Zrób sobie muzeum.pdf

Zrób sobie muzeum

Do czytania pod prysznicem

jest pierwszym od dawna

wydarzeniem, które zainteresowało polską opinię kulturalną w pełnym

wymiarze; już obecnie odwiedzający ją liczą się na dziesiątki tysięcy, zaś

podobnie zapowiada się w kolejnych miastach, gdzie wystawa ma się udać:

sporządza się tam awansem zapisy na nią. Jest to wyjątkowy fakt mobilizacji,

ponieważ w życiu kulturalnym nastąpiło rozproszenie, jakiego nie było nigdy.

Muzeum Narodowym

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Gdy w 1924 r. Reymont otrzymał Nagrodę Nobla, wybuchła dyskusja, która

ciągnęła się pół roku: wielu było zdania, że należała się ona Żeromskiemu. Każdy,

kto czytał, wiedział o tych autorach i był w tę polemikę wciągnięty. Gdy obecnie ten

sam laur otrzymała Szymborska, najbardziej zaskoczeni byli jej rodacy. Jeszcze

w latach 60. i 70. ukazanie się nowej pozycji wywoływało powszechne

zainteresowanie i następował, bywało, wielotysięczny nakład. Dzisiaj, gdy kolegium

nagrody Nike ogłasza nominowanych kandydatów, ja sam, mimo że uważam się za

konsumenta kultury, wtedy dopiero dowiaduję się o ich istnieniu. Po przyznaniu

Paszportów „Polityki” czytelnicy zwracali się do redakcji o więcej informacji o

nieznanych im wyróżnionych. Nie znaczy to, by wątpiło się w zasadność wyborów

Nike czy Paszportów; zapewne owe osoby zasługiwały na ową selekcję, niemniej

uważa się, że działały w ograniczonym kole. W rezultacie życie kulturalne składa

się z wydzielonych kręgów, często wąskich; twórczość stała się zaiste klubowa.

Otóż oryginalność wystawy impresjonistów polega na tym, że tym razem udali się

na nią wszyscy. Co to może znaczyć? Być może jest to sygnał, że odbiorcy, którzy

zaniechali szczegółowej obserwacji kultury, gotowi są jednak zająć się sztuką

plastyczną, w szczególności jej spadkiem dziejowym, bo wystawy aktualne nie

mają już podobnego wzięcia. Potwierdza to rynek książkowy, na którym największe

nakłady osiągają albumy malarstwa, monografie artystów, podręczniki historii

sztuki, często kosztowne. Innym – na zgoła odmiennym szczeblu – przejawem tego

trendu są licytacje dzieł sztuki, na których padają sumy milionowe. Pod tym

względem upodabniamy się, na razie skromnie, do sytuacji światowej, gdzie handel

sztuką jest potęgą. Domy aukcyjne takie jak Sotheby w Londynie mają obroty

dorównujące największym przedsiębiorstwom, co budzi niepokój ekonomistów

i także działaczy kultury. Ekonomistów: fakt, że obrazek o wymiarach 40 na 60 cm

został sprzedany za osiemset milionów dolarów, zaś bułka kosztuje 10 centów,

wywołuje niepokój co do równowagi waluty: po każdej wielkiej licytacji w Nowym

Jorku giełda odnotowuje spadek wymiany gotówkowej. Działaczy kultury: sztukę

kupuje się jako lokatę kapitału i jej dzieła, często ważne w dziejach cywilizacji,

znikają z dostępu zamknięte w safesach.

Wystawa impresjonistów w

Czy warto pchać się na wystawę

Tu dochodzimy do głównego pytania: jaka jest wartość tego całego podniecenia?

Wystawa impresjonistów została przyjęta gorąco, niemniej reprezentuje ona trzeci

garnitur; w moim odczuciu tylko jeden obraz miał siłę magiczną, jaką promieniuje

twórcze dzieło sztuki: kwiaty w wazonie van Gogha. Skądinąd trudno było się

spodziewać, że Francuzi przyślą do Polski bądź do Afryki dzieła zasadnicze. Może

zresztą w wypadku impresjonistów nie arcydzieła są istotne; malowali oni szybko

i dużo; muzea i pałace bogaczy są nimi zapełnione. Nie jest to sztuka wnikliwa:

Picasso mówił, że u nich widać tylko, jaka wtedy była pogoda. Niemniej mają oni

swój urok: czy jednak było nam dane z niego skorzystać? Obrazowi należy się

przypatrzeć, do czego nie było okazji, bo natłok zwiedzających oraz wymiana ich

kolejnych grup zmuszały do pośpiechu, nie mówiąc już o potrącaniu się

wzajemnym. Co jednak nie zrażało publiczności: czy jednak przyszła, by przeżyć

sztukę, czy tylko, by zetknąć się z autentykiem, po trosze tak jak zachodzi się do

kościoła na modlitwę?

