Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Wykład: Słownictwo i semantyka dla logopedów
I. Wyraz - termin nieprecyzyjny
} Wyraz – pojęcie znane zwykłym użytkownikom, którzy bez trudności dzielą usłyszaną wypowiedź na wyrazy (eksperymenty Sapira: Indianin nie znający pisma nie ma żadnych wątpliwości w dyktowaniu tekstu słowo po słowie i zdolny jest do powtarzania słów jako jednostek). Pojęcie używane przez językoznawców – nieprecyzyjne, intuicyjne, często odrzucane.
Człowiek człowiekowi wilkiem.
Paweł będzie występował w tym przedstawieniu..
Zrobiłaby z tym wreszcie porządek!
Można by to zrobić.
Rozmawialiśmy po angielsku.
Zapomniał języka w gębie.
Kryteria rozpoznawania wyrazów
} Graficzne: wyraz to ciąg znaków zawarty miedzy spacjami
pocę się – 2 wyrazy;
problem: d’Ambert -?, biało-czerwony -?
} Fonetyczne: wyraz to ciąg fonemów z jedną tylko sylaba akcentowaną
w domu - 1 wyraz, pocę się – 1 wyraz; ona /by mi się/ podobała - 3 wyrazy
problem: akcent poboczny w wyrazach wielosylabowych: uniwersytet
} Strukturalne: nie można uznać za wyraz ciągu fonemów, który można rozbić, poprzestawiać lub skrócić bez istotnej zmiany znaczenia
po polsku – 1 wyraz (pomiędzy po i polsku nic nie można wstawić); ś – wyraz (można dołączać do różnych części zdania: Tyś miałà ty miałeś); mucha nie siada – 1 wyraz
problem:– złożone formy czasu przyszłego , np.będę miał wydaje się formą jednego wyrazu, a można przedzielić innym wyrazem (będę jutro miał);
} Morfologiczne: w trakcie odmiany wyraz przyjmuje jeden zestaw końcówek
maszyna do pisania – 1 wyraz
problem: oboczne formy Wielkanoc – Wielkanocy, Wielkiej Nocy
} Składniowe: wyraz to minimalna część tekstu, mogąca pełnić funkcję poprawnego wypowiedzenia
Nie są wyrazami : że, się, śmy – nie mogą stanowić poprawnych wypowiedzeń.
} R. Laskowski (EWOJP)- definicja:
Wyraz – najmniejsza, względnie samodzielna , znacząca jednostka językowa, zdolna do spełniania jakiejś funkcji syntaktycznej: może ona samodzielnie lub w połączeniu z innym wyrazem stanowić człon wypowiedzenia lub wypowiedzenie. Termin wyraz jest w rzeczywistości używany w dwóch różnych znaczeniach. Oznacza:
} jednostkę systemu słownikowego języka
} element tekstu
Rozróżnienie terminologiczne:
àleksem ‘wyraz jako element systemu słownikowego’
àwyraz tekstowy ‘wyraz jako element tekstu’: jednostka języka, której pozycja w tekście jest zmienna w stosunku do innych wyrazów (męczył się łatwo, łatwo się męczył); możliwe jest wstawienie trzeciego wyrazu między dwa sąsiadujące wyrazy tekstowe (nie umie – nie bardzo umie); nie zawsze pokrywa się z
àwyraz ortograficzny – ciąg liter między spacjami ( po dobremu, za młodu – jeden wyraz tekstowy wbrew ortografii).
Leksem może być reprezentowany w tekście przez formę złożoną z kilku wyrazów tekstowych (formy analityczne, np. będę czytać).
} Pojęcie jednostki leksykalnej (M. Grochowski) - definicja
Jednostka leksykalna jest to ciąg elementów diakrytycznych mający znaczenie globalne, np. biały kruk
Jednostki leksykalne
} ciągłe (reprezentowane za pomocą pojedynczych segmentów graficznych (bryczka, kuzyn) )
} nieciągłe (nieciągłe czasowniki: okazuje się, tzw. stałe związki frazeologiczne(np. kocie łby), nieciągłe przysłówki, np. po cichu , spójniki supletywne”, np. zarówno...jak )
II. Warstwy słownictwa – słownictwo wspólnoodmianowe
Słownictwo wspólno odmianowe:
} wyrazy, które nie należą do leksyki nacechowanej ekspresywnie,
} wyrazy, które nie należą do słownictwa specjalnego (naukowego, zawodowego, środowiskowego),
} wyrazy, które nie należą do słownictwa erudycyjnego ( niebo, spotykać się, gwiazdy, ziemia, chleb, łokieć, miękki, gorący, serce, skakać, pływać, chodzić, szybki itp.
Słowo ręcznik jest wyrazem wspólnodmianowym. Wwyraz rębność - słowo należące do leksyki specjalnej (naukowej, zawodowej, środowiskowej).
Słownictwo wspólnoodmianowe - zbiór około 6000 jednostek leksykalnych, tworzących pola tematyczne oparte na dychotomii:
A. Ja wobec siebie
1. Ja jako istota fizyczna
} Moje ciało (ciało i jego części, wygląd ciała, ruch ciała, działanie ciała, zmysły, choroby)
} To, co służy memu ciału (jedzenie i jego przyrządzanie, ubranie, ozdoby, mieszkanie i jego wyposażenie, higiena, leczenie, wypoczynek)
2. Ja jako istota psychiczna
} Mój umysł (uczucia, emocje, wola i oceny z nią związane, rozum, pamięć, wyobraźnia, charakter, moralność)
} To, co służy mojemu umysłowi (literatura, teatr, film, malarstwo i rzeźba, muzyka)
B. Ja wobec tego, co poza mną
1. Ja wobec Boga
} Moja wiara
} To co służy mojej wierze
2. Ja wobec ludzi
} Mój stosunek do innych (stosunki międzyludzkie, rodzinne, towarzyskie, służbowe, ogólnospołeczne, zachowanie i postępowanie)
} To, co służy mnie i innym (język, szkoła, nauka, zwyczaje i obyczaje, rozrywka, zabawa, sport, państwo i polityka, łączność i wymiana informacji, wojsko, komunikacja i podróżowanie, miasto i jego części, wieś i jej otoczenie)
3. Ja wobec rzeczy
} Mój stosunek do rzeczy (praca, własność)
} To, co służy mnie wobec rzeczy (gospodarka)
4. Ja wobec natury
} Świat (niebo, gwiazdy, pogoda, Ziemia- przyroda nieożywiona, rośliny, zwierzęta)
} Właściwości świata (przestrzeń, czas, liczba, liczenie, cechy materii)
} Wyrazy stylistycznie nacechowane. Kolokwializmy (potocyzmy)
} – wyrazy lub połączenia wyrazowe, typowe dla stylu potocznego w jego niższym rejestrze, używane w bezpośrednich kontaktach osób pełniących równorzędne role społeczne,
} wleźć ‘wejść’, kumpel ‘kolega’, dostać po ryju ‘być uderzonym w twarz’, uchlać się ‘upić się’, przekręt ’oszustwo’, wiać ‘uciekać’, siusiać.
Wyrazy stylistycznie nacechowane. Profesjonalizmy –
} wyrazy (ewentualnie specjalne znaczenia wyrazów powszechnie znanych) lub połączenia wyrazów, których występowanie ograniczone jest do komunikacji nieformalnej wewnątrz grup zawodowych.
} najczęściej odnoszą się do realiów wykonywania zawodu
} aktorskie: haftować ‘improwizować’, w języku lekarzy: wirusówka ‘choroba wirusowa’, sądówka ‘medycyna sądowa’, mieć parkinsona ‘mieć zespół Parkinsona’, dla polonistów – opisówka ‘gramatyka opisowa języka polskiego’.
Wyrazy stylistycznie nacechowane. Regionalizmy leksykalne
} kres. czenaki, cepeliny, kartacze, wlkp. parzybroda ‘zupa z kapusty włoskiej’, czarnina ‘zupa z kaczej krwi’. małop. bil ‘słonina’, pluskiewka ‘pinezka’, strużyny ‘obierki’ czy wlkp. damascenka ‘śliwka węgierka’ , kluka /kluk ‘nos’, pamper ‘pajac’ , szabel ‘ fasolka szparagowa’, pyrda ‘niska kobieta lub dziewczyna’, macoszka ‘bratek’, petronelka ‘biedronka’, tytka ‘torebka papierowa’.
Wyrazy stylistycznie nacechowane. Regionalizmy semantyczne
} małop. bańka ’bombka na choinkę’, czerstwy ‘świeży’, na polu ‘na dworze’,
} białost. gościniec’ podarunek’,
} wlkp. pyza ‘ kluska drożdżowa’, sklep ‘piwnica’ i in.
Wyrazy stylistycznie nacechowane. Dialektyzmy (gwaryzmy) leksykalne
} niektóre dialektyzmy - wchłonięte przez polszczyznę ogólną (często za przyczyną literatury) - podhal.turnia, siklawa, smrek, kierpce, guni,a żętyca, oscypek
} nieświadome zastosowanie gwaryzmów w sytuacjach publicznych (np. w oficjalnych przemówieniach, w wystąpieniach radiowych i telewizyjnych) zdradza niedostatki sprawności językowej mówiącego, braki jego kompetencji językowej.
Wyrazy stylistycznie nacechowane. Kancelaryzmy
} wyrazy, wyrażenia lub zwroty, charakterystyczne dla języka przepisów, instrukcji, poleceń urzędowych, regulaminów i innych tekstów o charakterze kancelaryjnym lub prawnym
} uiszczać, upraszać, usługobiorca, użytkowanie, wstąpić w związek małżeński
Wyrazy stylistycznie nacechowane. Scjentyzmy (terminy)
} wyrazy o ścisłym znaczeniu naukowym lub technicznym. Ich zasięg występowania jest ograniczony do tekstów specjalistycznych z danej dyscypliny wiedzy w sytuacjach oficjalnych
} immersja, legastenia, metaloidy, organellum, orogeneza, izomorfizm
Wyrazy stylistycznie nacechowane. Biblizmy
} wyrazy, wyrażenia i zwroty, których źródłem jest Biblia
} alfa i omega, egipskie ciemności, faryzeusz, hiobowe wieści, judaszowe srebrniki (pieniądze), kolos na glinianych nogach, niewierny Tomasz, oddać (sprzedać coś) za miskę soczewicy, rzucać perły przed wieprze, salomonowy wyrok, sodoma i gomora, syn marnotrawny , uczynek samarytański, ziemia obiecana
} nacechowanie erudycyjne, książkowe, por. rzecz. cham
Wyrazy stylistycznie nacechowane. Poetyzmy
} słowa, wyrażenia, zwroty, w zasadzie niespotykane w innych stylach, niż artystyczny
} ...
Logopedia