SOFIŚCI – nie określili jak forma rządów jest dobra – między dem. a aryst.; zlaicyzowali podstaw. pojęcia polit.; państwo to wytwór ludzki, o charakterze doczesnym, nie zaś sił pozaziemskich; Protagoras – relatywizm społ., - „Człowiek jest miarą...”; ludzie żyli w izolacji -> potem hordy -> państwa, jako wytwór cywilizacji; postać umowy społ.; państwo ma służyć człowiekowi (bo z woli ludzi) i ma służyć większości (bo z woli większości); prawo – dualizm prawa – pr. natury i pr. ludzkie; ważniejsze przestrzegać pr. nat., bo godzi w prawdę; pr. ludzkie są zmienne, niesprawiedliwe, służą interesom rządu, tyranizują ludzi.
DEMOKRACJA ATEŃSKA – wolność -isegoria -(„robić co się chce i mówić co się chce”) szcz. wolność słowa; równość praw – isonomia – to = głosu i udziału we władzy- gwarancje: płatność urzędów, obsadzanie przez losowanie; praworządność – to dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu, prawo panem demokracji, ludzie je tworzą i dlatego go przestrzegają;
PLATON – rządy filozofów - albo rządy obejmą filozof., albo władcy zaczną filozofować; idealizm obiektywny – dwa światy: idei (idee dobra piękna sprawiedliwości i prawdy) dostrzegalny tylko dla mędrców i jego odbicie dostrzegalne dla zwykłych ludzi; państwo stworzył człowiek; hierarchia ustrojów: timokracja – oligarchia – demokracja – tyrania; idealna polis – 3 klasy społ.: mędrcy – wojownicy – prostacy – na wzór duszy człowieka, odlanej z różnych kruszców; antyindywidualistyczna koncepcja – państwo ponad jednostką, jedn. to tylko część całości; hierarchia wg wiedzy; utopijny komunizm grupy rządzącej;
ARYSTOTELES – badanie poprzez empiryzm; państwo – połączenie mniejszych wspólnot rodzinnych, wiejskich; cechuje się samowystarczalnością; cel – zapewnienie rozwoju material. i duchow. potrzeb człowieka; typologia ustrojów – dobre i złe wg kryterium majątkowego grupy rządzącej; podział społ na znakomitych i lud: znakomici to najbogatsi; lud to biedni; stan pośredni – najbardziej ceniony przez A.; prawo natury- połączone z zas. nierówności w świecie i z zas. równości ale + zas. proporcji – każdy ma oddawać to, co mu się należy wg hierarchii świata i społ.; natura stróżem ładu i harmonii świata; trzy prawa nat.: sprawiedliwość, własność prywatna i władza – sama nat. rozstrzyga, kto jest silniejszy;
CYNIZM – anarchiści; życie własnym życiem; szczęście, polegające na cnocie (a cnota na życiu zgodnie z naturą), to najwyższa wartość dla człowieka; natura to przyroda – tylko to jest niezbędne człowiekowi – program minimalizmu życiowego, asceza, prostota życia; państwo jest złem, jest nienaturalnym tworem; ojczyzną jest cały świat – kosmopolityzm;
EPIKUREIZM – wewnętrzna wolność to odseparowanie się do strachu, zmartwień, trosk; droga do szczęścia – przez starannie dobrane przyjemności; tolerancja państwa, bo chroni jednostkę, gwarantuje pokój, zapewnia min. moralności; mędrcy nie wdają się w politykę, ani w sprawy religijne;
STOICYZM – „Świat jest rządzony przez rozum, rozum ogarnia i przenika każdą jego część”; determinizm – los i przeznaczenie rządzą wszystkim; ścisłe związki między ludźmi a bogami – przez rozum – logos – przenika świat, rządzi nim +ludzie mają nabyty,a bogowie naturalny +każdy człowiek ma rozum, ale nie każdy może być mędrcem; jest się albo mędrcem albo głupcem – głupiec może jednak przejść do mędrców; mądrość czyni człowieka wolnym; mądrość to przestrzeganie prawa natury; tolerancja dla państwa tylko jeśli jest tworem rozumnym,a prawo państwowe winno być zgodne z prawem rozumu; akceptacja prywat. własności i nierówności społ.; stoik zawsze ma wybór – nawet przez samobójstwo;
NOWY TESTAMENT – Paweł z Tarsu; władza świecka jest sługą Bożym; chrześcijanin ma być posłuszny wł. świeckiej, ma ją czcić, bo prawdziwym cesarzem i władcą najwyższym jest Chrystus; państwo – z woli Boga, ma tępić zło i zapewniać porządek; wzór doskonałego chrześcijanina – spokojny, przyjazny, przygotowanie do zbawienia;
ŚW.AUGUSTYN – „o państwie Bożym”; ludzie są źli, żądni władzy, chciwi; państwa ziemskie (civitas terrena) przemijają, jedynie państwo boże (civitas dei) będzie wiecznie trwało – to niewidoczny kościół na czele z Chrystusem, na ziemi mieszkańcy tego państwa są tylko pielgrzymami na ziemi, ojczyzną jest niebo; państwo ziemskie istnieje z woli Bożej, jest karą za grzechy, ale jego praw należy przestrzegać; ludźmi rządzą dwa prawa – lex aeterna – pr. wieczne, lex naturalis – pr. natury; ludzie mają prawo do oporu, gdy prawa ludzkie są sprzeczne z prawem boskim; ciało jest ciężarem dla duszy człowieka;
PAPALIZM – Grzegorz VII – państwo z natury jest złe, władza państwowa zrodziła się za pomocą szatana, z pychy i żądzy władzy; tylko państwo pobłogosławione przez Boga jest dobre; na jego czele stoi papież, który jest jedynym prawdziwym cesarzem, stoi na czele wszystkich władców; jest najwyższym sędzią, odpowiada tylko przed samym Bogiem; dla umocnienia pozycji polit. papieża -wyprawy krzyżowe; teorie wspierające papaliz:1)organiczna –państwo to organizm nie może mieć 2 głów; 2)kościół-dusza i wł.świecka-ciało; 3)darowizna Konstantyna; 4)papież reprezentantem ludu rzymskiego; 5)dwóch mieczy-1-wł.duchowa i 2-wł.świecka, od Boga; 5)wikariatu –po śmierci cesarza władza wraca do papieża;
MONARCHIA NARODOWA – monarcha symbolem jedności państwa; zasada cesarskości państwa i kult tradycji – rex est imperator in regno suo; prawa króla: tworzenie i nadzór urzędów, najwyższy wymiar sprawiedl., wyłączne prawo prowadzenia wojny, pr. tworzenia prawa, znoszenia infamii, uznawania dzieci nieślubn. itp.; wyjęcie monarchy spod władzy cesarskiej; cesarstwo nie ma prawa uniwersalnego, jest państwem jak każde inne;
AWERROIZM – nawrót do Arystotelesa; człowiek jako jednostka umiera, nie umiera zaś cały ród ludzki; ludzkie szczęście jest doczesne; to co zgodne z naturą jest cnotą; teoria podwójnej prawdy – punkty widzenia filozofii i wiary są odmienne; filozof może ustalać prawdy nawet jeśli są sprzeczne z Pismem św.; niezależność państwa w stosunku do kościoła i filozofii polit. wobec teologii; nie ma jednej prawdy;
TOMASZ Z AKWINU – „Summa teologiczna”, „S. przeciw poganom”; w państwie żyjemy z woli Bożej, człowiek musi żyć w społeczeństwie zorganizowanym i rządzonym; odrzucenie teorii papalizmu, że państwo z natury jest złe; prymat teologii nad innymi naukami; prymat objawienia nad empirycznym poznaniem prawd; odrzucenie boskiego pochodzenia władzy państwowej – tylko sama zasada władzy; państwo ma prowadzić do wiecznego szczęścia, warunki to utrzymanie pokoju (pax) i porządku (ordo) ; nowy podział na grupy społ.: optimates, populus honorabilis i populus villis; własność to posiadanie + użytkowanie; chrześcijanin wykorzystuje własność w godnym celu, zgodnie z pr.bozym; najlepsza forma rządu to monarchia; teoria prawa – Bóg stworzyła świat, podporządkowany lex aeterna – jego odbiciem w człowieku jest lex naturalis – daje ogólne reguły postęp. ->lex humana, pr.stanowione, nie wolno go naruszać & lex divina, to pr.kościoła z Pisma św. i nauk Kościoła;
KONCYLIARYZM – krytyka prymatu papieża; władza kościelna powinna należeć do kolegium biskupów – sobór; sobór ma władzę zwierzchnia i może usunąć papieża, który jest tylko administratorem Kościoła; sobór miał się zbierać co 10 lat i wtedy kontrola papieża;
DANTE ALIGHIERI – krytyka kurii papieskiej w Rzymie za gnuśność i głupotę; idea monarchii światowej, uniwersalnej; tylko władca światowy może zapewnić pokój, bo rządzi światem i nie ma pragnień ekspansyjnych; władca ma pochodzić z Włoch, kolebki imperialnej; nie precyzował, czy to papież, czy cesarz; kościół nie może się mieszać do polityki państwa;
MARSYLIUSZ Z PADWY – interesy jednostek nie mogą być sprzeczne z interesem ogółu; państwo powstało z woli ludzi, strzeże bezpieczeństwa i pokoju międzyludzkiego; podstawą państwa jest monopolityczny rząd, który dzierży w ręku wł. sądowniczą, administracyjną i kontrolującą urzędników; inicjatywa prawodawcza należy do całego ludu, lud jest prawodawcą – zasada suwerenności ludu; tezy tłumaczące suw. ludu: ludzie niechętnie słuchają praw, na które nie mieli wpływu; władca mógłby wydać prawo korzystne tylko dla niego samego, nie zaś dla ogółu; lud najlepiej zna swoje potrzeby; państwo jest wspólnotą wszystkich obywateli; pokój jest możliwy tylko w takiej sytuacji; rozdział wł.świeckiej od duchownej – ona sprawuje władzę tylko w sprawach przyszłego zbawienia; zasady kośc. obowiązują tylko tych, którzy się mu chcą poddać; K. Musi się stać instytucją w państwie i być mu podporządkowany;
MACHIAVELLI - bilans zła i dobra jest zawsze stały- tak samo państwa- jedne upadają, drugie powstają na ich miejsce; na człowiek poddany jest wpływowi fortuny i virtu; fortuna to los, cos niezależnego od jednostki, virtu –cnoty, które pozwalają człowiekowi rozumować i przewidywać; z natury ludzie są skłonni do złego niż do dobrego; są chciwi, obłudni, zmienni...; w polityce najważniejsza jest skuteczność – cel uświęca środki – jak trzeba, wolno postępować niemoralnie, dobra i celowa polityka to taka, która nastawiona jest na osiągnięcie wyznaczonego rezultatu, a sukces usprawiedliwia wszelkie poczynania; potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy, dyktatura; władca winien zawsze kierować się dobrem powszechnym, budzić miłość, a zarazem lęk u poddanych, oszczędność, by nie wzbudzać zawiści; najlepszy ustrój – republika, bo zapewnia trwałość ustroju i chroni wolność powszechną; gwarancją trwałości rep. miały być prawo i silna armia; jedyny ustawodawca to państwo;
BODIN – państwo – sprawiedliwy rząd, szanujący pr.boże i nat., nad wieloma rodzinami i tym co jest im wspólne z władzą suwerenną; na czele suwerenna władza; suw. zapewnia niezależność i niezawisłość, jest niepodzielna; głównym jej przejawem – wyłączność prawodawcza – kto posiada ją, ten decyduje o wszystkich innych dziedzinach publ. aktywn.; idea nietykalnej własności; obowiązek bezwzględnego posłuszeństwa poddanych, wszyscy są jednakowo poddani, bez względu na stan społ.;
MORUS THOMAS - wróg reformacji; dobrzy królowie słuchają filozofów i przeprowadzają reformy; zniesienie własności pryw.- utopijny komunizm; rzemiosło i rolnictwo – podstawa wspólnego dobrobytu; wszyscy pracują, zasada równości – skrajny komunizm, nawet identycznie się ubierają; brak pieniędzy; hierarchiczny ustrój państwa, choć zarazem demokr. – 30 rodzin wybiera 1 filarcha ->protofilarchowie ->na czele ksiażę, dożywotnia władza; proste i nieliczne prawa; państwo praworządne;
LUTHER – teza o upadku natury ludzkiej, do Boga może się człow. zbliżyć tylko przez wiarę; nie potrzeba do tego księży, papieża, bo głos Boga tkwi w Biblii, ale tylko w interpretacji Lutra; Kościól jest niewidzialnym związkiem wierzących, głową jest Chrystus; w K. wszyscy są woli i równi i pełnią funkcje kapłańskie; pełna suwerenność org. państwowej; pełna suw. władcy-księcia, gdyż jest od faktycznym dysponentem władzy w sprawach religii – kontrola, rozstrzygnięcia sporne, regulacje liturgii, mianowanie pastorów;
KALWIN – natura ludzka jest zepsuta, człowiek umie tylko źle postępować, więc nie wypełnia prawa bożego; Bóg to suweren, steruje rządzącymi – państwo to instrument Boga; władza nie należy do ludu czy monarchy lecz do samego Boga, więc absolutyzm władcy jest równoznaczny boskości i dlatego należy wypełniać jego rozkazy, bo przeciwstawienie się władcy jest = z przeciwstaw. się samemu Bogu; najlepszy ustrój to rep. arystokr., krytyka monarchii; państwo nie kieruję sprawami religii, kościół kalwiński jest samoistny; podporządkowanie wł.świeckiej kościołowi w celu skutecznej ochrony czystości wiary;
MUENZER - krytykował Lutra za jego wyłączność interpretacji Biblii, rozum jest duchem świętym i tylko w rozumie tkwią prawdy wiary; człowiek może osiągnąć zbawienie tylko dzięki rozumowi; komunistyczne i utopijne królestwo boże M. Miał obyć wspólnotą wszystkich i wszyscy są równi, brak podziałów klasowych i wyodrębnionej władzy; lud sprawuje władzę;
GROCJUSZ – „Wolność mórz” „O prawie wojny i pokoju”; pr. nat.; związane z niezmiennymi cechami ludzkiej natury; bóg nie może go zmienić; oddzielone od treści religijnych, są dobre lub złe same przez się,a nie dlatego że je takimi Bóg ogłosił; źródłem pn jest badanie społecznej natury człowieka; bezpieczeństwo własności i handlu dla burżuazji a nie postulat władzy dla niej; Ustrój polityczny - nie ma idealnego; akceptował ideę suwerenności ludu, wybór ustroju należy do narodu; wolność ludzi i narodów może być przedmiotem obrotu; monarcha może zdobyć pełnię wł. przez podbój; lud może wystąpić przeciw wł. który łamie zastrzeżenia i warunki; podstawowe pr. natury – 1)obowiązek nienaruszania cudzej własności 2)obowiązek wynagradzania szkód 3)obow. dotrzymywania umów 4)obow. ponoszenia kary za popełnione przestepstwa; tylko w obronie pr.nat. wojna jest usprawiedliwona;
REWOLUCJA ANGIELSKA – ROYALIŚCI – poparcie dla absolutyzmu; teoria patriarchalnego charakteru monarchii – jak władza ojca nad potomstwem; władza król. jest starsza od parlamentu, bo ma swoje podstawy w ustawach Wilhelma Zdobywcy; PREZBITERIANIE – odrzucali absolutyzm, ale nie odrzucali monarchii umiarkowanej; skłonni byli porozumieć się z królem za cene uznania zwierzchności parlamentu; INDEPENDENCI – monarchia najgorszą formą rządów; król jest niższy od ustawy,jak ona od parlamentu; nie przyjęli zas. suwerenności ludu - jest nim parlament, stoi ponad ustawą, kompletowany wg cenzusu maj.; Milton – wł. suwer. nie należy do parl., tylko do ludu, narodu;bronił republiki, jako rządu równości i sprawiedl.; parl. powinien być rozumnym wykonawcą woli narodu; LEWELLERZY – hasło równości praw polit.i poszanowanie wrodzonych praw człowieka; lud suwerenem; częste rotacje posłów, brak cenzusu; parlament – wł.ustaw. i kontrolna; równość prawa bez względu na wszystko; DIGGERZY – włąsność prywatna źródłem nędzy i wyzysku, powinna zniknąc; republika – jej podst. jedn. to gmina; wspólna ziemia, praca powszechnym obowiązkiem; władza leży w parl. – kontrola urzędn. i stanowienie prawa;
TOMASZ HOBBES - A) Stan Natury - Człowiek z nat. jest egoistą; każdy chce mieć dla siebie więcej; to popycha do konfliktów; w okresie pierwotnym: wojna wszystkich ze wszystkimi; subiektywna wolność daje każdemu pr. do każdej rzeczy; pn rozwija się, gdy ludzie zrezygnują z części swych pr. i wybiorą pokój nad wojnę; B) Umowa Społeczna - umowa każdego z każdym; z zawarciem umowy znika wolność naturalna; pojawia się życie społ., pr, wł. chroniona pr.; p. tworzy wolna decyzja ludzi; nikt nie może być zwolniony z umowy, pod pretekstem, że suweren jej nie zachował; suweren nie jest stroną umowy; C) Absolutyzm Państwa - suweren nie podlega kontroli, władzę otrzymał w darze od ludzi; pr. suwerena są niepodzielne; nie może ich delegować, ani utracić; p. zwierzchnictwo nad kościołem; s. jedyny reprezentant poddanych; wolności obywateli otrzymane i gwarantowane przez p.; tylko absol. władca może skutecznie rządzić ludzmi; mądry władca nigdy nie będzie tyranem; państwo absol. miało zapewnić ład i bezpiecz.;
JOHN LOCKE – „List o tolerancji” „Dwa traktaty o rządzie”; A) Stan Natury - stan wolności i względnej pomyślności; zupełna równość; o treści pn decyduje rozum; każdy ma pr. karać naruszycieli swego pr. pod.; ludzie ustanowili rząd, gdyz sn był niepewny; B) Umowa Społeczna - Dwa akty umowy: umowa między jednostkami (powołuje społeczeństwo), umowa społ. z władzą (powołuje p.); obalenie wł. nie niszczy całego porządku społ. – bo jest starszy niż p.; Liberalne Państwo - priorytet jednostki przed p.; p. jest tworem sztucznym; wszelkie pr. nat. są zachowane, na p. przekazano tylko pr. represjonowania gwałcicieli tych pr.; Funkcje p.: tworzenie pr. poz., egzekwowanie ich, obrona na zewnątrz; własność jako podst. pr.nat. jest święta, nietykalna, oparta na pracy; C) Rząd - inne instytucje społ. nie są zależne od p., które też jest instytucją społ.; można normalnie zmienić rząd, ale może to doprowadzić do anarchii; zmiana będzie zmianą umowy społ.; D) Podział Władzy - powinny istnieć 3 wł. prawodawcza, wyk. (rządzenie, wym. sprawiedliwości) i federacyjna (pol. zagraniczna); ostatnia to prawie to samo co wyk.; nie należy łączyć wyk i ust; ust. to wł.najw.; kto na obszarze p. korzysta z jego ochrony, daje milczącą zgodę na zasady umowy społ.;
MONTESQUIEU, (LIB. ARYST). – „O duchu praw” A) Duch praw – zycie społ. przenika duch praw; inny u róznych narodów - normy pr. zależą od: warunków geogr., ustroju, religii, obyczajów, liczby mieszkańców, warunków ekonom., itp.; różne przyczyny działają z różną siłą; zasady pr. muszą być zróżnicowane; B) Historycyzm, Racjonalizm - niewola (źródła w różnicy zwyczajów) - pogarda, fanatyzm religijny, despotyzm; postęp techniczny i umysłowy uzasadnia zniesienie niewolnictwa; Pr. powinny być zgodne z racjonalną oceną warunków życia społ.; wolność – „pr.czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają” C) Polityka Pr. - ustawodawca powinien znaleźć środek między skrajnościami; nie konieczna zbyt duża liczba pr., można je wtedy obejść, nie należy stosować kar, gdy nie ma takiej konieczności; D) Teoria Ustrojów Politycznych - pr. powinny tworzyć całość z naturą rządu (określającą istotę państwa) i z zasadą (to co wprawia w ruch); 3 rodzaje rządów: republika - natura: suwerenność ludu (demokracja, zasada: cnota) lub części (arystokr. zasada: umiarkowanie), monarchia - nat.;rządy jednostki zgodne z pr., zasada: honor, despocja - nat.:rządy jednostki bez praw, zasada: strach; Rep. możliwa tylko na małym terytorium; W demokracji nie powinno być całkowitej równości praw; despocja - synonizm monarchi absolutnej; monarchia to m. konstytucyjna; E) Wolność , Praworządność - wolność polityczna tylko w rządach umiarkowanych, gdy nikt nie nadużywa wł.; jest związana z praworządnością; wolny jest kogo pr. zabezpiecza; musi istnieć system hamulców (pr. stanów, przywileje miast, przeciwwagi); F) Podział władzy - 3 wł.: prawodawcza, wyk, sądowa; gdy dwie skupiają się w jednym ręku - nie ma wolności; wyk dla króla, ust. dla ludu; izba wyższa - wybierana przez wszystkich, wyższa - arystokracja; dla każdego sędzia równy stanem; wł. się na wzajem hamują i kontrolują; G) Liberalizm arystokratyczny - teoria M. zakłada nierówność wobec pr., cenzus majątkowy, członkowie izby wyższej winni być światlejsi od ludu, monarchia niemożliwa bez szlachty;
WOLTER - na rozwój społeczny ma znaczący wpływ rząd i religia; historia: dzieje techniki, sztuki, myśli naukowej; rzecznik absolutyzmu oświeconego, monarcha filozof, reformator, a.o. jedynie środkiem do celu - społeczeństwa opartego na podstawach pn: burżuazyjne idee wolności i własności; trzeba dojść do tego bez rewolucji, przez reformy; równość ludzi tylko wobec pr.nat.; w sferze p. - pr. równość jest nieosiągalna; tylko posiadacze mogą dzierżyć władze; własność - swoboda bogacenia się i korzystania ze swego majątku; wolność powiązana z własnością; Burżuazyjny utylitaryzm - ideologia bogacenia się, ludzkie przywary są warunkiem pomyślności ogólnej; Trzeba, by pr. było zgodne z uprawnieniami ludzi, rozumne; postulat jedności pr., zniesienia ceł wewnętrznych, obalenia ciężarów feudalnych;
DIDEROT - krytyka absolutyzmu, bo nie sprzyja liberalizacji życia - despotyzm polega na samym zakresie wł. a nie na jej złym używaniu; ideał - reprezentacja narodu kontrolująca rząd i monarchę, karząca złych władców - fundament sprawiedliwego państwa; bogacenie się jednostek prowadzi do szczęścia ogółu; hasło kształcenia się jednostek; pr. uciskanych ludów do rewolucji;
SMITH, ADAM (liber. gosp.)- Społeczeństwo - zespół luźno powiązanych jednostek, jego analiza powinna się opierać na badaniu natury i interesów jednostek; ustrój społ. i p. rodzż się spontanicznie za przyczyną rozwoju stos. społ; gospodarką rządzą pr. ekonomiczne, obiektywne; praca źródłem bogactwa; najlepszą obroną pr. jednostki jest wolna konkurencja; interwencja p. jedyniena prośbę jednostki lub gdy zakłócenie porządku;
J.J.ROUSSEAU (radykalizm mieszcz. dem.) - A) Stan Natury - stan pokoju, szczęścia bezpowrotnie utraconego przez ludzi; bez potrzeby życia społ.; rozum i namiętność nie były jeszcze rozwinięte; człowiek ani dobry ani zły, bo brak stosunków społ.; izolacja jednostki; wojny są możliwe tylko między społeczeństwami; B) Społecz. - opatrzność sprawiła, że jednostki zaczęły się łączyć (brak żywności, wylewy rzek...); pierwszy przewrót - powstanie rodziny; C) Państwo - powstanie własności - pierwotna epoka nierówności; walka, zamęt, z inicjatywy bogatych powstała społeczność polityczną; podziały na bogatych/ biednych; potężnych/ słabych; panów/ niewolników; D) środki naprawy - usunąć żądze, ucisk, nierówność, nieszczęścia; prawowity rząd republikański - wolność w granicach pr.; E) Umowa Społ. - ideał nie fakt historyczny; potępienie szkoły pn za możliwość umowy oddającej lud lub jednostki w niewolę; treścią US jest całkowite oddanie się człowieka ze wszystkimi uprawnieniami społeczeństwu, przez wszystkich na równych warunkach; posłuch woli powszechnej; F) Suwerenność Ludu - niezbywalna, niepodzielna; realizacja polega na częstym zwoływaniu zgromadzeń lud.; wola powszechna w praktyce większość; Podstawowym uprawnieniem jest ustawodawstwo, bo każdy słucha samego siebie; też kontrola nad rządem; wł. wyk. to tylko urzędnicy; G) Ekonomika - p. wyrównuje stan posiadania, interwencjonizm państwowy; upowszechnienie wł.; ograniczenie pr. spadkowych do najbliższych krewnych; Wychowanie - gwarancja rządów woli powszechnej; patriotyzm, religia, równość praw i obowiązków obywateli;
OŚWIECENIE W POLSCE
W RP panowała anarchia. Wzrastała ł. Magnatów – królewiąt. Polską doktr. polit. cechowało umiarkowanie i orientacja określająca konieczność reorganizacji ustr. przy zachowaniu szlachty jako stanu dominującego.
HUGO KOŁŁĄTAJ członek Kom. Edukacji Narod., rektor i reformator Akademii Krakowskiej, założyciel Kuźnicy, współredaktor konstyt. 3 maja, autor prac: „Do St. Małachowskiego (...) Anonima listów kilka”, „Stan oświec. w Polsce”.
Przemiany w rolnictwie powinny zapewnić kompromis społ., tzn. pr. powinno chronić woln. rolnika i własność gruntową dziedzica. 3 gr. społ. polskiego: posesjonaci (szlachta obszarnicza i zamożne mieszczaństwo), nauczyciele, wojskowi i duchowni/ ludność. Gr. trzecia nie jest stanem, nie uczestniczy w rządzeniu, jest wolna. Ustrój – dziedziczna monarchia konstytucyjna z umiarkowaną wł. panującego. Sejm jest zwierzhnikiem i zapewnia równowagę władz. Parl. ma być wolny od szlachty-gołoty, co unicestwi wpływy oligarchów. Ma panować równ. wobec pr. z jednolitym pojmowaniem woln. Powinno się ustanowić „pr. kardynalne” (rodz. konstyt.).
ST. KONARSKI autor „O skutecznym rad sposobie’. Chciał likwidacji przewagi magnaterii i eliminacji z sejmu jej klienteli., czyli szlachty-nieposesjonatów. Najw. wł. wyk. – rada rezydentów z królem na czele i deputowani wybierani przez izbę poselską. Zniesienie liberum vet. Uchw. Podejmowanie większością głosów przez sejm. Senat może tylko odrzucać uchw. Ważna jest edukacja polit. i patriot (Collegium Nobilium).
ST. STASZIC przedstawiciel obozu reform w okr. Sejmu Czteroletniego, prezes Tow. Przyjaciół Nauk i założ. Hrunbieszoskiego Tow Roln., autor „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestróg dla Polski”, „Rodu ludzkiego”.
Państwo powstaje w wyniku um. społ., zawartej w wyniku zrzeszenia wolnych rodzin. Ludzie posiadają równe wrodzone pr., ale używają ich w spos. nierówny. Państwo miało gwarantować ochr. wszystkich, ale „wyłącznictwo”, czyli uprawn. silniejszych zniszczyłu ten cel. Popierał ideę równ. i chciał zrównania praw towarzystwa i narodu. Wprowadził ideał „farmera”, czyli chłopa-właściciela drobnego gospodarstwa. Utopijna społeczność ma być oparta na zrzeszeniu drobnych właścicieli ziemskich, co ma wykluczyć ucisk i poniżenie. Opowiada się za kompromisem szlachecko-mieszczańskim, Rzeczpospolita rządna ma być oparta na więziach państwowo-organizacyjnych połączonych ze wspólnotą gospodarowania. Dzieje ludzkości to hist. walk o własn., a postęp to łamanie przywilejów. Masy ludowe mają duże znaczenie w hist. Stadia rozwoju społ. są uzależnione od form własn. i walki uciskanych z uciskającymi. Feudalizm jest ukł. własn. ziemi, gdzie przewagę ma towarzystwo samodzierżawcze.
...
przemekn5