James P. Duffy Yincent L. Ricci CAROWIE Wprowadzenie Rosja! Nazwa tego pa�stwa przywodzi na my�l obrazy rozleg�ych �yznych step�w, ogromnych, pokrytych �niegiem ja�owych obszar�w syberyjskiej dziczy oraz dostatnie, pe�ne tajemnic �ycie autokratycznych w�adc�w. Paradoksalnie, mimo silnych historycznych wi�z�w ��cz�cych nas z Angli�, nam. Amerykanom, �atwiej przychodzi wymieni� imiona kilkorga monarch�w rosyjskich ni� monarch�w brytyjskich. Kojarzymy ich z r�nymi rzeczami - pocz�wszy od wysadzanych klejnotami szat, sobolowych futer i ol�niewaj�co pi�knych jajek Fabergego kolekcjonowanych przez ostatnich car�w, a sko�czywszy na absolutnej, despotycznej w�adzy, dla kt�rej utrzymania nie cofali si� nieraz nawet przed najgorszym okrucie�stwem. Iwan Gro�ny, Piotr Wielki, Katarzyna Wielka i ostatni, najbardziej tragiczna posta� spo�r�d rosyjskich monarch�w - car Miko�aj II, a tak�e jego �ona Aleksandra - s� nam tak dobrze znani jak g��wne postaci naszej w�asnej histo�i. Jednak�e to zaledwie czworo z d�ugiej listy w�adaj�cych tym pot�nym imperium przez ponad tysi�c lat. Na stronach niniejszej ksi��ki poznamy wszystkich monarch�w, kt�rzy mieli znacz�cy wp�yw na ukszta�towanie wizerunku, a tak�e los�w Rosji. W�a�ciwie niewiele wiadomo o pierwszych ksi���tach rz�dz�cych plemionar ruskimi, poniewa� do momentu przybycia na Ru� chrze�cija�skich misjonarz w drugiej po�owie IX wieku, S�owianie nie posiadali j�zyka pisanego, kto pozwoli�by zachowa� ich histori� z tamtego okresu. Sporo jednak z dziej�w Ro' zosta�o spisane ca�e wieki p�niej w kronikach opartych na podaniach ludowy c i przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Jest wi�c rzecz� bardziej ni� praw dopodobn�, �e znaczna cz�� informacji rozmy�a si�, zagubi�a albo te� z biegiem czasu, �wiadomie lub nie, zosta�a poddana zabiegom upi�kszaj�cym, kt�re zatar�y indywidualny rys szczeg��w. Jednak�e ze wzgl�du na fakt, �e s� to jedyne dost�pne nam dane, musimy na nich polega�, nie maj�c mo�liwo�ci weryfikacji poszczeg�lnych kronikarskich zapis�w, z wyj�tkiem tych rzadkich przypadk�w, gdy heroiczne czyny lub pot�ga liczebna si� ruskich pojawiaj� si� ni st�d, ni zow�d, wraz z dat� i miejscem pami�tnego wydarzenia, w historiografii innych pa�stw. Historia najwcze�niejszych lat istnienia Rosji ��czy wi�c w sobie s�owia�skie mity, opowie�ci Norman�w, wzmianki w dokumentach historycznych - pocz�t- kowo tylko w Cesarstwie Bizantyjskim - oraz opowie�ci przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie. W og�lnym zarysie rozw�j wydarze� wydaje si� odpowiada� prawdzie i do chwili, gdy nie zostan� odkryte jakie� nie znane dot�d kroniki, b�dzie ona jedyn� istniej�c� histori� Rosji. A� do drugiej po�owy XVI wieku Europejczycy stosowali kalendarz julia�ski, opracowany przez Juliusza Cezara'. W roku 1582 Zach�d przeszed� na kalendarz gregoria�ski, wprowadzony przez papie�a Grzegorza XIII, jednak�e Rosja korzysta�a z kalendarza julia�skiego a� do 1918 roku, gdy bolszewicy zast�pili go gregoria�skim. W rezultacie kalendarz stosowany przez Rosjan w pierwszych siedemnastu latach XX wieku by� op�niony w stosunku do zachodniego o 13 dni, o 12 dni w wieku XIX i o 11 dni w wieku XVIII. Te rozbie�no�ci s� istotne, je�eli chcemy odnie�� wydarzenie, kt�re mia�o miejsce w Rosji, do innego, do kt�rego dosz�o gdzie indziej w tym samym dniu. Historia Rosji przedstawiona w tej ksi��ce dzieli si� na cztery wyra�ne okresy. Pierwszy z nich to dzieje Rusi Kijowskiej, po�o�onej na terenach dzisiejszej Ukrainy - kraju o dominuj�cych wp�ywach w konfederacji ksi�stw, z kt�rej p�niej wy�oni�o si� imperium rosyjskie. Zwierzchnikiem pa�stwa kijowskiego i poprzednikiem rosyjskich car�w by� wielki ksi���, kt�remu przysi�gali wierno�� pomniejsi ksi���ta, rz�dz�cy ruskimi ziemiami. Kij�w pozosta� o�rodkiem w�adzy, a tak�e handlu, dop�ki w roku 1169 nie spl�drowa� go i nie spali� rywal wielkiego ksi�cia2. Po tej kl�sce nast�puje drugi okres, podczas kt�rego nowe o�rodki w�adzy politycznej Rusi wykrystalizowa�y si� najpierw we W�odzimierzu nad Kla�m�, a potem w Moskwie. W�a�nie wtedy mongolscy koczownicy zacz�li posuwa� si� w g��b Rusi, stopniowo podporz�dkowuj�c sobie rozproszone ksi�stwa ruskie i sprowadzaj�c je do roli wasali. Trzeci okres w historii Rosji rozpoczyna si� w 1462 roku, z chwil� wst�pienia na tron Iwana III Wielkiego, kt�ry wyp�dzi� z Rusi Mongo��w, og�osi� si� "samow�adc�" i rozpocz�� jednoczenie wszystkich, dot�d niezale�nych ksi�stw, d���c do utworzenia jednego silnego o�rodka w�adzy. Czwarty okres zaczyna si� w roku 1613, gdy na tron Rurykowicz�w wst�pi�a z chwil� koronacji cara Micha�a I dynastia Romanow�w. Epoka ta ko�czy si� w marcu 1917 roku, gdy ostatni car, Miko�aj II, abdykowa� na rzecz swojego brata, wielkiego ksi�cia Micha�a, kt�ry odm�wi� przyj�cia korony wobec niemal zupe�nego braku poparcia dla monarchii. Po upadku domu Romanow�w i powstaniu totalitarnej dyktatury komunistycznej wielcy ksi���ta3, ksi���ta, carowie i ich potomkowie prawie zupe�nie ' Tw�rc� kalendarza julia�skiego by� w�a�ciwie astronom aleksandryjski Sosigenes, kt�remu Juliusz Cezar powierzy� w roku 46 p.n.e. reform� dotychczas obowi�zuj�cego kalendarza rzymskiego. 2 By� nim ksi��� w�odzimiersko-suzdalski Andrzej Bogolubski (zm. 1174), syn ksi�cia Jerzego Do�gorukiego uznawanego za za�o�yciela Moskwy. 3 Zgodnie z wprowadzonymi w 1886 r. nowymi przepisami tytu� "wielkiego ksi�cia" przys�ugiwa� jedynie synom i wnukom car�w, a nie - jak dot�d - m�skim potomkom cara w linii prostej. Zmiana przepis�w by�a wynikiem szybkiego rozradzania si� dynastii Romanow�w w XIX stuleciu, co prowadzi�o do wzrostu liczby wielkich ksi���t i w konsekwencji - stopniowej deprecjacji tytu�u, a nade wszystko uszczerbku dla carskiej kasy. znikn�li z oficjalnej historiografii Rosji, chocia� wielu starszych ludzi potajemnie przechowywa�o w swoich domach zdj�cia i inne pami�tki carskiej przesz�o�ci Rosji. Od czasu upadku komunistycznego Zwi�zku Socjalistycznych Republik Radzieckich w grudniu 1991 roku zaskakuj�co du�a liczba Rosjan okazuje �ywe zainteresowanie imperialn� przesz�o�ci� kraju, wzywaj�c nawet do og�oszenia Miko�aja II �wi�tym rosyjskiej Cerkwi prawos�awnej. Cz�� pierwsza PODWALINY IMPERIUM Rozdzia� l ZANIM POWSTA�A RU� Obywatele dziewi�tnastowiecznej Europy zachodniej postrzegali Rosj� jako kraj o azjatyckim rodowodzie. Wi�kszo�� Europejczyk�w uwa�a�a Rosjan za bardziej orientalnych ni� europejskich, gdy� przez wiele stuleci carowie utrzymywali sw�j kraj w izolacji od cywilizacji zachodnioeuropejskiej, z dala od nowych pr�d�w umys�owych, a tak�e osi�gni�� nauki i techniki. Sprawowali w ten spos�b ca�kowit� kontrol� nad ka�dym aspektem �ycia rosyjskiego ludu. W rzeczywisto�ci za� Rosjanie i Rosja maj� bardziej europejskie ni� azjatyckie korzenie. Mimo i� rozleg�e terytoria imperium rosyjskiego zamieszkiwa�y narody o zr�nicowanym dziedzictwie kulturowym i genetycznym, kolebk� wsp�czesnego spo�ecze�stwa rosyjskiego s� �yzne ziemie dzisiejszej po�udniowoeuropejskiej cz�ci Rosji oraz Ukrainy. Tereny te, po�o�one na p�noc od Morza Czarnego, ograniczone s� na zachodzie dolnym biegiem Dunaju i rzek� Don na wschodzie. Na siedem stuleci przed narodzeniem Chrystusa Grecy skolonizowali p�nocne wybrze�e Morza Czarnego. Za�o�yli tam t�tni�ce �yciem o�rodki handlowe, kt�re przyci�ga�y wielu kupc�w z p�nocy i wschodu. Wiele spo�r�d owych osad, szczeg�lnie tych na P�wyspie Krymskim, istnieje po dzi� dzie�, mimo �e obecnie zachowa�y si� stosunkowo nieliczne �lady, �wiadcz�ce o ich greckim pochodzeniu. Najwcze�niejsi mieszka�cy po�udniowej Rosji, maj�cy bezpo�rednie zwi�zki z wsp�czesn� ludno�ci� rosyjsk�, byli grup� do�� zr�nicowan� etnicznie. Znani pod r�nymi nazwami plemiennymi, sami siebie nazywali S�owienami, kt�ra to nazwa najwyra�niej wywodzi si� od wyrazu "s�owo", daj�c p�niej w wyniku przekszta�ce� - S�owian. Niewiele wiadomo o pocz�tkach plemienia S�owian, z wyj�tkiem tego, �e pierwsze rodziny lub rody prowadzi�y koczowniczy tryb �ycia i zajmowa�y si� wypasaniem byd�a. Po osiedleniu si� na sta�e utworzy�y zacz�tek ruskiej ludno�ci rolniczej. S�owianie byli stosunkowo spokojnym ludem, kt�ry organizowa� si� w plemiona oraz klany, zasadniczo wystrzegaj�c si� tworzenia struktur militarnych i politycznych. S�owianie byli wysocy, mieli jasn� karnacj�, jasnobr�zowe w�osy i b��kitne lub szare oczy. Wzd�u� rzek p�yn�cych w europejskiej cz�ci Rusi zak�adali ma�e osady sk�adaj�ce si� w przewa�aj�cej cz�ci z dom�w zbudowanych z drewnianych bali, skupionych za ochronnym wa�em ziemnym, na kt�rego szczycie znajdowa� si� drewniany cz�stok�. Z rodzimych drzew budowali �odzie, kt�rymi zapuszczali si� w g�r� sp�awnych rzek. Sztuk� t� posiedli zapewne z konieczno�ci, poniewa� szlaki wodne pokonywa�o si� znacznie �atwiej ni� drogi l�dowe prowadz�ce przez g�ste lasy i niedost�pne bagna. Niekt�re plemiona s�owia�skie migrowa�y na po�udnie i zak�ada�y osady na stepach - rozleg�ych trawiastych r�wninach. Ze wzgl�du na znikom� liczb� naturalnych przeszk�d, powstrzymuj�cych naje�d�c�w, S�owianie bezustannie znajdowali si� na �asce �upie�c�w, kt�rzy systematycznie nadci�gali ze wschodu w poszukiwaniu �up�w i pastwisk dla swoich stad. Jednymi z pierwszych naje�d�c�w byli Scytowie. Te koczownicze, wojownicze ludy pochodzenia g��wnie ira�skiego, kt�re mia�y w zwyczaju stroi� si� w skalpy zg�adzonych wrog�w, zosta�y opisane przez greckiego historyka Herodota w V wieku p.n.e. Scytowie podbili znaczn� liczb� plemion s�owia�skich. Prowadzili o�ywion� dzia�alno�� handlow� z greckimi osadami nad Morzem Czarnym, jak r�wnie� z po�o�onymi daleko na wsch�d o�rodkami mongolskimi i chi�skimi. Scyt�w wyparli Sarmaci, ludy r�wnie� w wi�kszo�ci ira�skie. Zaj�cie przez Sarmat�w urodzajnych step�w na p�noc od Morza Czarnego nast�powa�o stopni...
pokuj106