Otóż w tym miejscu pozwolę sobie zaproponować coś osobistego. Sytuacja bowiem

podobna zdarza się we wszystkich muzeach. Miałem tu doświadczenie z Moną Lisą

w Luwrze: jest ona ogrodzona barierą na odległość dwu i pół metra oraz

umieszczona za nietłukącą się szybą, by jakiś wariat nie rzucił w nią kamieniem;

skądinąd była już raz ukradziona. Dokoła kotłuje się tłum, przez który nie sposób

się przecisnąć, Japończyków i Amerykanów. Ci zresztą opracowali własny sposób

turystyki: nie oglądają, tylko trzaskają zdjęcie za zdjęciem. Po powrocie zapraszają

gości i wyświetlają z diapozytywów: widzą szczegóły, przeżywają i wtedy dopiero

zwiedzają!

Ja doszedłem do podobnego rezultatu. Oczywiście Mony Lisy wtedy się nie

dopatrzyłem, ale nabyłem reprodukcję firmy Alinari: znakomitą. Nowoczesne

facsimile, wykonane metodą fototypiczną bądź jako heliograwiura z kontrolą

cyfrową, oddają wszystkie odcienie. Nie są to druki tanie, kosztują po kilkanaście

dolarów, ale czy za tę cenę nie kalkuluje się doznać u siebie w fotelu Rembrandta,

Delacroix i Picassa? Nasze księgarnie wyspecjalizowane w imporcie sprowadzają

na życzenie i posiadają katalogi głównych zakładów: Schrolla i Maxa Jaffe

w Wiedniu, Alinarego i Istituto Fotochromo Italiano we Florencji, Brauna w Paryżu,

Twin Editions w USA.

Tu jednak wyłania się drażliwe pytanie: jest to ersatz i czy jest on w stanie zastąpić

tęsknotę za dziełem samym w sobie? Ale pojęcie dzieła samego w sobie należy

poddać rewizji. Z chwilą gdy okazało się, że sztuka jest jednym z największych

biznesów, wytworzył się rynek falsyfikatów, jakiego nie było w historii. Loschburg

w monografii „Kradzież Mony Lisy”, wydanej u nas w 1974 r., podaje, że około 80

proc. eksponatów proponowanych w antykwariatach niemieckich jest

sfałszowanych. W samym tylko 1951 r. zgłoszono w urzędach celnych Stanów

Zjednoczonych przywóz 103 227 jakoby autentycznych obrazów Corota, pejzażysty

wziętego w USA, wszystkie z oficjalną ekspertyzą. Loschburg oblicza, że Corot

musiałby malować po trzy obrazy dziennie przez przeszło sto lat, by dostarczyć

ową produkcję z zaledwie jednego roku importu. Bywają też zdumiewające

paradoksy! Koncern japoński Mitsubishi nabył w 1970 r. jedną z wersji

„Słoneczników” van Gogha (który zrobił ich kilka) za sumę tak kolosalną, że się

w głowie kręci. Jednak okazało się, że niewysokiej klasy farby użyte przez malarza

zaczęły czernieć. W rezultacie nabywcy dobrej reprodukcji „Słoneczników”,

wykonanej zanim obraz zaczął się rozkładać, mają lepszego „van Gogha” niż

posiadacze oryginału kupionego za miliardy! Ja właśnie mam taką sztukę, produkcji

Schrolla w Wiedniu, nabytą parę lat temu w Empiku, chętnie okazuję na żądanie.

Arcydzieła za bezcen

W związku z czym nasuwa się refleksja: jeżeli dobra reprodukcja, wierna kopia,

fałszerstwo wykonane fachowo dają tyle samo zadowolenia estetycznego co

autentyk, to czy warto rozpaczać, że nie ma się do niego dostępu? Co prawda

istnieje teoria, niemożliwa do zweryfikowania i na granicy mistycyzmu, że dzieła

mają swoją aurę, fluid, emisję elektronów, których udzielił im ich wykonawca ze

swojej osobowości lub dostarczyły czasy, w których powstały, ze swojej ówczesnej

atmosfery i potrafią po latach wciąż komunikować owe atomowe klimaty. Wygląda

to na zabobon, ale któż to sprawdzi bądź nie sprawdzi? Ale na to też mam

odpowiedź. Mianowicie ten, kto dokonał fałszerstwa, musiał zetknąć się

z oryginałem, uległ jego radiacji i przekazał ją do swojej kopii. Są tacy, którzy

twierdzą, że nawet na fotografii znajduje się jakaś część emanacji osoby czy

przedmiotu zdej-mowanego, bo przez obiektyw udzieliła się ona negatywowi

i potem przedostała się wraz ze zrobionymi z niego odbitkami.

