Sam przeciwko imperium.pdf

Sam przeciwko imperium

„Gladiator”: starożytność w wersji SF

„Gladiator”, filmowa rekonstrukcja starożytności rzymskiej, jest

zaskoczeniem i to podwójnym: kino już od dawna nie uprawia tego gatunku

i również tradycja antyku zniknęła z aktualnej kultury zarówno literackiej jak

audiowizualnej. Jakie może być znaczenie tego powrotu niespodziewanego i,

być może, ryzykownego?

Z Y G M U N T K A Ł U Ż Y Ń S K I

Zbigniew Herbert był bodaj ostatnim naszym poetą, który powoływał się na

Homera, a i to spotykały go pretensje, że układa wiersze z prefabrykatów, czyli

z gotowych lecz zleżałych i dla nas już niefunkcjonalnych pozostałości kulturalnych.

W kinie co prawda gatunek miał swój okres, i to pompatyczny, jednak zakończony

od dawna i minorowo. Włosi w latach 50. tłukli masowo historyjki

o prześladowanych chrześcijańskich dziewicach, twardych centurionach

i senatorach w togach, od którego to ubioru dział ten zwano „peplum”, który to

zwrot wkrótce zaczął oznaczać tandetę: połączenie cyrku z operą, przy tym opera

wyglądała cyrkowo, cyrk zaś stawał się operowo dęty.

Również Hollywood podjął ten temat,

i w przeciwieństwie do włoskiego

prowincjonalizmu zaangażował całą swoją

wystawną maszynerię oraz autorytet swojego

profesjonalizmu („Ben Hur” z 1959 r. otrzymał

11 Oscarów). W „Spartacusie” popisywali się

Kirk Douglas i Laurence Olivier, czyli

najpopularniejsi wówczas aktorzy dramatyczni,

jeden ekranowy, drugi teatralny; w „Upadku

Cesarstwa Rzymskiego” gwiazdą była sama

Sophia Loren, zaś „Kleopatra” była

najdroższym (wówczas) filmem w dziejach

kina, z parą kochanków głośnych zarówno

w życiu, jak na scenie, Elizabeth Taylor i Richardem Burtonem. Niemniej i ten

wysiłek wygasł, wydawałoby się, bez przyszłości.

Cała ta seria pochodzi z lat 60., wzięła się zaś z zamiaru oficjalnie

zadeklarowanego: kino przystępuje do rywalizacji z telewizją, dla której

niedostępny jest rozmach kostiumowy w panoramie i w supertechnikolorze (TV była

wówczas jeszcze czarno-biała). Ale właśnie ów zamiar konkurowania sprawił, że

filmowy cykl antyczny zabrnął w impas: starożytność musiała dostarczyć tego, co

Scena z "Gladiatora"

dawały monitory masowym odbiorcom w ich domach: zrozumiałej dla nich

codzienności oraz sentymentu. Jedno i drugie nie pasowało do Rzymu cezarów.

W kinie bowiem, według decyzji producentów, antyk powinien kojarzyć się widzom

z ich życiem. W „Ziemi Faraonów” (1955), do której scenariusz napisał laureat

Nobla William Faulkner, i w której w popisowym finale wznoszono piramidę

Cheopsa, faraon wracał z wojny, poprzedzony tysiącem statystów; wkracza on do

pałacu wzdłuż kilometrowej kolumnady, wita się z Arcykapłanem („Halloo!”), po

czym oświadcza: „A teraz czas na kąpiel” i narzeka na brudy pustyni. Zupełnie jak

naczelny kasjer po powrocie z banku w upalny dzień.

Rzym dla rodziny amerykańskiej

Podobnie działo się ze sławną „Kleopatrą” (1963). Producent i reżyser Joseph L.

Mankiewicz, zresztą nasz krajan, oświadczył, że film jest skierowany „do widowni

kobiecej na całym świecie”; zamiarem było, by konkurować pod tym względem

z sukcesem „Przeminęło z wiatrem”. Kleopatra była bowiem osobą, która swoimi

możliwościami damskimi wpłynęła na bieg historii! Oto co się paniom będzie

podobało. Liz Taylor uwodzi dwóch czołowych mężów stanu, którzy trzęśli światem

w owej epoce, najpierw Rexa Harrisona (Cezar), potem Richarda Burtona (Marek

Antoniusz), co prawda obydwaj skończyli źle jako politycy i to właśnie z jej

przyczyny, lecz przeżywali piękne chwile jako amanci, również z jej powodu.

Wspomnienie kobiety, która wyłącznie za pomocą damskiej aparatury wstrząsnęła

imperium, jest podnoszące na duchu dla każdej pani, która nabędzie bilet.

Przy tym nie należy sądzić, że owe fałszerstwa brały się z ignorancji, braku kultury

czy nonszalancji, jak się zazwyczaj uważa: bynajmniej, były skalkulowane. Do

kontroli nad ścisłością dziejową zaangażowano specjalistów, którzy sprawdzali, czy

sprzączki na strojach rzymskich odpowiadały wiernie autentykom zachowanym

w British Museum. Mimo tej dbałości aktorzy mogliby równie dobrze występować

w kostiumach peruwiańskich, azteckich, z wyspy Bali czy po prostu z piórem

wetkniętym gdziekolwiek, aby było wystawnie: rezultat byłby taki sam.

Czy szło tu bowiem o historię? Bynajmniej. „Kleopatra” był to romans właścicielki

pałacu z wpływowymi dżentelmenami z wyższych sfer, smutnie zakończony,

przeplatany luksusowymi numerami cyrkowymi. Pewien recenzent zarzucił filmowi

brak realizmu. Kleopatra popełniła samobójstwo, pozwalając ugryźć się żmii

w złotej klatce.

Otóż krytyk ten zgłosił pretensję, że co prawda żmija była autentyczna, ale

weterynarze wyjęli jej gruczoł jadowy; i to ma być prawda historyczna?! –

awanturował się recenzent. Reprezentował on ocenę

wymagającej krytyki: była ona szydercza. Filmy miały

powodzenie, ale nie zachwiały telewizją i Hollywood

zrezygnował z tego kosztownego gatunku. Obecnie,

po upływie prawie pół wieku, „Gladiator” wraca do

niego, w sytuacji, zdawałoby się, znacznie bardziej

ryzykownej: ostatnie echa kultury antycznej

przebrzmiały bez śladu i nawet osoby z mojego

pokolenia, którzy jeszcze uczyliśmy się łaciny

w szkołach, zapomnieliśmy ją bez reszty

(przynajmniej ja); zaś wymagania rynku filmowego są

takie same, jak za czasów kina z Cezarem

popijającym coca-colę: obowiązane jest ono dotrzeć

do współczesnej mentalności. Co się

nadspodziewanie udało: „Gladiator” jest znaczącą

pozycją sezonu. Dlaczego? Z dwóch powodów:

reżyser wyciągnął wnioski z ewolucji kina w ostatnich latach i zastosował je do

tematu starożytnego oraz znalazł w nim problem ważny aktualnie, bardziej niż był

faraon podobny do każdego ojca rodziny, czy Kleopatra jako feministka.

Ciekawe skądinąd, że „Gladiator” nawiązuje do pozycji, być może najbardziej

udanej w serii z lat 60., do „Upadku Cesarstwa Rzymskiego” w reżyserii

Anthony’ego Manna (1963); Alec Guinness grał cesarza Marka Aurelego, po którym

dziedziczył jego podły syn Kommodus, zabity w pojedynku na włócznie z pięknym

Stephenem Boydem, co było nieścisłością historyczną, powtórzoną zresztą w

„Gladiatorze”, bo ów nikczemny cesarz co prawda zginął zgładzony w 192 r., ale

w zgoła innych okolicznościach. Co jednak nie uchroniło „Upadku” od banalności

nie mniejszej, jak bywało w innych produkcjach owego czasu, bo głównym tematem

była tryumfująca miłość córki Marka Aureliusza Lucyli w wykonaniu Sophii Loren ze

Stephenem Boydem, amantem blondynem ubranym w pancerze, czyli Liwjuszem:

w akcencie kalifornijskim ich imiona brzmiały „Lywjes and Lusyle”.

Niemniej „Gladiator” podejmuje ów wątpliwy wątek, lecz z powodzeniem bez

porównania poważniejszym. Tutaj główną postacią jest generał Maximus, postać

fikcyjna: to jemu Marek Aureli pragnie przekazać imperium, uważając go za

najbardziej odpowiedzialnego pośród elity państwowej; ale ambitny, przewrotny

i paranoiczny syn cesarza Kommodus, wydziedziczony przez ojca zabija go

i poleca zgładzić także Maximusa wraz z jego rodziną. Żona i córka generała giną,

ale udaje mu się ocaleć, mimo że zostaje sprzedany w niewolę. Nierozpoznany,

pod przybranym nazwiskiem, jest zmuszony do uprawiania gladiatorstwa

zagrażającego śmiercią w każdym kolejnym cyrkowym pokazie. Staje się jednak

popularną gwiazdą areny, co daje mu okazję do walki o przywrócenie

sprawiedliwości w imperium.

Scena z "Gladiatora"

Cesarz był łajdakiem

Akcja ta nie wygląda na oryginalną, ale reszta jest w wykonaniu oraz w intencji.

Reżyser Anglik Ridley Scott, wydawałoby się, nie powinien mieć nic wspólnego

z tematem antycznym, jako że jego osiągnięcia należą do gatunku krańcowo

różnego: science fiction. W którym jednak zaznaczył się: jest on autorem pozycji,

uważanej w dziejach owego rodzaju jako jedna z nielicznych o ambicji artystycznej:

„Obcy-Ósmy pasażer Nostromo” (1979).

Scott zaangażował wybitnego plastyka szwajcarskiego Gigera, który przekształcił

wnętrze statku kosmicznego w wizję fantastyczną – określenie, które może

wyglądać na niedorzeczne powtórzenie w odniesieniu do filmu, który z założenia

jest fantastyczny. Co jednak można by określić jako fantazję zbudowaną na innej

fantazji: Giger posłużył się rutynową oprawą SF – owym zapleczem mechanizmów,

manometrów, przewodów, cyferblatów, rur wydechowych – by przekształcić je

w formy ekspresyjne niby w halucynacji, w której jednak nie przepada żaden

szczegół: pojazd kosmonautów stał się osobistym koszmarem jego pasażerów nie

przestając być astronautycznym urządzeniem, jakim być powinien.

Otóż Scott zastosował podobne widzenie w „Gladiatorze”: wykorzystał,

o paradoksie, swoje doświadczenie z SF do antyku! Jego Rzym jest z jednej strony

odtworzony z dbałością drobiazgową z pomocą ekipy archeologów, lecz

jednocześnie nie opuszcza nas wrażenie niezwykłości, odmienności, niepokojącej

nierealności, co zostało osiągnięte za pomocą bądź wyolbrzymienia, bądź

natarczywego przybliżenia tego czy tamtego szczegółu, bądź przez zaskakujące

oświetlenie. Kulminację w tym względzie stanowi scena, w której zbrodniczy

uzurpator Kommodus, i my także, spodziewa się zgładzenia Maximusa: starcie na

arenie kwadryg konnych z gladiatorami pieszymi, którzy w tym układzie muszą

zostać wybici: ale dowodzi nimi Maximus, niegdyś geniusz militarny, który potrafi

tak pokierować walką, że to owi na pojazdach przegrywają.

Jest to istny wyczynowy balet, w którym tancerzami są nie tyle gladiatorzy, co

kamery: oglądamy ową wściekłą rozróbę z wszystkich możliwych punktów

widzenia, postępując za ruchem głowy konia, za ciosem miecza, z dołu za smugą

piasku z areny. Nieboszczyk Swetoniusz, który opisał łajdackie panowanie

Kommodusa, miałby oryginalne przeżycie, gdyby mógł zobaczyć swój cesarski

Rzym w wizualności dostarczonej przez elektroniczne kamkordery. Ale właśnie

dzięki ich zuchwałemu zastosowaniu, owa starożytność odżywa dla nas. Scott

w swoim poprzednim „Obcym” zastosował ambitną estetykę do SF, zaś tym razem

nie wahał się artyzmu swojej SF przenieść do antyku. Fantazja ratuje starożytność.

Co zapewne nie wystarczyłoby, by nadać „Gladiatorowi” wartość w naszym 2000 r.;

ale jest tu więcej. Nawet bowiem wykorzystanie nowoczesnej wizualności nie

uchroniłoby tematu od dętologii, jako że Rzym musi pozostać Rzymem. Wszystkie

filmy tego typu cierpiały z powodu ogólnikowości swoich postaci oraz, co za tym

idzie, z racji braku subtelności. Również „Gladiator” jest tą koniecznością

zagrożony, ale ratuje go, bo stara się zmienić jakoby obiektywny „historyczny”

punkt widzenia na osobisty. Mianowicie, oglądamy całą ową tragedię oczyma

Maximusa, który nie opuszcza ekranu przez bodaj dwie i pół godziny. Co jest tym

bardziej ryzykowne, że jest on postacią jednoznaczną, złożoną z kilku impulsów.

Tymczasem to właśnie, paradoksalnie, daje filmowi siłę przekonania, ze względu

na rolę Russella Crowe, którego kreacja wprowadza go do czołówki kina

światowego: jest wiarogodny, z całym swoim monumentalizmem, w każdej minucie.

Sytuacja tym bardziej trudna, że jest on nosicielem posłania „Gladiatora”,

donioślejszego niż kłopoty rodzinne faraona i komplikacje męsko-damskie

Kleopatry: rzetelność polityczna w świecie politycznie skorumpowanym. Wynik jest

pesymistyczny, więc ostrzegawczy. Sprawa ciągle aktualna.

Dodam na koniec, że wzruszył mnie, jako starego kinomana, powrót zapomnianych

aktorów angielskich: Richard Harris (lat 68) jest szlachetnym, lecz zaniepokojonym

o przyszłość (jak zwykle Harris) Markiem Aurelim, Oliver Reed (zmarł w trakcie

kręcenia filmu, w wieku lat 60) jest bezwzględnym, lecz uczciwym (jak zwykle

Reed) trenerem gladiatorów, zaś Derek Jacobi (lat 56), pamiętny z serialu

o cesarzu Klaudiuszu, jest senatorem spiskującym, by przywrócić republikę (jak

zwykle on). Nasz Jerzy Kawalerowicz, który szlifuje „Quo vadis”, znalazł się wobec

niebezpiecznej konkurencji.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: