fodz_izbica_broszura_PL.pdf

Izbica

opowieść o miejscu

02 |

Izbica | wstęp | 03

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego została założona w marcu �� roku przez

Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP (ZGWŻ) oraz Światową Organizację Żydowską

ds. Restytucji (WJRO). Fundacja działa na tych terenach, którymi, z racji zbyt dużej odległości,

trudno jest się zajmować gminom żydowskim.

Szanowni Państwo,

publikacja ta poświęcona jest historii Izbicy – niewielkiego miasteczka na Lubelszczyźnie,

w którym do �� roku mieszkali niemal wyłącznie Żydzi. Opracowaliśmy ją w ramach Projektu

upamiętnienia cmentarza żydowskiego w Izbicy , który realizowany jest przez Fundację Ochrony

Dziedzictwa Żydowskiego i wspierany przez Ambasadę Republiki Federalnej Niemiec oraz

Tvschoenilm, niemieckiego producenta ilmów dokumentalnych.

Celem projektu jest uporządkowanie terenu cmentarza żydowskiego w Izbicy i przywrócenie mu

godnego wyglądu. Do końca �� roku Fundacja zakończyła pierwszy etap projektu:

� przeniesiono na cmentarz macewy, wykorzystane w czasie II wojny światowej do budowy

więzienia gestapo

� wzniesiono pomnik upamiętniający społeczność żydowską Izbicy

� zorganizowano warsztaty z kultury żydowskiej dla uczniów Zespołu Szkół w Izbicy

� wytyczono granice geodezyjne cmentarza oraz przygotowano projekt ogrodzenia.

Drugim etapem Projektu upamiętnienia cmentarza żydowskiego w Izbicy będzie wybudowanie ogrodzenia

wokół cmentarza. Koszt tego przedsięwzięcia szacowany jest na �� €.

Fundacja poszukuje obecnie partnerów, którzy pomogą nam w realizacji tego zadania.

Z mandatu ZGWŻ Fundacja zajmuje się odzyskiwaniem obiektów stanowiących przed II wojną

światową własność gmin żydowskich i otacza opieką relikty materialnego dziedzictwa Żydów

polskich. Naszym priorytetem jest ochrona cmentarzy: we współpracy z innymi organizacjami

i osobami prywatnymi doprowadziliśmy do upamiętnienia, ogrodzenia i uratowania przed

zniszczeniem kilkunastu cmentarzy żydowskich (m.in. w Zakopanem, Kozienicach, Mszczonowie,

Kłodzku, Iwaniskach, Strzegowie, Dubience, Kolnie, Iłży czy Wysokiem Mazowieckiem).

Działania Fundacji obejmują także rewitalizację szczególnie ważnych i wartościowych zabytków

dziedzictwa żydowskiego. Do takich obiektów należą m.in. synagogi w Zamościu i Kraśniku.

Nasza działalność na rzecz ochrony dziedzictwa nie może jednak ograniczać się wyłącznie do opieki

nad poszczególnymi obiektami; równie ważna jest dbałość o poszerzanie wiedzy na temat historii

Żydów, którzy przez wieki współtworzyli dziedzictwo kulturowe Polski. Do najważniejszych działań

edukacyjnych Fundacji należy program „Przywróćmy Pamięć”. Mamy nadzieję, że dzięki udziałowi

w programie młodzi ludzie zaczną nie tylko dostrzegać i cenić wielokulturowe dziedzictwo swojego

regionu, ale także – zrozumieją, jak ważny jest szacunek i zrozumienie dla innych kultur.

Realizacja projektu nie byłaby możliwa bez aktywnego udziału społeczności Izbicy – przede

wszystkim nauczycieli i uczniów Zespołu Szkół w Izbicy, którzy, w ramach naszego projektu

edukacyjnego „Przywróćmy Pamięć” oraz we współpracy z niemiecką organizacją Bildungswerk

Stanislaw Hantz z Kassel już od kilku lat opiekują się cmentarzem. Projekt upamiętnienia spotkał się

także z przychylnym przyjęciem władz lokalnych. Zaangażowanie mieszkańców w ochronę cmentarza

jest bezcennym świadectwem tolerancji, otwartości i szacunku dla ludzi, którzy przez blisko dwa

stulecia tworzyli historię Izbicy.

więcej informacji na temat Fundacji: www.fodz.pl

W imieniu Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego pragniemy też podziękować za pomoc

merytoryczną Janowi Jagielskiemu z Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz Robertowi Kuwałkowi,

Dyrektorowi Muzeum-Miejsca Pamięci w Bełżcu, który jest współautorem tej publikacji.

Monika Krawczyk | D G

04 |

Izbica | miejsce | 05

Warszawa

Lublin

Izbica to miejscowość leżąca

w powiecie krasnostawskim, na

terenie województwa lubelskiego.

Pierwsze wzmianki na temat

Izbicy pochodzą z XV wieku.

Od połowy XVIII wieku do

�� roku mieszkańcami Izbicy

byli prawie wyłącznie Żydzi.

II wojnę światową przeżyło

tylko �� izbickich Żydów.

IZBICA

Zamość

06 |

Izbica | historia | 07

→ cmentarz żydowski w Izbicy

Historia Izbicy

Geneza żydowskiego miasta

Pierwsze wzmianki dotyczące wsi Izbica odnajdujemy w dokumentach z XV w., jednakże właściwy po-

czątek historii tej miejscowości datuje się na połowę XVIII w. Wtedy to właśnie osadzono tutaj Żydów

wyrugowanych z sąsiedniego miasteczka – Tarnogóry.

nementem w skali całej Rzeczypospolitej. Początkowo było to najmniejsze miasteczko na ziemiach

polskich. Gdy w cztery lata później Granowski wystarał się o kolejny przywilej, tym razem na organi-

zację jarmarków, w całej Izbicy było zaledwie �� domów, wyłącznie żydowskich, w tym pięć domów

zajezdnych i trzy browary.

Nie zachowały się żadne źródła mówiące o początkach gminy żydowskiej w Izbicy. Prawdopodobnie

jej pełne ukształtowanie nastąpiło na przełomie XVIII i XIX w., w miarę wzrostu ludności miasteczka.

W �� r. w Izbicy mieszkało �� Żydów. W tym okresie w mieście nie było jeszcze okazałej synagogi,

choć funkcjonował mniejszy dom modlitwy. W �� r. w Izbicy mieszkało już �� Żydów.

Tarnogóra posiadała przywilej de non tolerandis Judaeis , ale pomimo tego aktu, który formalnie zakazy-

wał Żydom osiedlania się w mieście i prowadzenia tu działalności gospodarczej, wyznawcy judaizmu

zamieszkiwali miasto od XVI w. W pierwszej połowie XVII w. istniała tu nawet synagoga. Prawdopo-

dobnie funkcjonowała również gmina żydowska, choć trudno dzisiaj stwierdzić, czy – i gdzie – istniał

cmentarz żydowski.

W roku ��, wyrokiem sądu asesorskiego Żydzi zostali zmuszeni do opuszczenia Tarnogóry. Praw-

dopodobnie stało się to na skutek żądań chrześcijańskich mieszkańców, zwłaszcza kupców i rzemieśl-

ników, którzy w Żydach upatrywali konkurentów dla prowadzonej przez siebie działalności. Wyrok

sądu asesorskiego był bardzo restrykcyjny. Wypędzonym Żydom zakazano pod groźbą więzienia

przechodzenia przez prowadzący do Tarnogóry most, a także prowadzenia jakiegokolwiek handlu na

terenie miasta. Niestety, nie zachowały się źródła, na podstawie których można by prześledzić realiza-

cję wyroku i etapy wysiedlania. Wiadomo tylko, że nowe miejsce osiedlenia Żydów zostało wybrane

przez właściciela dóbr tarnogórskich, a zarazem starostę tarnogórskiego – Antoniego Granowskiego.

To właśnie jemu Izbica zawdzięcza uzyskanie statusu miasta.

Pierwszym znanym z imienia rabinem w Izbicy był Eliezer, który zmarł w �� r. Jemu to właśnie przy-

pisuje się pełną organizację gminy żydowskiej w miasteczku. Prawdopodobnie w momencie, kiedy

przybył do Izbicy lub został wybrany na urząd rabina, w mieście istniał już cmentarz żydowski; gdy zaś

umierał, w Izbicy doczekano się budowy drewnianej synagogi, którą w �� r. zastąpiono murowanym

budynkiem.

Izbica miastem „anarchisty religijnego”

Szybki rozwój Izbicy nastąpił po �� r. Ukończono wtedy budowę szosy łączącej Lublin z Zamoś-

ciem. Cztery lata później przybył tu cadyk Mordechaj Josef Leiner, jeden z najwybitniejszych cadyków

w Królestwie Polskim, autor słynnego komentarza do Tory Mei HaSziloah . Pielgrzymki chasydów na

dwór Leinera przyczyniły się znacząco do rozwoju ekonomicznego miejscowości – z myślą o nich

w Izbicy powstawały nowe sklepy i zajazdy.

Lokacja miasta, początki funkcjonowania gminy żydowskiej

W �� r. starosta wystarał się u króla Augusta III o przywilej na lokację miasta Izbicy, by następnie

osiedlić w nim Żydów. Od początku więc Izbica była miastem wyłącznie żydowskim, co było ewe-

Mordechaj Josef Leiner był uczniem słynnych cadyków: Symchy Binema, zwanego „Świętym Żydem

z Przysuchy” i Menachema Mendla Morgensterna z Kocka. Po burzliwym rozstaniu z tym ostatnim,

��

ok. ��

��

pierwsza wzmianka

o Izbicy; wieś

zostaje włączona

do paraii

w Krasnymstawie.

decyzja sądu asesorskiego

o usunięciu Żydów

z Tarnogóry i przesiedleniu

ich do Izbicy.

właściciel Tarnogóry

Antoni Granowski uzyskuje

przywilej króla Augusta III

na lokację miasta Izbica

i osiedlenie w nim Żydów

wyrzuconych z Tarnogóry.

król wydaje przywilej

zezwalający na urządzanie

w Izbicy jarmarków.

Prawdopodobnie w tym

czasie założony zostaje

izbicki cmentarz żydowski.

na mocy porozumienia

między rządem austriackim

a Adamem Kazimierzem Czartoryskim

Tarnogóra, Izbica i okolice przechodzą

pod zarząd austriacki, w zamian za

miasto Siedlce.

Ignacy Horodyski

wykupuje dobra

tarnogórskie od

rządu austriackiego.

Izbica wchodzi w skład

Księstwa Warszawskiego.

Miasteczko liczy w tym

czasie 173 mieszkańców,

wyłącznie Żydów.

dobra tarnogórskie

kupuje Józef Czyżewski;

pozostaną one

własnością jego

rodziny do 1945 roku.

08 |

Izbica | historia | 09

→ Projekt upamiętnienia cmentarza żydowskiego w Izbicy – rozbiórka dawnego budynku gestapo

rabin Mordechaj Josef osiedlił się w Izbicy. Już wówczas uchodził za jednego z najwybitniejszych

i najbardziej radykalnych mistyków żydowskich i za takiego uważa się go również dzisiaj. Niektórzy

historycy religii nazywają go także „anarchistą religijnym”. Naczelna zasada jego nauczania zawierała

się w stwierdzeniu, że „cała działalność ludzi jest w rękach Nieba” i człowiek bez ingerencji Boga

nie jest w stanie niczego wokół siebie zmienić. Mordechaj Josef Leiner stał się założycielem wielkiej

i wpływowej dynastii chasydzkiej, zwanej Izbica-Radzyń; zmarł w �� r. i został pochowany na cmen-

tarzu żydowskim w Izbicy. Dzisiaj nad jego grobem znajduje się ohel . Po śmierci Mordechaja Josefa

Leinera władzę nad izbickami chasydami przejął jego syn Jakub, który w �� r. przeniósł dwór do Radzy-

nia Podlaskiego. Potomkowie założyciela dynastii przetrwali Zagładę i wyemigrowali do Izraela, gdzie

w Bnei Brak pod Tel Avivem reaktywowali dwór i centrum życia chasydów izbicko-radzyńskich.

mieszkańców. W �� r. Izbica liczyła już �� mieszkańców, w tym �� nie-Żydów. Ci ostatni zajmo-

wali się głównie rolnictwem i mieszkali na obrzeżach osady. W rękach żydowskich pozostawał handel

i rzemiosło. Niesłabnący rozwój Izbicy został przerwany dopiero na skutek wybuchu I wojny świato-

wej. W wyniku działań wojennych osada została częściowo zniszczona. Sporo ludzi opuściło Izbicę.

Dwudziestolecie międzywojenne

W �� r. ludność osady liczyła �� osób, w tym �� Żydów (��% ogółu mieszkańców). W Izbi-

cy zaczęły funkcjonować liczne organizacje polityczne i społeczne. Młodsze pokolenie żydowskich

mieszkańców Izbicy zasmakowało w ideach politycznych. Powstały wtedy takie partie jak Mizrachi

(religijnych syjonistów), Organizacja Syjonistyczna, socjalistyczny Bund, czy wreszcie najsilniejsza

w tej nadal tradycyjnej społeczności, ortodoksyjna partia – Agudat Izrael . Powstało także kilka to-

warzystw zajmujących się dobroczynnością m.in.: Bikur Chocim (opieki nad chorymi), Linas HaCedek

(opieki nad ubogimi).

Mimo tych przemian Izbica nadal była typowym żydowskim miasteczkiem – sztetl , w którym życie

mieszkańców koncentrowało się wokół synagogi i rabina. Do �� r. nie istniała tutaj nowoczesna

szkoła. Funkcjonowała jedynie tradycyjna szkoła Talmud-Tora, prowadzona przez gminę żydowską

oraz prywatne chedery – religijne szkoły dla chłopców. Gdy wreszcie uruchomiono w Izbicy szkołę

powszechną, większość jej uczniów stanowiły dziewczęta żydowskie i dzieci chrześcijańskie. Chłopcy

żydowscy nadal wysyłani byli do chederów.

Rozwój miasta

Izbica szybko się rozwijała; w �� r. liczyła już �� mieszkańców, wyłącznie Żydów, a w mieście

stało �� domów, z których zdecydowana większość była drewniana. Prawdopodobnie najbardziej

okazałą, murowaną budowlą była synagoga, stojąca po prawej stronie rynku, od strony szosy lubel-

sko-zamojskiej. W miasteczku funkcjonował także bet midrasz – dom nauki i modlitwy oraz prywat-

ny dom modlitwy w domu cadyka. W dwadzieścia lat później w Izbicy mieszkało już �� ludzi,

w tym zaledwie �� chrześcijan. W tym czasie Izbica nie miała już statusu miasteczka, który utraciła

w �� r. na skutek represji po powstaniu styczniowym. Obniżenie rangi Izbicy do statusu osady nie

zahamowało jednak jej rozwoju.

W �� r. do Izbicy została przeniesiona z Tarnogóry siedziba gminy administracyjnej; przyczyniło się

to do jej dalszego rozwoju i jednocześnie do marginalizacji Tarnogóry. Rozwoju osady nie zahamował

nawet pożar w �� r., kiedy to spłonęła synagoga, którą zresztą szybko odbudowano dzięki składkom

Wśród Żydów w Izbicy dominował język jidysz. Tylko w bardzo nielicznych rodzinach, które miały

większą styczność ze społecznością polską, rozmawiano zarówno w jidysz, jak i po polsku. W okresie

międzywojennym w Izbicy powstał kolejny dwór chasydzki, tym razem o stosunkowo ograniczonym

��

I  �

budowa szosy łączącej

Lublin z Zamościem,

przebiegającej przez

Izbicę.

w Izbicy osiedla się

rabin Mordechaj

Josef Leiner i zakłada

tu dwór chasydzki.

umiera rabin Mordechaj Josef

Leiner; przywództwo przejmuje

jego syn, Jakub, który mieszka

w Izbicy do 1878 r., a następnie

przenosi się do Radzynia

Podlaskiego.

na miejscu drewnianej

synagogi, w północnej części

rynku powstaje synagoga

murowana. W kilka lat

później w miasteczku

powstaje także bet midrasz .

Izbica liczy 1450 mieszkańców,

niemal wyłącznie Żydów;

w mieście znajduje się duży

młyn, tartak, fabryka mebli,

garbarnia i wytwórnia grzebieni.

w ramach represji po

powstaniu styczniowym

Izbica traci prawa

miejskie.

w Izbicy mieszka

3172 mieszkańców,

w tym 3019 Żydów.

Izbica zostaje częściowo zniszczona

w wyniku działań wojennych, a od

1915 r. znajduje się pod okupacją

austro-węgierską. W miasteczku

zaczynają działać pierwsze

żydowskie partie polityczne.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: