„Pedagogika wczesnoszkolna – dyskursy, problemy, rozwiązania”
D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkowska (red.)
Wyd. Akademickie i Profesjonalne Warszawa 2009
Rozdział 2. Kategoria dziecka i dzieciństwa w nowożytnej myśli pedagogicznej
Dziecko i dzieciństwo w perspektywie wertykalnej
Dzieciństwo nie istniało od zawsze – jedni mówią, że zostało odkryte, inni – wynalezione.
Kultura antyczna – czysto teoretyczne rozważania nt. dzieciństwa, jako specyficznej kategorii biologiczno-rozwojowej.
Arystoteles (średniowiecze) „dziecko jako niedojrzały okaz ludzki” posiada możliwość rozwinięcia się w dojrzałego człowieka.
Utopia idealnego państwa Platona – edukacja dzieci pierwszym i podstawowym celem. Elementy tej idei obecne są w przełomowych rozważaniach Ellen Key.
XVI-XVIIw. – po raz pierwszy zostaje odnotowany fakt, iż dziecko jest istotą o specyficznych właściwościach oraz, że jego rozwój przebiega wg określonych reguł.
1900 Ellen Key „Stulecie dziecka” (szwedzka feministka i pedagog) – dziecko i jego rozwój w centrum zainteresowania. Głosiła kres szkoły herbartowskiej (Herbart gł. celem wychowania i kształcenia uczynił kształtowanie moralnego charakteru, na który składały się: idea doskonałości, życzliwości, prawa oraz sprawiedliwości. Środkami, które miały temu służyć: kierowanie dziećmi, karność i nauczanie wychowujące). Key przedstawiła własne wyobrażenie wychowania, postulowała, by ideę h. zastąpić FILOZOFIĄ PAJDOCENTRYZMU – dz. nadzieją na lepszą przyszłość. Głosiła zasadę prymatu dz. w życiu rodzinnym i społeczeństwie, poszanowanie jego autonomii, wolności i indywidualizmu. Zasadę, że dz. nie może być niczyją własnością oraz że posiada swoje prawa.
Rodzina – gł. miejsce rozwoju dziecka, tylko w rodzinie otaczającej dz. prawdziwą miłością, może sie ono rozwijać w sposób prawidłowy.
Wielką rolę przypisywała specjalnemu ustawodawstwu, które miało gwarantować m.in. należyte przygotowanie rodziców do podjęcia obowiązków rodzicielskich.
„Stuleciem” próbowała Key obudzić sumienie rodzicielskie. Przypominała, jak ważnym i szczytnym powołaniem kobiety jest macierzyństwo i opieka nad domowym ogniskiem rodzinnym. Rodzina to „schronienie dziecięcej duszy”.
Nie była zwolenniczką specjalnych zabiegów wychowawczych. Za J.J. Rousseau uważała, że „największa tajemnica wychowania polega na tym, by nie wychowywać”, czyli naturalizm wychowawczy.
Wych. rodzinnemu przeciwstawiała wych. masowe, mówiąc, że ono niszczy i tłumi indywidualność dz. Szkołę tamtych czasów potępiała. Postulowała stworzenie szkoły, która pozwalałaby zachować i rozwijać indywidualność, dawałaby swobodę i umożliwiała podejmowanie samodzielnych działań. Służyć temu miały 4 zasady:
· Z. samodzielności uczniów (wykorzystywanie przez uczniów pomocy naukowych, przy minimalnej ingerencji uczniów),
· Z. maksymalnego kontaktu uczniów z rzeczywistością (wycieczki)
· Z. poszanowania indywidualnych cech wychowanków
· Z. koncentracji nauczania wokół określonych przedmiotów w pewnych okresach (porządek: matematykę uczono zimą, botanikę i zoologię – wiosną)
Najważniejszą regułą – samodzielne studiowanie.
Poglądy E. Key znalazły odbicie w różnych teoriach wychowania
Wg Nowego Wychowania dzieciństwo było postrzegane, jako okres wyjątkowej troski. Pojęcie dzieciństwa jako „bezpiecznego nieba”. Dz. bezpieczne, karmione i pielęgnowane, które rośnie i rozwija swe różnorodne możliwości intelektualne i komunikacyjne, poszerza, opanowuje swoje otoczenie, przygotowuje się do pełnienia ról społ. w dorosłym życiu.
Philippe Aries – badacz, który przyczynił się do przewartościowania tak zakreślonej problematyki dz. i dzieciństwa w kulturze europejskiej, radykalnie zmieniając kierunek prowadzonych badań. 1960 „Wieki dzieciństwa” – znalazły się tu hasła wyzwolenia i emancypacji wielu grup mniejszościowych (kobiet i dzieci). W ten sposób dz. i dzieciństwo znalazło się w centrum zainteresowania wielu historyków. Powstał nowy obraz dzieciństwa o charakterze społecznym.
Dz. jest tworem kultury a idea dzieciństwa jest XVIw. wynalazkiem .
Aries twierdzi, że w średniowiecznej Francji dzieciństwo nie było postrzegane, jako odrębna faza życia ludzkiego. Dziecko to niedoskonała miniatura dorosłego, pozbawiona rozumu, siły, doświadczenia. Dzieciństwo zaś to okres, gdy malec nie mógł się obejść bez opieki dorosłego. Rodzina ówczesna nie przywiązywała wagi do emocjonalno-uczuciowej sfery życia. Więź rodzice-dzieci – b. słaba. Misja rodziny – zachowanie majątku, wspólne wykonywanie zawodu oraz obrona życia i honoru.
Zdaniem Aries – renesans (XVI-XVII) przyniósł nowe poglądy, które umożliwiły rozpoznanie różnic między dziećmi a dorosłymi, a w konsekwencji zdefiniowanie dzieciństwa, jako specyficznego etapu rozwoju człowieka.
Wiek XVIII powstają pierwsze teorie dzieciństwa.
Szczególna rolę – teorie Johna Locke’a i Jana Jakuba Rousseau oraz ich protestancka i romantyczna wizja dziecka.
J. Locke – jego idea, że w chwili narodzin umysł dz. to tabula rasa – czysta karta, nakładała wielką odpowiedzialność na dorosłych, za to, co zostanie na niej zapisane; wszelka dziecięca niedoskonałość i błędy dz. to obciążenie rodziców, nauczycieli i rząd, za to, że zawiedli w działaniach edukacyjnych. Locke dostrzegał w dz. tylko przyszłego kupca i obywatela.
J. J. Rousseau – dz. jako wartość sama w sobie. Ważne jest intelektualne i emocjonalne życie dz. dzieciństwo postrzegane, jako stan, w którym człowiek jest najbliżej natury. Fascynacja naturą i pogarda dla wszelkich wartości cywilizacyjnych.
W XIXw. idee Locke’a i Rousseau na dobre utrwaliły się w myśleniu europejskim i dotarły do USA, tu zapoczątkowały 2 nurty intelektualne dot. dz. i dzieciństwa:
Nurt protestancki: wykorzystujący idee Locke’a. dz. to osoba nieukształtowana, która poprzez edukację może się przeobrazić w cywilizowanego człowieka.
Nurt romantyczny – swój początek zawdzięcza poglądom Rousseau. Dz. wyposażone od urodzenia w takie cechy, jak: szczerość, rozum, ciekawość i spontaniczność psuje nauka czytania i pisania oraz wszelkie inne formy oddziaływań edukacyjnych. Dz. porównuje do „dzikiej rośliny”, która dla prawidłowego wzrostu potrzebuje jedynie pielęgnacji.
XIX i XXw. – poglądy nt. dzieciństwa zostały zdefiniowane przez Johna Dewey’a i Zygmunta Freuda. W swoich pracach sprowokowali pytanie: W jaki sposób pogodzić żądania cywilizacji z wymaganiami charakteru dz.? Dz. postrzegane, jako uczeń, który dla dobra rozwoju musi być wychowywany i edukowany.
Zmiany w obszarze dzieciństwa postępują nadal. Środowisko komunikacyjne człowieka zmieniło się pod wpływem mediów elektronicznych. Zmiana ta polega na odchodzeniu od kultury druku w stronę kultury obrazu (kultury wizualnej). Media elektroniczne obecne wszędzie i obnażające wszelkie tajemnice dorosłych, zatarły granicę oddzielającą świat dz. od świata dorosłych. Dz. zaczyna uczestniczyć w tych aspektach życia dorosłego, które powinno być przed nim ukryte, jeśli ma istnieć dzieciństwo. Wracamy do wizji małego dorosłego.
Dziecko i dzieciństwo w perspektywie horyzontalnej
Psychologia i medycyna traktują dzieciństwo, jako kategorię biologiczno-psychiczną.
Pedagogika i socjologia widzi w nim wymiar społeczno-kulturowy.
Historycy – ich uwagę zajmuje problematyka zmiennej wartości dz. i dzieciństwa oraz miejsce zajmowane przez dz. w rodzinie i społeczeństwie na przestrzeni okresów histor.
Analiza zakresów znaczeniowych definicji dzieciństwa sprowadza je do 2 opozycyjnych pojęć:
· Przedmiotowego – dz. obiektem oddziaływań jednostek, grup społ. i instytucji. Dzieciństwo zaś to świadczenia i oddziaływania dorosłych na dz.
· Podmiotowego – dz. jako podmiot i twórca własnej aktywności. Dzieciństwo jest jego światem i indywidualnym doświadczeniem.
B. Śliwerski 3 zasadnicze nurty w badaniach nad problematyką dz. i dzieciństwa:
1. historyczny, zapoczątkowany przez Ariesa; Badania prowadzone w tym zakresie polegają na chronologicznym uporządkowaniu wiedzy dot. tej problematyki
2. etnologiczny, dz. jako indywiduum i uczestnik grup społ; Wiesław Theiss zajmował się badaniami dz. syberyjskich czy dzieciństwa zniewolonego.
3. konstruktywistyczny, dz. jako aktor/konstruktor własnego rozwoju i środowiska.
GLOBALIZACJA sprawia, że to, co dla jednych jest wolnym wyborem, dla innych przybiera postać zniewolenia. Wiążą się z nią pojęcia tzw. kultury biedy czy fenomenu tzw. globalnego dzieciaka i globalnego nastolatka.
Oskar Lewis przeprowadzał badania – na ich podst. powstała lista cech charakteryzujących kulturę biedy: cechy uniwersalne, ekonomiczne i psychospołeczne ludzi biednych, wśród których dominuje brak czynnego ich uczestnictwa wżyciu społ. W takiej przestrzeni biedy socjalizacja dz. w sposób specyficzny; swoimi działaniami i poglądami dz. powielają znane im wzorce zachowań dorosłych, reprodukując w ten sposób socjalizacyjną przestrzeń kultury biedy.
Globalny dzieciak, globalny nastolatek – dz. w wieku 3-13 l., zatopione w kulturze popularnej i zarażone ideologią konsumpcji. Jego sytuacja rodzinna: upadek rodziny wielopokoleniowej, rodzicielska samotność, wydłużony dzień pracy rodziców, osamotnienie sytuacja szkolna: przeciążenie zajęciami pozalekcyjnymi, które mają być gwarancją przyszłego sukcesu; sytuacja materialna: posiadanie podobnych idoli oraz markowych ubrań i gadżetów.
KOLONIZACJA dzieciństwa – kolonizacja myślenia i wyobraźni dziecięcej (najbardziej niepokojące zjawisko), przez zuniwersalizowanie treści przekazów kulturowych. Np. amerykanizacja wypierająca to, co rodzinne i swojskie ze współcz. polskiej kultury. Jej nośnikiem – media elektroniczne (telewizja).
BIUROKRATYZACJA – dz. jako przedmiot standardów i procedur urzędniczych. Machina biurokracji zamiast chronić dz. przed skutkami rozpadu rodziny, zadaje dodatkowy ból i rany.
Rozdział 3. Prawa dziecka
Rok 1871 – początki inicjatyw na rzecz praw dziecka. Historia 8-letniej Mary, bitej przez matkę, zwraca uwagę towarzystwa zapobiegania cierpieniu zwierząt.
J. Korczak – szczególne zasługi w odkrywaniu dz. i dzieciństwa oraz łączeniu dzieciństwa z prawem. Dz. jako człowiek jedyny i niepowtarzalny ma swoje prawa: p. naturalne (nadane z łaski Boga), p. natury (wynikające ze specyfiki dziecięcej zabawy i pracy) oraz p. przyznawane przez dorosłych. Gorący zwolennik praw dziecka:
- p. do szacunku (dla dziecięcej niewiedzy i smutku, łez i niepowodzeń, do własnych tajemnic, posiadania własnych spraw); p. do miłości i przyjaźni; p. do prywatności; p. do samostanowienia; p. do protestu; p. do wypowiadania własnych myśli; p. do własności; p. do własnego rozwoju i dojrzewania; p. do nauki, zabawy i pracy; p. do sprawiedliwości
KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA 1989r.
Przyświeca jej założenie, że:
Dziecko mając wszystkie prawa, jakie przysługują każdej istocie ludzkiej musi posiadać równocześnie pewne prawa dodatkowe i szczególne.
Dziecko jest podmiotem praw i wolności, a nie przedmiotem praw innych osób.
Konwencja definiuje pojęcie dz. jako osoby poniżej 18 r.ż. pozostającej pod specjalną ochrona prawa do osiągnięcia pełnoletniości.
Cechuje ją kompleksowy charakter, siła wiążąca oraz powszechność. Kompleksowy charakter – wskazuje, iż jest ona integralną częścią szerszego ruchu na rzecz obrony praw człowieka.
Z3 czyli zabezpieczenie, zapewnienie, zaangażowanie. Zabezpieczenie dot. ochrony wrażliwości, zależności dzieci, co gwarantowane jest przez ich prawo do ochrony przed przemocą i wykorzystaniem. Zapewnienie obejmuje dziecięce prawo dostępu do informacji, korzystania z zabezpieczeń społecznych. Zaangażowanie oznacza prawo dz. do samodzielnego dokonywania pewnych wyborów oraz podejmowania dialogu z innymi. Siła wiążąca oznacza, iż ratyfikujące ją Państwa zobowiązują się do wprowadzania w życie postanowień Konwencji. Powszechność – zanim doszło do uchwalenia K. istniały inne dokumenty prawne, których celem była ochrona praw dz.
Wśród Zasad, którymi kierowano się tworząc katalog praw dz:
- zasada dobra dziecka,
- z. równości,
- z. poszanowania praw i odpowiedzialności obojga rodziców,
- z. pomocy państwa
Dokument składa się z 3 zasadniczych części: preambuły oraz tekstu stanowiącego, złożonego z 54 artykułów i szeregu postanowień dodatkowych, podzielonych na 3 części.
Preambuła – stwierdza, że dz. ze względu na swą niedojrzałość psychofizyczną potrzebuje specjalnej opieki i ochrony. Z praw w niej zawartych korzysta każde dz, a państwo ma obowiązek chronić je przed wszelkimi formami dyskryminacji. Wskazuje także na wagę szanowania tradycji oraz wartości kulturowych społeczeństwa a także kluczową rolę współpracy międzynarodowej w określaniu i realizowaniu praw dz.
Część 1 – 41 artykułów określających definicję i zakres praw dz. w kontekście różnorodnych potrzeb i sytuacji. Część 2 – obowiązki ONZ oraz państw ratyfikujących Konwencję, związane z realizacją praw zawartych w dokumencie oraz kwestie ich egzekwowania i kontrolowania. Część 3 – postanawia, że aktualna K. jest otwartą kodyfikacją praw dz. na świecie, można ją rozwijać i uzupełniać.
Poszczególne artykuły obejmują przynależne dz. prawa:
· prawa i wolności osobiste (do życia, rozwoju, tożsamości, prywatności, godności, szacunku, nietykalności osobistej, wyznawania własnych poglądów, do wychowania w rodzinie, do wolności od przemocy, wyzysku, nadużyć seksualnych, wolności od służby wojskowej poniżej 15r.ż)
· prawa socjalne (do odpowiedniego standardu życia, ochrony zdrowia, zabezpieczenia socjalnego, wypoczynku i czasu wolnego)
· prawa kulturalne (do nauki - bezpłatnej i obowiązkowej w zakresie szkoły podstawowej, korzystania z dóbr kultury, znajomości własnych prawa)
· prawa polityczne (do stowarzyszania się i gromadzenia w celach pokojowych).
Posiadanie przez dz. praw w praktyce
Prawa dz. należy odczytywać w relacji władza – jednostka. Jeśli dz. posiada jakieś prawo do czegoś – państwo musi mu zapewnić możliwość korzystania z tego prawa, muszą istnieć procedury pozwalające na jego egzekwowanie. Ingerencja państwa w rodzinę służy zabezpieczaniu dobra dz., nie zaś pouczaniu czy karaniu rodziców. Dz. podlegają władzy rodzicielskiej i to rodzice decydują o ich wychowaniu i światopoglądzie. Państwo musi respektować wolę rodziców. Odpowiedzialność za całokształt opieki i wychowania ponoszą więc rodzice, państwo ma jedynie wspomagać rodzinę w realizacji tego zadania. W tym celu musi stworzyć system instytucji, organizacji i innych urządzeń uzupełniających rodzinę w jej funkcjach.
Ponieważ dz. nie potrafią w pełni zadbać o siebie i nie posiadają zdolności do czynności prawnych, dlatego też naturalnymi strażnikami ich praw są rodzice, opiekunowie, wychowawcy. Jednak w sytuacji, gdy ci nie są z różnych przyczyn w stanie sprawować opieki nad dziećmi państwo ma obowiązek zapewnić im opiekę publiczną. Jednym z urzędów państwowych stworzonych do realizacji, ochrony i propagowania praw dz. jest Rzecznik Praw Dziecka. Jego zadania:
- reagowanie na skargi i/lub przypadki łamania praw dz.
- wpływanie na procesy legislacyjne, politykę i sposoby egzekwowania praw,
- prowadzenie badań, tworzenie bazy statystycznej na temat warunków życia dzieci i ich rodzin,
- analizowanie prac rządu i niezależnych organizacji pod kątem praw dz.
Edukacja w zakresie praw dzieci
Nie wystarczy, by prawa dz. były zapisane oraz by przyjęły postać jakiegoś dokumentu międzynarodowo-prawnego. Muszą jeszcze istnieć mechanizmy egzekwowania tych praw, dz. i ich opiekunowie muszą znać prawa oraz mechanizmy ich dochodzenia, oraz muszą mieć świadomość, jak i gdzie ich dochodzić. Temu służy dobrze rozumiana edukacja w zakresie praw dz.
W świetle postanowień Konwencji szkoły powinny gwarantować dzieciom: prawo do nauki, prawa w systemie edukacji oraz prawa poprzez edukację.
Prawo do nauki jest prawem powszechnym, fundamentalnym. Konwencja potwierdza to prawo. Mimo, iż w XXIw. Wzrosła znacząco liczba dz. objętych obowiązkowym nauczaniem podstawowym, to nadal ok. 130 mln (w tym 800 tys. dziewcząt) dz. na całym świecie nie ma dostępu do nauki. Problem dotyczy nie tylko krajów rozwijających się, ale również wysoko rozwiniętych krajów zachodnich. Obserwuje się również tzw. efekt Mateusza, czyli faworyzowanie uczniów zamożnych kosztem biedniejszych. również problemem jest tzw. wtórny analfabetyzm.
Prawa w systemie edukacji:
- prawa dz. do wyrażania własnej opinii; prawa wolności wypowiedzi myśli, sumienia i wyznania; prawo do zrzeszania, do ochrony prywatności
W/w prawa powinny być realizowane we wszystkich środowiskach, w których funkcjonują dz.. Chodzi tu o szacunek do dz. we wszystkich instytucjonalnych relacjach z dorosłymi.
Prawa dz. w świetle antypedagogiki
Antypedagogika zakłada, że dz. już od urodzenia jest zdolne wyczuwać to, co dla niego najlepsze. Standardowa zasada antypedagogiki: Wspierać zamiast wychowywać. Antypedagogika, twierdzi, że dzieci są ostatnią klasą niewolniczą na świecie, która poprzez różne działania pedagogiczne podlega różnym mechanizmom, prawom segregacji i dyskryminacji. Nie uznaje międzynarodowych instrumentów prawnych, określających prawa dz. , gdyż, jak twierdzi, mimo zawartej w nich deklaracji o podmiotowości dz. , dzieci pozostają nadal przedmiotem różnorodnych świadczeń, ingerencji i oddziaływań dorosłych .
Rozdział 11. Dziecko i rówieśnicy w społecznym świecie wczesnej edukacji
„Wychowanie to spotkanie dwóch wolności” Benedykt XVI
Antypedagogika – neguje zasadność wychowawczej roli dorosłych i nauczyciela oraz etyczność wychowania. Wychowanie dla odgórnie ustalonych celów jest zawsze zniewalaniem i manipulowaniem. Inni twierdzą, że pomiędzy 2 najważniejszymi dla dz. środowiskami wych. – domem rodzinnym i szkołą – dochodzi obecnie do swoistych antagonizmów. Coraz więcej czasu dz. spędzają w szkole i to jej kultura zaczyna dominować nad kulturą domu rodzinnego. Inna teza – ani szkoła ani dom rodzinny od dawna nie spełniają roli wyłącznego autorytetu moralnego. Oba te środowiska już dawno nie są miejscem bezpiecznym.
Zatem więc podstawową rolę socjalizacyjną przejmują rówieśnicy.
Juz od 3-4r.ż znaczą część czasu spędza dz. w środowisku rówieśniczym w różnych instytucjach opieki i wychowania. Interakcje rówieśnicze mają wpływ na rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny. Badania dowodzą, iż jakość relacji rówieśniczych jest predyktorem późniejszych osiągnięć rozwojowych w wieku młodzieńczym i dorosłym.
Dz. oddziałują na siebie w relacjach swobodnych, ale tez uczą się wzajemnie. Mogą udzielać sobie wsparcia nawet bardziej skutecznie niż dorośli, bowiem zachodzi między nimi relacja równorzędności. Ten rodzaj TUTORINGU rówieśniczego (Tutoring – relacja, spotkanie 2 osób) jest korzystny dla obu stron.
Szczególnie trudny moment – rozpoczęcie nauki i wejście w nowe środowisko wych. dz. opuszcza dom rodzinny, czuje się zagubione, opuszczone, przerażone lub nadmiernie pobudzone i agresywne. Nowa sytuacja powoduje dezorganizację jego osobowości, tworzy wyzwania, z jakimi nie jest w stanie sobie samodzielnie poradzić. Musi zyskać akceptację rówieśników. Jeśli zostanie odrzucone – ma negatywne nastawienie do szkoły, mniej przyjaciół, więcej problemów z przystosowaniem się do nowej sytuacji.
Umiejętności społeczne dzieci w wieku wczesnoszkolnym
Kompetencje społ. – złożone umiejętności warunkujące efektywność radzenia sobie w określonego typu sytuacjach społ., nabywane przez dz. w kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi, zarówno w domu rodzinnym, jak i w innych środowiskach socjalizacyjnych. Powstają zawsze w określonym kontekście socjokulturowym, więc w odniesieniu do kultury (systemu wartości).
Umiejętności społ. konstruuje dz. dzięki podstawowym metodom uczenia się, obserwacji innych, modelowaniu i treningowi.
Gordon i Browne wymieniają umiejętności społ, jakich uczą się dz. w relacjach z innymi. Część z nich tworzona w kontaktach z dorosłymi wyraża się w zdobywaniu wiedzy społ, np.:
Przyjaźnie dziecięce. Dla rozwoju dz. niezbędne są 2 rodzaje interakcji:
- przywiązanie wertykalne – przyw...
goska007