono w zamian innego świadczenia).
Zawarcie umowy:
Forma: Zawarcie darowizny jest aktem formalnym
Art. 890. § 1. Oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione.
§ 2. Przepisy powyższe nie uchybiają przepisom, które ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron.
Ustawodawca zastrzegł wymóg formy aktu notarialnego tylko dla oświadczenia darczyńcy. Obdarowany może zatem złożyć oświadczenie woli w dowolnej formie - Pajor wskazuje, że nawet milczenie obdarowanego może być traktowane jako oświadczenie dorozumiane, skoro darowizna ma na celu jedynie korzyść majątkową dla obdarowanego. Oczywiście gdy przedmiotem darowizny będzie nieruchomość wymóg tej formy dotyczy też oświadczenia obdarowanego.
Zd. 2. § 1. zawiera wyjątek od niemożności konwalidacji nieważnej czynności prawnej (tzw. darowizna rękodajna). Sama konwalidacja następuje w chwili gdy świadczenie będące przedmiotem darowizny zostaje spełnione. Chodzi w tym wypadku o obiektywny charakter spełnienia, tzn. że obiektywnie można przyjąć, że darowizna w tym momencie została wykonana. Szczególna forma pełni funkcję ochronną dla darczyńcy przed nieprzemyślanymi decyzjami, a po drugie to dowód, że była wola obdarowania. Ta forma przestaje być konieczna gdy dochodzi do aktu realnego, kiedy następuje wydanie przedmiotu ofiarowanego, wykonanie darowizny w sposób dostateczny ujawni otoczeniu chęć obdarowania – stąd możliwość konwalidacji.
Powstały wątpliwości w doktrynie kiedy dojdzie do konwalidacji umowy darowizny, której przedmiotem jest rzecz oznaczona co do tożsamości? Otóż SN i część doktryny w pewnym okresie uznała, że skoro przedmiotem darowizny jest rzecz oznaczona co do tożsamości, to samo zobowiązanie (czyli darowizna) przenosi na obdarowanego własność rzeczy (skutek rozporządzający), czyli skutek spełnienia świadczenia, wykonania darowizny nastąpi. Stąd wysnuto dziwny wniosek, że samo zawarcie umowy o podwójnym skutku będzie za każdym razem powodować konwalidacje darowizny, a tym samym wymóg formy aktu notarialnego dla oświadczenia darczyńcy nigdy nie będzie konieczny dla skuteczności umowy darowizny, jeśli przedmiot tej umowy będzie rzecz oznaczona co tożsamości.
Pajor się z tym nie zgadza (dzięki Bogu!) – wskazuje dwa argumenty podważające powyższy pogląd:
1. Wskazuje, że darowizna jest przecież umową zobowiązującą i kauzalną i w sytuacji gdy nie będzie zachowany wymóg formy aktu notarialnego to umowa zobowiązująca będzie nieważna, a przez to samo rozporządzenie w postaci przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości będzie nieważne, zatem przejście własności nie nastąpi! Nie będzie wymaganego „spełnienia świadczenia”.
2. Brak obiektywnych intencji strony (zgodnie z wymogiem z art. 890)
Obowiązki darczyńcy:
§ obowiązek wykonania darowizny = przez odpowiednią czynność ma dokonać bezpłatnego przysporzenia kosztem swego majątku, tak by obdarowany uzyskał korzyść majątkową stanowiącą przedmiot darowizny;
§ dalsze obowiązki wiążą się z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem darowizny à ograniczona odpowiedzialność darczyńcy (w stosunku do ogólnych zasad): (1) za szkodę (2) odsetki za opóźnienie (3) rękojmia za wady rzeczy darowanej.
Obdarowany zasadniczo nie ma żadnych obowiązków, poza ogólnym obowiązkiem współdziałania wierzyciela.
Ograniczona odpowiedzialność darczyńcy:
W przypadku darowizny dochodzi do złagodzenia odpowiedzialności za szkody powstałe w wyniku naruszenia zobowiązania oraz za wady rzeczy (w porównaniu ze sprzedażą).
Art. 891. § 1. Darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jeżeli szkoda została wyrządzona umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa.
§ 2. Jeżeli darczyńca opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, obdarowany może żądać odsetek za opóźnienie dopiero od dnia wytoczenia powództwa.
Art. 892. Jeżeli rzecz darowana ma wady, darczyńca obowiązany jest do naprawienia szkody, którą wyrządził obdarowanemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich w czasie właściwym. Przepisu tego nie stosuje się, gdy obdarowany mógł z łatwością wadę zauważyć.
Darowizna cum modo:
Darczyńca może nałożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem.
Nie powstaje wówczas zobowiązanie, osoba na korzyść której zastrzeżono polecenie nie ma wierzytelności względem osoby, która ma wykonać polecenie. Art.893 który mówi o poleceniu nie określa tego działania lub zaniechania, które ma być przedmiotem obowiązku obdarowanego jako świadczenia lecz jako działanie lub zaniechanie. Obowiązek nałożony na obdarowanego:
ú nie musi mieć charakteru majątkowego, a wypełnienie polecenia może sprowadzać się do osiągnięcia celu niematerialnego (np. rozpoczęcie studiów);
ú polecenie nie koliduje z nieodpłatnym charakterem darowizny – choć może zmniejszać jej wartość;
ú często chodzi o zastrzeżenie użycia uzyskanej korzyści na określony cel;
ú polecenie może mieć na względzie interes obdarowanego, osoby trzeciej lub interes publiczny.
Choć nie kreuje wierzytelności, określone osoby mogą żądać wypełnienia polecenia:
1. darczyńca, który wykonał zobowiązanie (jest to warunek) może żądać wypełnienia polecenia, chyba że polecenie ma wyłącznie na celu korzyść obdarowanego;
2. spadkobiercy darczyńcy – po śmierci darczyńcy;
3. właściwy organ państwowy – jeśli polecenie ma na względzie interes społeczny.
Możliwości niewypełnienia polecenia – art. 895:
A. obdarowany może odmówić wypełnienia (każdego) polecenia, jeżeli jest to usprawiedliwione wskutek istotnej zmiany stosunków (mała klauzula rebus sic stantibus);
B. jeżeli wypełnienia polecenia żąda darczyńca lub jego spadkobiercy, obdarowany może zwolnić się wydając przedmiot darowizny w naturze w takim stanie, w jakim przedmiot ten się znajduje (upoważnienie przemienne, nie dotyczy zatem polecenia mającego na względzie interes społeczny).
Odwołanie darowizny:
Możliwe jest w wypadkach przewidzianych w ustawie, jako wyłom od zasady pacta sunt servanda.
Tryb odwołania określa art. 900: osoba uprawniona składa obdarowanemu oświadczenie na piśmie (forma ad probationem) - staje się ono skuteczne, z chwilą gdy doszło do niego tak, że mógł się z nim zapoznać.
Przyczyny odwołania:
1. rażąca niewdzięczność obdarowanego art. 898:
§ dotyczy zarówno darowizny wykonanej jaki i niewykonanej;
§ rażąca niewdzięczność nie została zdefiniowana – ocenia sąd; obejmuje działania jak i zaniechania; na pewno przestępstwo przeciwko darczyńcy lub bliskim mu osobom, naruszenie podstawowych obowiązków, postępowanie, które z punktu widzenia przyjętych w społeczeństwie poglądów narusza normy moralne, obyczajowe;
§ kto może odwołać?:
- darczyńca;
- spadkobiercy darczyńcy, ale tylko gdy (1) darczyńca w chwili śmierci był upr. do odwołania albo;
(2) obdarowany umyślnie pozbawił życia darczyńcę lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy
§ kiedy nie można odwołać?:
- gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego (902);
- gdy darczyńca przebaczył obdarowanemu – akt zależny od woli, ale nie nakierowany na wywołanie skutków prawnych (nie jest oświadczeniem woli). To przejaw uczuć polegający na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy lub odczutej urazy, ma dotyczyć konkretnej przyczyny.
Jeśli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał pełnej zdolności do czynności prawnych przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Co z wyłudzonym przebaczeniem, uzyskanym podstępem? Pajor uważa, że w drodze ostrożnej analogii można stosować przepisy o wadach oświadczenia woli, odnosząc się do sformułowania „z dostatecznym rozeznaniem”.
§ termin do odwołania:
- darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego – a tempore scientiae, termin zawity (bo jest to prawo podmiotowe kształtujące, a nie roszczenie majątkowe), dotyczy także spadkobiercy.
2. w wypadku pogorszenia się stanu majątkowego darczyńcy – art. 896:
§ darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze nie...
prawozaoczne