Q opracowania[1].doc

1. Omów pokrótce historię badań nad czwartorzędem w skali globalnej.

W początkowych latach XIX w. wśród badawczy historii skorupy ziemskiej przeważały poglądy wywodzące się z teorii katastrofizmu G. Cuviera. Głazy narzutowe występujące na Niżu Północnoniemieckim miały być przetransportowane ze Skandynawii przez rwące potoki lub spływy mułowe. Ta koncepcja została w istotny sposób podważona w 1835 r. przez Ch. Lyella, który opierając się na częstym występowaniu muszli malakofauny w glinach zwałowych Wysp Brytyjskich wysunął tzw. teorię dryftu. Przypisywała ona

transport głazów narzutowych górom lodowym pływającym po powierzchni morza. Czwartorzędowe osady lodowcowe zaczęto interpretować w końcu XVIII i na początku XIX w., najpierw w Alpach Szwajcarskich, a później również w Szkocji, Skandynawii i na przedpolu Alp Niemieckich. Pojawiły się wówczas pierwsze koncepcję o większym zasięgu lodowców w przeszłości niż w czasach współczesnych (J. Hutton, J. Playfsir, J.Venetz). W 1824 r. Norweg Jens Esmark doszedł do wniosku, że lodowce w Norwegii miały w przeszłości znacznie większe rozmiary, osiągając ponad 1 km miąższości. A. Bernhardi jako pierwszy wysunął hipotezę o transgresji lądolodu ze Skandynawii na obszar Niżu Północnoniemieckiego. Pod wpływem tego Ch. Lyell w 1840 r. odstąpił od swojej teorii dryftowej. Początkowo rozpoznano tylko jeden etap rozwoju zlodowaceń kontynentalnych. Koncepcja ta, zwana monoglacjalizmem, była jeszcze żywa w pierwszych dekadach bieżącego stulecia. Jednak już w końcu XIX w. zaczął coraz bardziej zyskiwać na znaczeniu poliglacjalizm - teoria wielokrotności na przemian występujących okresów zimowych (zlodowaceń) i ciepłych (interglacjałów). Szczególne znaczenie w rozwoju teorii poliglacjalizmu odegrały badania A. Pencka i E. Brucknera prowadzone w latach 1901-1909 w Alpach i na ich północnym przedpolu.  J. Siemiradzki wyznaczył zasięg zlodowacenia skandynawskiego u podnóża Karpat, a następnie postawił tezę o dwukrotnym zlodowaceniu Niżu Polskiego. W. Łoziński w 1909 r.  sformułował koncepcję zjawisk peryglacjalnych oraz wysunął teorię o możliwości istnienia nunataków podczas zlodowacenia Wyżyny Małopolskiej. Pierwsze szczegółowe opracowania kartograficzne osadów czwartorzędowych i problematyka stratygraficzna, a także budowa i ukształtowanie podłoża czwartorzędu Niżu Polskiego wiążą się z nazwiskiem J. Lewińskiego i jego uczniów oraz
J. Samsonowisza. Ludomir Sawicki w 1922 r. postawił jako pierwszy tezę o trzech zlodowaceniach Niżu Polskiego i określił ich jako południowo-, środkowo- i północnopolskie. Lata pięćdziesiąte bieżącego stulecia utrwaliły się dyskusją nad podziałem wcześniej wyróżnionych zlodowaceń na bardziej krótkotrwałe epizody glacjalne. Przez S.Z. Różyckiego i E. Rühlego wcześniej wyróżnione

zlodowacenia i interglacjały zostały podzielone na jednostki stadialne i interstadialne, a niektóre z nich na jednostki fazowe i interfazowe. Lata osiemdziesiąte przyniosły dokumentację paleontologiczną i paleopedologiczną, co stało się podstawą wydzielenia nowych zlodowaceń i interglacjałów. Ostatnie spory: Stwierdzając, że badania czwartorzędu mają ze swej natury charakter interdyscyplinarny i w związku z tym wchodzą nie tylko w zakres zainteresowań różnych organizacji międzynarodowych, ale poza geologami zajmują się tym również geografowie, biolodzy, oceanolodzy, fizycy, gleboznawcy i archeolodzy. Badania stratygraficzne stanowiące pokaźny, ale wcale nie dominujący fragment badań czwartorzędu, są powiązane z Komisją Stratygrafii Międzynarodowej Unii Badań Czwartorzędu (INQUA) oraz ICS IUGS. Do 2001 r. Komisja Stratygrafii INQUA pełniła jednocześnie rolę Podkomisji Stratygrafii Czwartorzędu w ICS IUGS. W wyniku prac komisji opublikowano tabelę stratygraficzną, w której znikł czwartorzęd, neogen zaś rozciągał się do współczesności dzieląc się na miocen, pliocen, plejstocen i holocen. Po licznych protestach przeprowadzone zostały przez Komitet Wykonawczy INQUA szerokie konsultacje, które wykazały powszechne poparcie dla zachowania czwartorzędu jako formalnej jednostki chronostratygraficznej, obniżenia dolnej granicy czwartorzędu z ówczesnej pozycji 1,8 mln na 2,6 mln lat tj. początek piętra gelas oraz zachowania plejstocenu i holocenu jako formalnych oddziałów.  W związku z zakusami ICS zmierzającymi do likwidacji czwartorzędu, jako formalnej jednostki stratygraficznej, po dyskusjach na Międzynarodowym Kongresie Geologicznym w 2004 r., została powołana międzynarodowa grupa robocza. Jedynym zadaniem tej grupy było opracowanie propozycji definicji czwartorzędu w znaczeniu stratygraficznym. Wówczas istniały trzy propozycje dotyczące umiejscowienia czwartorzędu w geologicznej skali czasu. Pierwsza z nich jest aprobowana przez INQUA i Podkomisję Stratygrafii Czwartorzędu ICS, wg której system czwartorzędowy miał następować po systemie neogeńskim, a dolna granica czwartorzędu miała pokrywać się z granicą pliocen/plejstocen. Druga propozycja: czwartorzęd był określony jako subsystem w systemie neogeńskim, a dolna granica czwartorzędu nadal miała pokrywać się z granicą pliocen/plejstocen. Wg trzeciej propozycji czwartorzęd miał zniknąć, jako formalna jednostka chronostratygraficzna równorzędna neogenowi, lecz miał pozostać jako jednostka klimatostratygraficzna.

W wyniku prac międzynarodowej grupy roboczej, stanowisko Komitetu Wykonawczego INQUA jest obecnie następujące:

- Czwartorzęd musi być w pełni formalną jednostką chronostratygraficzną w randze systemu/okresu,

- Dolna granica czwartorzędu powinna być umieszczona w obecnej pozycji dolnej granicy piętra gelas (obecnie należącego do pliocenu), czyli w stadium 103 stosunku izotopów tlenu w osadach głębokomorskich,

- Dolna granica plejstocenu powinna być obniżona do 2,6 Ma, aby pozostał w zgodzie z dolną granicą czwartorzędu.

2. Scharakteryzuj kryteria wydzielania granicy pliocen/plejstocen.

Do dziś istnieją spory nad usytuowaniem jednoznacznej granicy pliocen/plejstocen. Wg obecnej wersji zatwierdzonej przez ICS i IUGS czwartorzęd następuje po systemie neogeńskim, a dolna granica czwartorzędu pokrywa się z granicą pliocen/plejstocen. Jednak uwzględniając stanowisko INQUA granica ta może ulec formalnemu obniżeniu do spągu piętra gelas, tj. z 1,8 Ma do 2,6 Ma. Dodatkowy problem wiąże się z tym, że piętro gelas obecnie należy do pliocenu. Przesunięcie granicy czwartorzędu do takiego stanu zmieni położenie piętra gelas w tabeli stratygraficznej. Sytuacja taka może powodować konieczność przesunięcia granicy plejstocenu także do 2,6 Ma (podporządkowanie piętra gelas epoce plejstocenu), by była ona nadal w zgodzie z dolną granicą systemu czwartorzędowego.

By jednoznacznie wydzielić tę granicę uwzględnia się różne kryteria:

a)  antropologiczne – dotyczy czasu powstania i występowania pierwszych zaawansowanych i ‘prawdziwych’ hominidów oraz pojawienia się pierwszego Homo sapiens sapiens. Badania antropologiczne skupiają się także na datowaniu najstarszych szczątków i śladów działalności człowieka. Problem stanowi zróżnicowanie form przedludzkich oraz ich postępująca filogeneza, co uniemożliwia precyzyjne określenie, do której formy hominidów należy odnieść się przy ustalaniu granicy pliocen/plejstocen.

b) paleoklimatologiczne – uwzględnia się pojawienie pierwszego poważnego ochłodzenia zwiastującego rozpoczęcie się pierwszych zlodowaceń i tym samym wydzielenie plejstocenu. Kryterium to może dotyczyć także czasu pierwszego nasunięcia się lądolodu na dany teren, przeważnie pierwszego kontynentalnego zlodowacenia Europy.

c) paleozoologiczne – uwzględniające pojawienie się pierwszych gatunków fauny lądowej zimnolubnej związanej z ochłodzeniem klimatu. Datowane są szczątki i ślady występowania gatunków lewoskrętnych otwornic i mięczaków.

d) paleobotaniczne – dotyczące pierwszego pojawienia się pierwszego zespołu flory glacjalnej (preferującej klimat zimny i suchy) lub wyparcia flory ciepłolubnej, południowej z obszaru europejskiego. Możliwe jest również odtworzenie całej historii zmian roślinności w okresie glacjalnym i polodowcowym na podstawie analizy pyłkowej i pokładów torfu.

3. Przedstaw status czwartorzędu w tabeli stratygraficznej.

Wg obowiązującej wersji zatwierdzonej przez ICS i IUGS czwartorzęd jest obecnie najmłodszym okresem ery kenozoicznej, który zaczął się z końcem neogenu i trwa do dziś. Stanowi on w pełni samodzielną formalną jednostkę chronostratygraficzną w randze okresu. Dzieli się na dwie epoki: plejstocen i holocen. Dolna granica czwartorzędu jest zgodna z GSSP Vrica 1,806 Ma.

W wyniku różnych dwuznaczności oraz ciągłych dyskusji na temat przesuwania dolnej granicy czwartorzędu, Międzynarodowa Komisja Stratygraficzna dopuściła (na razie nieformalne) stosowanie nazwy czwartorzęd w randze podery, rozciągając zarazem jego dolną granicę do 2,59 mln lat, a więc obejmując także ostatnie piętro pliocenu – gelas.

4. Scharakteryzuj główne kategorie jednostek stratygraficznych stosowanych w podziałach stratygraficznych czwartorzędu.

Podstawą klasyfikacji stratygraficznej może być jakakolwiek cecha skały, jednak podstawowe znaczenie dla stratygrafii mają trzy kategorie klasyfikacji: litostratygraficzna, biostratygraficzna i chronostratygraficzna. Odpowiadają one trzem podstawowym aspektom stratygrafii, która jednak z punktu widzenia celu prowadzonych badań stanowi niepodzielną dziedzinę badań geologicznych. Ostatnio zalicza się do nich magnetostratygrafia. Główne kategorie jednostek stratygraficznych:

a) litostratygraficzna – porządkuje warstwy i inne ciała skalne w profilach geologicznych ujęte w jednostki oraz koreluje je w różnych profilach między sobą. Jednostki różnią się od siebie rodzajem skał, są zdefiniowane na podstawie kryteriów litologicznych. Klasyfikacja litostratygraficzna jest podstawowym rodzajem klasyfikacji stratygraficznej i można ją zastosować do wszystkich rodzajów skał.

b) biostratygraficzna – porządkuje warstwy i inne ciała skalne ujęte w jednostki, zdefiniowane na podstawie zawartych w nich skamieniałości, szczególnie skamieniałości przewodnich (kopalnych taksonów). Klasyfikacja ta jest możliwa w skałach zawierających skamieniałości - a więc w skałach osadowych.

c) magnetostratygraficzna – grupuje skały w jednostki stratygraficzne na podstawie podobieństwa ich własności magnetycznych, zdefiniowanych przez inwersje polarności, odzwierciedlające historię zmian biegunów magnetycznych Ziemi.

d) chronostratygraficzna – porządkuje warstwy i inne ciała skalne na podstawie ich wieku i stosunków czasowych. Wywodzi się pośrednio z korelacji stratygraficznej, dokonywanej najczęściej przy zastosowaniu kryteriów paleontologicznych (biostratygrafia), litologicznych (litostratygrafia), czy magnetycznych (magnetostratygrafia). Wiek skał, w odróżnieniu od ich litologii, zawartych w nich skamieniałości, czy też innych podobnych cech, tylko pośrednio poddaje się obserwacji i weryfikacji, a więc często jest hipotetyczny i wynika z mniej czy bardziej rozbudowanych interpretacji.

5. Przedstaw podział stratygraficzny Polski w późnym plejstocenie.

Późny plejstocen obejmuje swym zasięgiem ostatni interglacjał – eemski trwający od 0,128 Ma i najmłodsze zlodowacenie – południowopolskie (Wisły) trwające od 0,116 Ma do 0,01 Ma.

Interglacjał eemski następuje po zlodowaceniu środkowopolskim, a swoją nazwę wziął od rzeki Eem. Odznacza się on ciepłym klimatem, średnią temperaturą wyższą niż obecnie, silną erozją wgłębną, odwróceniem sieci rzecznej (która jest podobna do obecnej). W okresie tym występowała jedyna na obszarze Polski czwartorzędowa transgresja morska, której odległość od dzisiejszej linii brzegowej wynosiła ok. 50-60km. Bałtyk pojawiał się w postaci zbliżonej do obecnej. Dominowały drzewa liściaste w stosunku do liściastych, których było niewiele.

Następujące po tym interglacjale zlodowacenie Wisły pokryło Polskę północną i częściowo środkową. Miało większy zasięg na zachodzie niż na wschodzie Polski. Na obszarach objętych tym zlodowaceniem występują najlepiej wykształcone formy rzeźby lodowcowej, tzw. rzeźby młodoglacjalnej. Glacjał ten dzieli się na: wczesny glacjał (obejmujący stadiał szczeciński), pleni glacjał (obejmujący fazę przedpaudorfską, leszczyńską, poznańską i pomorską) oraz późny glacjał (obejmujący starszy i młodszy dryas). Po nich nastąpiła deglacjacja całej Polski, lądolód zatrzymał się w północnej Finlandii i dało to początek holocenowi.

6. Przedstaw krótką charakterystykę paleografii Polski w trakcie zlodowacenia Odry.

Maksymalny zasięg zlodowacenia Odry obejmował prawie całe dorzecze Odry, jedynie bez południowej części pasu Wyżyn Środkowopolskich. Na przedpolu lądolodu podczas glacjału Odry tworzyły się jeziora zaporowe na terenie środkowej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej oraz w północnej części Kotliny Sandomierskiej. Nasunięcie się lądolodu stanowiło wczesny etap w kształtowaniu się obszarów akumulacji lessów w południowej Polsce. Ponadto na obszarze nieobjętym zlodowaceniem tworzyły się sandry i nowe osady rzeczne w dolinie Wisły. W środkowo-wschodniej Polsce lądolód zwiększał swą miąższość i lokalnie występowały formy rzeźby lodu martwego i stagnującego.  Lądolód pozostawił po sobie liczne rozległe wytopiska oraz osady glacitektoniczne. Doliny rzeczne znacznie się powiększyły lokalnie tworząc rozlewiska. Obszary rzeźby polodowcowej im dalej leżące na północ były po raz drugi lub trzeci przemodelowane peryglacjalnie. Przeobrażenia te stanowiły odmłodzenie przedczwartorzędowych osadów i rzeźby terenu

7. Przedstaw podział czwartorzędu stosowany w Ameryce Północnej.

W Ameryce Północnej najwcześniej zaznacza się zlodowacenie Nebraski (odpowiadające glacjałowi Günz w modelu alpejskim), które poprzedza interglacjał Aftonian (interglacjał Günz/Mindel). Następnie wyróżnia się zlodowacenie Kansas (glacjał Mindel) oraz kolejno interglacjał Yarmouth (interglacjał Mindel/Riss). Przedostatnim zlodowaceniem w Północnej Ameryce jest Illinois (glacjał Riss) poprzedzające interglacjał Sangamon (interglacjał Riss/Würm). Ostatnie zlodowacenie nosi nazwę Wisconsin, które objęło swym zasięgiem tereny od północy do dzisiejszego Jeziora Michigan. Miąższość lodowca, który wówczas powstał, wynosiła prawie dwa kilometry. Centra lądolodów nigdy nie dosięgły obszarów górskich, gdzie tworzyły się samodzielne lodowce, skupiały się tylko w północno-środkowej Ameryce.  Podział czwartorzędu stosowany w Ameryce skupia się na: wydzielaniu jednostek litostratygraficznych dotyczących pokryw morenowych, badaniach morfostratygraficznych – nad zachowanymi formami rzeźby pozostawionymi przez lądolód oraz na wyróżnieniu gleb kopalnych.

8.  Przedstaw charakterystykę jednostek biostratygraficznych.

Jednostki biostratygraficzne są wydzielane na podstawie analizy stratygraficznej skamieniałości przewodnich. Jednostką taką nazywa się utwory geologiczne (warstwy lub zespoły warstw, także skały nieuwarstwione) wyodrębnione spośród skał otaczających na podstawie charakterystycznego zespołu skamieniałości lub nawet jednej skamieniałości.

Podstawową formalną jednostką biostratygraficzną jest poziom biostratygraficzny zona/biozona), która obejmuje ciała skalne wyróżniane na podstawie obecności taksonów paleontologicznych. Rodzajami poziomów biostratygraficznych są:

a) poziom zasięgu (zona zasięgu taksonu) – obejmuje utwory geologiczne o zasięgu stratygraficznymi geograficznym odpowiadającym zasięgowi stratygraficznemu i geograficznemu taksonu paleontologicznego.

b) poziom współwystępowania (zona współwystępowania) – jego zasięg stratygraficzny odpowiada wspólnej części zasięgów stratygraficznych dwóch lub większej liczby taksonów.

c) poziom ścieśniony (zona ścieśniona) – jego zasięg stratygraficzny odpowiada tej części zasięgu stratygraficznego określonego taksonu paleontologicznego, która nie pokrywa się z zasięgiem (zasięgami) stratygraficznym jednego lub dwóch innych taksonów paleontologicznych.

d) poziom zespołowy (zona zespołowa) – obejmuje utwory geologiczne charakteryzujące się występowaniem określonego, naturalnego zespołu skamieniałości.

e) poziom rozkwitu (zona rozkwitu) – obejmuje utwory geologiczne, w których określony takson paleontologiczny jest szczególnie licznie reprezentowany.

f) poziom niesamoistny (zona niesamoistna) – jego dolna granica wyznaczona jest pojawieniem się określonego taksonu paleontologicznego lub zespołu taksonów, a granica górna, będąca zarazem dolną granicą kolejnego, wyższego poziomu, jest wyznaczona pojawieniem się innego taksonu lub zespołu taksonów.

9. Czym odznaczał się klimat wczesnego plejstocenu Polski?

Wczesny plejstocen obejmuje najwcześniejszy czwartorzędowy glacjał – Narwi oraz najwcześniejszy interglacjał – podlaski. Wg niektórych źródeł zostały jeszcze wcześniej wydzielone: glacjał otwocki oraz interglacjał celestynowski. Na początku plejstocenu klimat stopniowo się ochładzał, ale nie występowały nasunięcia lądolodów na terytorium Polski, ani nie rozwijały się lodowce górskie. Klimat był zróżnicowany, na przemian panował umiarkowany i chłodny. Tymczasem zlodowacenie rozwijało się na południowej półkuli. Wskutek pierwszego zlodowacenia następowało stopniowe przesunięcie stref geograficznych w stronę równika, a kolejno w interglacjałach – ich powrót do poprzedniego położenia. Klimat coraz częściej ulegał zmianom, ochłodzeniom towarzyszyło powstawania lądolodów i zwiększenie wilgotności (dalej na południe). Okresom ociepleń towarzyszyło topnienie pokryw lodowych (całkowite lub częściowe) oraz pustynnienie obszarów równikowych. Zaznaczała się coraz większa różnica średnich rocznych temperatur między glacjałami a interglacjałami. W ostatnim interglacjale wczesnego plejstocenu - interglacjale podlaskim dominowała silna erozja rzeczna, bujny wzrost roślinności, występowanie i rozwój lasów dębowo-wiązowych. Trwał ok. 80-90 tys. lat.

10. Jak wygląda procedura wydzielania jednostek litostratygraficznych w utworach czwartorzędowych?

Jednostką litostratygraficzną nazywa się warstwę lub zespół warstw(element skalny), bądź też poziom lub zespół poziomów (glebowych lub kriostrukturalnych), przeważnie jednorodny litologicznie lub pedologicznie i kriostrukturalnie. By móc wydzielić i ustanowić formalną jednostkę litostratygraficzną należy opublikować jej definicję i charakterystykę w ogólnie dostępnym wydawnictwie naukowym. Jeśli praca jest drukowana po polsku, definicja ta powinna być także w streszczeniu, w jednym z języków kongresowych. Określenie i ustanowienie formalnej jednostki litostratygraficznej powinno zawierać następujące dane:

a) nazwa jednostki wraz z rangą formalną (gr, fm, og, wt, kz, kg, gt) z uwzględnieniem pochodzenia nazwy geograficznej lub litologicznej.

b) definicja jednostki – zawierająca ogólną charakterystykę litologiczną lub litogenetyczną, tło historyczne (w przypadku gdy była ona wcześniej badana), dotychczasowe określenia, uzasadnienie propozycji, synonimikę.

c) stratotyp (lub obszar typowy) oraz hipostratotypy powinny się być charakteryzowane następująco:

- położenie geograficzne z lokalizacją na mapie,

- szczegółowy opis geologiczny (miąższość, litologia itp.) z ilustracjami profili geologicznych, przekrojami, fotografiami itp.,

- dokładny opis granic z uzasadnieniem ich wyboru,

- interpretacja genezy osadów, skał i utworów geologicznych stratotypu,

- w przypadku występowania stratotypu w otworze wiertniczym należy podać informacje o otworze.

d) określenie regionalne – zasięg jednostek, forma występowania itp.

e) wiek i korelacja z innymi jednostkami tego samego rzędu.

f) cechy wyróżniające – kryteria służące do identyfikacji jednostki.

g) podstawowe dane bibliograficzne.

11. Scharakteryzuj paleografię Polski w trakcie tzw. zlodowaceń południowopolskich.

Pierwsze nasunięcie się lądolodu w tym okresie - Nidy objęło swoim zasięgiem tereny północnej Polski do Gór Świętokrzyskich. Następujący po nim interglacjał małopolski odznaczał się ociepleniem klimatu. Kolejny glacjał Sanu 1 zajął tereny sięgające do północnej krawędzi Karpat, a zlodowacenie Sanu 2 miało największy zasięg w historii glacjałów. Podczas tych poszczególnych zlodowaceń lądolód nasuwał się coraz dalej powodując liczne zmiany w kształtowaniu krajobrazu Polski. Początkowo tworzyły się sandry i osady rzeczne na przedpolu lodowca oraz jeziora zaporowe przed jego czołem w miejscu obecnych Wyżyn Środkowopolskich. W późniejszym etapie na tym terenie kształtowały się nunataki. W dnach dolin tworzyły się pokrywy aluwialne, podczas gdy na wzniesieniach – pokrywy stokowe. W trakcie trwania interglacjału ferdynandowskiego następowały znaczne zmiany szaty roślinnej na nizinach Polski począwszy od tundry, po lasy mieszane, liściaste, iglaste, tajgę po ponowne powstanie tundry. Podczas ostatniego glacjału w tym okresie następowały zaburzenia glacitektoniczne w północnej Polsce, które zostały później nieco przemodelowane. Zaburzeniom tym towarzyszyło występowanie struktur solnych w pasie Szczecin-Bydgoszcz-Łódź. Lądolód, nasuwając się na piaszczysto-ilastą powierzchnię terenu, powodował niewielką przebudowę starszych bądź powstanie w skali regionalnej nowych struktur glacitektonicznych. Większość jednak z nich powstała w czasie zlodowacenia Sanu 2. Na obszarach Gór Świętokrzyskich i Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej występowała cienka pokrywa lądolodu. W Zapadlisku Przedkarpackim zalegał miąższy lądolód, a po jego zaniku istniały warunki sprzyjające powstawaniu form rzeźby deglacjacji arealnej. Ponadto podczas zlodowaceń Sanu na przedpolu lądolodu tworzyły się kolejne warstwy lessów.

12. Przedstaw podział stratygraficzny plejstocenu Polski w ujęciu L. Lindnera (2004) i porównaj go ze schematem J.E. Mojskiego (2005).

W swym podziale stratygraficznym plejstocenu Lindner wydziela we wczesnym plejstocenie zlodowacenie Różce, interglacjał Ponurzycy, zlodowacenie otwockie oraz interglacjał celestynowski. Natomiast Mojski takiego podziału nie uwzględnia, wyznacza jedynie szeroko rozumiany dolny plejstocen. Zlodowacenie Narwi i interglacjał augustowski są wydzielone przez obu autorów. Lindner dodatkowo dzieli ten interglacjał na starszy i młodszy przedaugustowski, augustowski 1, 1½ oraz 2. W porównaniu z Lindnerem Mojski nie uwzględnia glacjału Nidy i interglacjału małopolskiego. Obaj autorzy wydzielają natomiast zlodowacenie Sanu 1, interglacjał ferdynandowski, zlodowacenie Sanu 2 oraz interglacjał mazowiecki. Przed interglacjałem eemskim Mojski wyznacza tylko glacjał Odry, a Lindner dodatkowo glacjał Liwca, interglacjał Zbójna, zlodowacenie Krzny, interglacjał lubawski oraz glacjał Odry+Warty. Obaj autorzy zgodnie wydzielają ostatnie, najdokładniej zbadane zlodowacenie Wisły. 

13. Przedstaw stratygrafię czwartorzędu Równiny Rosyjskiej.

Pierwszym dającym się jednoznacznie wydzielić zlodowaceniem na obszarze Równiny Rosyjskiej jest zlodowacenie Donu (odpowiada glacjałowi Günz w modelu alpejskim), a kolejnym zlodowacenie Oki (glacjał Mindel), które rozdziela interglacjał Roslavl. Następował po nim interglacjał lichwiński (odpowiednik Mindel/Riss) i kolejno glacjał Dniepru (glacjał Riss), mający charakter stadialny, jest trójdzielny: Dniepru 1 (dnieprzański), interglacjał odincowski oraz Dniepru 2 (moskiewski). Interglacjał mikuliński (interglacjał Riss/Würm) poprzedza ostatnie zlodowacenie na terenie Równiny – Wałdaju (glacjał Würm), które jest trójdzielne, wydziela się wczesny, środkowy i późny Wałdaj.

14. Scharakteryzuj podział plejstocenu stosowany na Wyspach Brytyjskich.

Jednymi z pierwszych czwartorzędowych interglacjałów wydzielonych na Wyspach Brytyjskich są: Paston, Beeston oraz Cromer (odpowiadające kolejno interglacjałom w modelu alpejskim: Biber/Donau, Donau/ Günz oraz Günz/Mindel). Podczas ich trwania klimat najpierw ocieplił się znacznie, następnie zaznaczały się duże wahania klimatyczne w interglacjale Beeston, nastąpiło ponowne ocieplenie, które przerwało zlodowacenie Anglii (korelowane z glacjałem Mindel). Miało ono największy zasięg spośród wszystkich następujących w późniejszym czasie. Kolejnym interglacjałem (odpowiadającym Mindel/Riss) jest Hoxne, kiedy to w ciepłym klimacie osadzał się materiał polodowcowy pozostawiony przez ustępujący lądolód. Kolejne, najmłodsze zlodowacenia: Wolstone (odpowiada glacjałowi Riss) i Devence (Würm), kiedy to lądolód zajmuje coraz mniejsze obszary, przedziela interglacjał Ipswitch.

15. Przedstaw pokrótce ewolucję Bałtyku.

Morze Bałtyckie należy do najmniejszych i najpłytszych mórz na kuli ziemskiej. Inna cecha charakterystyczna Bałtyku związana jest z faktem, że należy ono do najmłodszych mórz Oceanu Atlantyckiego. Niecka morza powstawała w czwartorzędzie głównie pod wpływem działalności lądolodu skandynawskiego. Transgresje lądolodu skandynawskiego niszczyły skały starszego podłoża i pogłębiały nieckę Bałtyku. Ukształtowanie współczesnego morza przebiegało w kilku etapach, przy czym okresy kontaktu z wodami Atlantyku przedzielone były sytuacjami, w których Bałtyk stawał się jeziorem. Zanikał wówczas kontakt wód Bałtyku z wodami wszechoceanu.  Jeszcze 12 tys. lat temu obszar dzisiejszego Bałtyku tworzyły jeziora zastoiskowe. W kolejnym etapie, ok. 10,5  tys. lat temu powstało słodkowodne Bałtyckie Jezioro Lodowe. W jeziorze tym gromadziły się wody z topniejącego lądolodu, którego cofające się czoło stanowiło od strony północnej zaporę dla wód roztopowych. Istniało wówczas 5 poziomów form litoralnych, a ówczesny poziom wody był niższy od współczesnego o ok. 30-35 m. Następnie, ok. 9,7 ka, bałtyckie jezioro lodowe połączyło się z Atlantykiem poprzez utworzenie szerokiej cieśniny pod Billingen i powstało zimne Morze Yoldia. Panował wówczas klimat borealny, a nowopowstałe morze charakteryzowało się transgresją, która to kształtowała się od poziomu 60-55m poniżej współczesnego. Był to stosunkowo krótki etap rozwoju Bałtyku, gdyż dalszy zanik lądolodu i podnoszenie się tej części Europy spowodowało ok. 8 ka przeobrażenie się Morza Yoldiowego w słodkowodne Jezioro Ancylusowe odcięte od Morza Północnego. Fauna morska w wyniku wysłodzenia całkowicie wymarła, poziom jeziora podniósł się, ale nie na tyle, aby zniwelować efekt wypiętrzenia bloku skandynawskiego. Kolejnym etapem było utworzenie się Jeziora Echineis...