Trafiłem na książkę, która podtrzymuje pogląd, że falsyfikat może być jednakowo

wart w odbiorze osobistym co oryginał: „La philatelie sans experts” (Filatelistyka

bez ekspertów) Jeana Separatiego. Uchodzi on za najwybitniejszego fałszerza

w historii znaczków pocztowych. Zachwiał on rynek filatelistyczny do tego stopnia,

że maklerzy usiłowali go zamordować. Eksperci prowadzili procesy przeciwko

Speratiemu i musieli wreszcie ustąpić, ponieważ genialny fałszerz udowodnił, że

nie sprzedawał swoich imitacji jako autentyczne, tylko jako kopie, prawo zaś nie

zabrania podrabiać walorów wyszłych z oficjalnego obiegu, np. starych znaczków,

rubli carskich, obligacji instytucji już nieistniejących itp.

Otóż filatelistyka jest to dziedzina szczególnie maniacka. Najdroższym znaczkiem

świata jest „Gujana Brytyjska”, wydana w tej kolonii angielskiej w 1856 r. Znaczek

ten kosztowałby dziś dwa miliony dolarów, czyli sto milionów razy więcej niż jego

pierwotna cena. Jest on w posiadaniu nieznanego zbieracza. Gdy tygodnik „Life”

zapragnął reprodukować „Gujanę”, trzeba było wielomiesięcznych zabiegów, by

przez jedynego agenta znającego sekret uzyskać zezwolenie na sfotografowanie

znaczka, który właściciel ukrywa przed własną żoną. Nazwisko posiadacza

„Gujany” jest według „Life” „najlepiej strzeżoną tajemnicą świata”. Czy wartą tego?

Jest on drukowany na lichym papierze i starty tak, że litery są nieczytelne. Jego

cztery rogi zostały obcięte przez uczniaka, który znalazł ten znaczek w starym

kufrze i zabawiał się nożyczkami. Istnieją zresztą inne „Gujany” z tego okresu, ale

nie „za 1 centa” – ten jest unikatem i to wystarcza by był bezcenny.

Działalność Speratiego zadaje cios temu rynkowi unikatów. Znaczki podrabiano od

dawna, ale eksperci umieli je zidentyfikować. Wobec Speratiego są bezradni.

Podczas jednej z ekspertyz zdarzył się farsowy przypadek. Specjaliści porównywali

rzadki znaczek szwedzki z 1865 r. z kopią Speratiego. Po prześwietleniu

promieniami Roentgena, zmierzeniu grubości papieru czułymi urządzeniami,

badaniach fotochemicznych itd. orzeczono, że nie można odróżnić falsyfikatu od

oryginału. Co więcej, w czasie badania pomylono znaczki, a że sam Sperati po

wykonaniu kopii nie zawsze może ją zidentyfikować – do tej pory nie wiadomo, czy

właściciel otrzymał z powrotem stary znaczek, czy też kopię Speratiego.

Z punktu widzenia prawnego Sperati jest nieposzlakowany, bo swoje „sztuczne

znaczki” sprzedaje jako falsyfikaty za 10 proc. wartości oryginałów. Pisze, że

uważa się za filantropa: „Dostarczam rozmiłowanym w znaczkach najpiękniejszych

okazów, o których na próżno marzyli całe życie. Nie oszukuję ich, nie twierdzę, że

daję im autentyki. Daję im wszakże sztukę filatelistyczną, która winna być udziałem

każdego, zamiast degenerować w rękach spekulantów”.

Trafiłem na reklamę angielskiej firmy meblarskiej, która otworzyła filię

w Warszawie: „Biurko w stylu Tudorów, według wzoru z roku 1580”. Wierzę, że

wzrusza tak samo jak oryginał w Victoria and Albert Museum, wyceniony podobno

na osiemset tysięcy funtów: tutaj za kwotę niewiele wyższą od podobnego towaru

z magazynu IKEA. Okazuje się wreszcie, w ostatecznym rozrachunku, że nasza

niepokojąca epoka wyrównuje w kulturze to, co nadwerężyła w kulturze. Bowiem

rozproszenie twórczości nastąpiło w rezultacie jej zalewu przez media

audiowizualne; ale z drugiej strony, każdy może nabyć za półdarmo wyczynowy

produkt tej samej techniki elektroniczno-komputerowej, która zniszczyła tradycyjny

odbiór kultury: swojego van Gogha wiernego jak żywy.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: