Jak zaczął się wiek XX.pdf

Jak zaczął się wiek XX

Tragedia w klimacie zdumiewającej beztroski

Mamy więc koniec wieku. Spotykamy się jednak z opinią, że nie wyznacza go

data „2000”, lecz że skończył się wcześniej, wraz z wygaśnięciem Zimnej

Wojny i także zaczął się później, niż wskazuje chronologia, bo dopiero w 1914

r., wraz z wybuchem I Wojny. Byłby to więc okres wyjątkowy, który wyłamał

się z historii. Rzeczywiście tak odczuwają go ci, którym udało się go przeżyć.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Począwszy od lat po I Wojnie wyłania się klimat, który dzisiaj coraz trudniej

zrozumieć i powstaje pytanie, czy w ogóle można go zrozumieć. Oto co pisze

niedawno zmarły Ernst Jünger, urodzony w roku 1895, uczestnik obydwu wojen:

„Zastanawiam się, dlaczego czułem się zagubiony, osłabiony, moralnie zmiażdżony

po I Wojnie, bez porównania bardziej niż po II, mimo że katastrofa była wtedy

stokrotnie większa. Otóż dlatego, że owa I ugodziła w nasze najgłębsze pokłady, w

sam fundament naszego dotychczasowego świata. Decydowały o tym nie fakty, nie

ofiary, nie przesunięcia polityczne, ale nagła zmiana atmosfery, coś podobnego, co

następuje w tropikach przy trzęsieniu ziemi. Powietrze staje się wtedy w

niewytłumaczony sposób ciężkie, dławiące, gorączkowo niepokojące, jak nie bywa

nigdy. Pojawiają się sygnały, znaki, objawy niby przy ciężkiej chronicznej chorobie,

raz silniejsze, raz słabsze, to znowu przyczajone, ale nie znikają. Jest to wrażenie

zacieśniania się, duszenia, rosnących trudności w oddychaniu, powiększającego

się osaczenia. Niepokój, jakby było się przestępcą, albo zwierzęciem zapędzonym

w kąt bez wyjścia, kimś niezorientowanym, którego okłamują i pogrążają jacyś

nieuchwytni oszuści. Sztuka ówczesna – na granicy obłędu – starała się to

pogrążenie wyrazić. Druga Wojna, ze Stalingradem i Oświęcimiem, o ile przecież

straszniejsza! – była, w porównaniu do tamtego stanu, już tylko oczywistością”.

Pierwszy strach: wojna permanentna

Jünger stara się opisać szok: skończył się nagle ów wspaniały wiek XIX i zaczęła

się niespodziewana, nie przewidywana, niezrozumiała permanentna katastrofa,

która tym się różniła od klęsk żywiołowych, że nie stanowiła jednorazowego ciosu,

gdy wszystko się co prawda wali, ale po jakimś czasie się uspokaja – lecz trwała,

ciągnęła się, rozwijała i na próżno wypatrywało się jej końca. Jestem jednym z jej

przeżytków i mimo że młodszy od niego, odczuwam ją podobnie jak Jünger. Z tej

racji żywię zawód wobec historyków, którzy wywlekają dokumenty, zdarzenia,

akcje, statystyki, życiorysy, protokóły, orzeczenia; przez których tomy brnę i brnę, i

nie znajduję echa tego, co pamiętam jako najważniejsze: przeżycia ludzkiego. Inna

rzecz, że dla mnie samego jest ono coraz trudniej uchwytne.

Może bierze się to właśnie stąd, że była to epoka niepodobna do niczego, co było

dotąd; następnie, wyłonił się krańcowy kontrast między ostateczną klęską, jaka

przedtem nie zdarzyła się nigdy, oraz późniejszym dobrobytem, jaki w tym stopniu

również nie trafił się w historii. Przy tym obydwie te antypody spotykają się w

doświadczeniu tego samego osobnika. Którego bliscy czy towarzysze, czy

przynajmniej znajomi, czy chociaż współcześni, zginęli śmiercią gwałtowną,

spłonęli w piecach obozowych bądź przepadli bez wieści, lecz któremu udało się

ocaleć, i zastaje on świat zmotoryzowany, skomputeryzowany, obwieszony

neonami i zaopatrzony w tyle zapasów, że są kłopoty z magazynowaniem. Skok,

który sobie trudno wyobrazić, gdy się o nim myśli, lecz który przyjmuje się z

potulnością: tak jest, rzeczywiście, mamy wiek XXI.

Z tego względu owa przeszłość, która przecież należy do jeszcze trwającego

pokolenia, stała się daleka niby średniowiecze. Niemniej trafiają się tu i ówdzie jej

odpryski, takie jak świadectwo Jüngera. Atmosferę początku XX wieku cechuje

przekonanie, że wojna będzie ciągnęła się zawsze, oraz stosunek do własnej

śmierci jako do ewentualnej stałej możliwości. Najwybitniejszy zapewne

współczesny badacz archetypów psychoanalitycznych C. G. Jung opisuje, w 1926

r., swój sen. Śniło mu się, że na wózku zaprzężonym w konia uchodzi pospiesznie

z linii frontu, przy tym dookoła wybuchają pociski. Jego interpretacja: „Sen

wykazywał, że w mojej podświadomości wojna się nie skończyła: w mojej psyche

będzie trwała zawsze, bo też istotnie nie ustępuje ona w wewnętrznym przekonaniu

zarówno moim, jak nas wszystkich”.

Orwell, wraz z kilkoma przyjaciółmi, Anglikami o lewicowych przekonaniach,

zaciągnął się do Brygad Międzynarodowych w wojnie domowej w Hiszpanii. Uderzył

go ich nastrój: „Ta sama histeria, ten sam zdesperowany fatalizm, ta sama

umysłowa zapaść (mental slum) co w okopach nad Sommą w roku 1916. Po

upływie prawie ćwierci wieku świadomość całej inteligencji europejskiej była wciąż

pogrążona w wojnie”.

Drugi strach: skierowani na śmierć

Łączy się to z oceną własnej szansy przetrwania. Wydaje się ona zawieszona.

Następuje obniżenie wartości życia. Sądzi się, że umrzeć, zginąć, zabić jest łatwo i

należy to do biegu rzeczy. Jest to mentalność różna od tej z czasów pokoju,

równowagi, normalności, gdy istnienie ludzkie się ceni. Trafiłem na ciekawe

świadectwo, które odtwarza, jak to odczuwaliśmy wtedy, powieść „Mourir en

homme” („Umrzeć jako człowiek”) Paula Mousseta, weterana I Wojny, wydaną w

1949 r. Stwierdza on, że od początku uważał się za przeznaczonego do śmierci na

froncie i wciąż nadal tak sądzi: jest napiętnowany kompleksem roku 1914.

„Począwszy od zawieszenia broni 11 listopada, głupota, absurdy, szaleństwa

gromadziły się do tego stopnia, że narosło w nas przekonanie, że celem naszych

czasów jest śmierć w mundurze. Widzieliśmy przyszłość jako kolosalne Verdun, z

którego już nikt nie ocaleje... Znałem takich – i sam mam takie poczucie – którzy

sądzą, że w tej epoce już od narodzenia w sposób nieunikniony byliśmy skierowani

na śmierć... Żołnierz tuż przed atakiem czuje, że zginie: pamiętam kolegów, którzy

w takiej chwili mówili: Nie wyjdę z tego żywy, i sprawdzało się to. Innych również

dotknął ten zabobonny lęk, ale woleli go przemilczeć: jedni przeżyli, drudzy nie, ale

doznajemy go wszyscy, bo wszystkich, wciąż, nadal, bez przerwy, czeka ten los”.

Rzecz napisana po Drugiej Wojnie! która owego urazu nie usunęła. Manifestuje się

on również w poezji, także w polskiej; przynosi literackie osobliwości, takie np. jak

„Moja najkrótsza nowela” Richarda Poirier, kombatanta brytyjskiego, którą

przytaczam w całości: „Szliśmy na druty kolczaste, gdy zaszczekał karabin

maszynowy. Brnąłem uparcie nadal, ale zauważyłem, że moja głowa leży na ziemi.

»Mój Boże, nie żyję«, powiedziała moja głowa. Wtedy moje ciało też się zapadło”

(„Antologia poezji angielskiej”, Iskry). Jest to niepokój, którego końca nie widać,

bez celu, bez znaczenia, bez możliwości, by się wywinąć, który staje się stałym

towarzyszem, stanowi nieuniknioną, niejako naturalną, część ówczesnej

egzystencji. Ja też tak to pamiętam.

Był to jednak stan ducha europejski, ja zaś spędziłem pierwsze 20 lat życia w

Polsce; czy tam nie wyglądało to inaczej? Tu trzeba zacząć od oświadczenia: wizja

II Rzplitej, jaka się obecnie ustaliła, jest tworem fantastycznym, uformowanym na

rzecz potrzeb polityczno-pedagogicznych. Ale po prawdzie, nie istnieje autentyczne

odczucie dwudziestolecia. Ciekawym przykładem była niedawna ankieta „Polityki”

na temat pisarzy naszego wieku. Autorzy typowi dla okresu przed rokiem 1939 albo

się w niej nie znaleźli, a jeśli, to na odległych miejscach: Sieroszewski, Strug,

Kaden-Bandrowski, Uniłowski, Nowakowski (Zygmunt), Piętak, Morcinek, Orkan,

Wierzyński, Kruczkowski, Gojawiczyńska... Nie istnieją oni w świadomości opinii,

zaś poczucie czasów łączy się przecież z pisarzami. Wiek XIX okazuje się bez

porównania bardziej żywotny w mentalności Polaków niż ów okres odzyskania

niepodległości. Dlaczego? Ponieważ pozostały po nim tylko mechanicznie

odbierane fakty: Piłsudski, wojna z bolszewikami, kampania 1939, ale nie emocje.

Namiętność życia narodowego zaczyna się dopiero po roku 1945. Może to brzmi

dziwacznie, ale taka jest prawda.

Przepraszam, że to co teraz napiszę, będzie odstawało od przyjętego stereotypu,

ale trudno, może narażę się, ale muszę być szczery. Zastanawiam się tutaj nad

stanem ducha, gdy zaczęło się stulecie, nie owo chronologiczne, lecz

wydarzeniowe: katastroficzne. Jak ten klimat wyglądał w Polsce? Otóż był on

podobny jak wszędzie: widmo śmierci wojennej unosiło się nad naszymi głowami,

ale z dodatkami własnymi: plus poczucie prowizoryczności, plus zdumiewający

klimat beztroski. Tak jest. Dokumenty ogłoszone ostatnio sugerują, że Piłsudski już

w roku 1935 doszedł do wniosku, że kraju nie da się ocalić.

Ciekawe świadectwo przynosi tu Jerzy Stempowski, jeden z najwybitniejszych

polskich eseistów, zmarły w 1969 r. na emigracji. Stempowski jest autorem

rozprawy „Pan Jowialski i jego spadkobiercy”, opublikowanej w 1931 r., w której

pod pretekstem analizy komedii Fredry daje satyryczną charakterystykę

piłsudczyków. Czytelnik nie uprzedzony może się tej intencji nie domyślić,

ponieważ w tekście nie ma w tym względzie aluzji. Niemniej Stempowski

kilkakrotnie oświadczył, że miał na myśli obóz rządzący, z którym początkowo

współpracował i do którego się następnie zniechęcił. Treścią eseju jest zgoła

fantastyczna beztroska, z jaką – zdaniem Stempowskiego – ludzie sanacji

traktowali państwo, na którego czele się znaleźli.

Bez szansy na istnienie

Opinia taka może wyglądać na bluźnierczą dzisiaj, kiedy to ustalono, że dominował

wtedy Bóg, Honor, Ojczyzna, Kościół oraz Kościuszko z Mickiewiczem. A jednak, z

drugiej strony, osoby zasiadające w ministerstwach musiały zdawać sobie sprawę z

ówczesnej sytuacji Polski. Widać tę świadomość w „Dysproporcjach” Eugeniusza

Kwiatkowskiego, z roku 1931, pozycji zapewne najpoważniejszej w publicystyce

politycznej międzywojennej.

Od lektury tej jeszcze dzisiaj robi się zimno ze strachu. Dowodzi ona, że Niemcy

nigdy nie przystaną na istnienie Polski, i przytacza trzy tuziny wypowiedzi – zaś

dzieje się to na długo przed zdobyciem władzy przez Hitlera! „Nie ma dla nas

niebezpieczeństwa cięższego niż powstanie Polski, gdyby miała trwać jako

państwo niepodległe, ale to nie pociągnie się długo”, mówi marszałek (i potem

prezydent) Hindenburg w kwietniu 1929 r. „Z istnieniem Polski nie pogodzimy się

nigdy; porozumienie z tym krajem jest niemożliwe”, pisze minister generał v. Seeckt

w 1921 r. „Ci, którzy zgadzają się na polską granicę zachodnią, są przestępcami

narodowymi”, grozi gen. v. Hammerstein. A oto opinie angielskie: „Niepodległość

Polski jest grubym błędem, stwarzającym zarzewie wojny w Europie”, powiada

poseł Izby Gmin F. C. Lienfield. Lord Rothermere żąda od premiera inicjatywy w

usunięciu śmiertelnego niebezpieczeństwa, stworzonego przez zachodnie granice

Polski. Kwiatkowski wylicza pisma, które zamieściły artykuły stwierdzające, że

sprawa granic Polski jest otwarta: „Daily Express”, „Manchester Guardian”,

„Observer”, „Daily Mail”, „Contemporary Review”, „Catholic Herald”.

Podobna sytuacja jest na Wschodzie: „Sowiety nie przystaną nigdy na oderwanie

dziesięciu milionów Ukraińców i Białorusinów od ich kraju”, pisze Kwiatkowski. W

tym względzie dwaj główni sąsiedzi Polski są zgodni. „Każdy odruch antypolski w

ZSRR wywołuje oddźwięk w Niemczech; w 1920 r. nawet w Moskwie nie

wyczekiwano z tak zapartym oddechem wiadomości o zwycięstwie Armii Czerwonej

nad Wisłą jak w Berlinie”. Poważny organ demokratyczny „Frankfurter Zeitung” z 14

VI 1925 pisze: „Tak czy inaczej Polska musi zostać śmiertelnie ranna. Z jej krwią

odpłyną jej siły, a wreszcie i jej niepodległość. A wtedy, za lat kilka, w porozumieniu

z Rosją, dobijemy umierającą”.

Wszystko to dzieje się długo przed wrześniem 39 r. Sytuacja polityczna, w oczach

Kwiatkowskiego, wygląda na istny horror. Ale nie lepiej jest wewnątrz kraju: „9

milionów chłopów, czyli blisko 30 procent ludności, jest przywiązanych do

gospodarstw karłowatych”, które nie tylko nie są zdolne dać nadwyżek, lecz „nie są

w stanie zaspokoić swoich potrzeb”; klęską kraju jest zwykłe, proste, najpospolitsze

– niedożywienie. Tak jest – pamiętam to i ja sam, ponieważ pochodzę z okolicy

jednej z najuboższych wówczas, z Lubelszczyzny, i wspominam bez odrobiny żalu

menu, które zdarzało się pod koniec każdego miesiąca. Ale co jest najdziwniejsze

w książce Kwiatkowskiego, to to, że nakreśliwszy na wielu stronach obraz jednej

nieprzerwanej katastrofy, wzywa on wszakże do nadziei, mimo że przyznaje, że nie

widzi przepisu na ratunek poza „roztropnością, wytrwałością, karnością”, a zresztą

„nie mamy innego wyboru”; wskazówka niezbyt pocieszająca, zważywszy, że

wymienione trzy cechy nigdy nie były specjalnością Polaków.

Radosna katastrofa

Nie jest to jedyny podobny dokument z owych czasów. Stempowski w „Esejach dla

Kasandry” wspomina rozmowę, jaką miał w 1932 r. ze znakomitym historykiem

Szymonem Askenazym. Usiedli na ławce, naprzeciwko miejsca, gdzie budowano

właśnie Muzeum Narodowe. „Że też ludzie mają ochotę wznosić tak kosztowne

budynki w mieście przeznaczonym na zagładę” – powiedział Askenazy. „Kiedy tu z

panem siedzę, widzę jak Niemcy z samolotów zrzucają bomby na miasto”.

Stempowski zaprotestował przeciwko temu ponuremu proroctwu, ale Askenazy

ciągnął dalej: „Jak pan może tego nie widzieć?” Będzie nawet gorzej, bo „Polska

nie może toczyć wojny inaczej jak na dwa fronty. Niemcy nie mogą przekroczyć

granicy, aby Rosjanie nie przekroczyli jej również. Trzeba się liczyć z najprostszym

mechanizmem takich wypadków. Czy Rosjanie mogą czekać, aż Niemcy dojdą do

ich granicy? Nie. Elementarna przezorność każe im zająć, co się da”. Stempowski

wspominając to proroctwo po upływie pół wieku zastanawia się, dlaczego Askenazy

nie głosił go publicznie, i dochodzi do wniosku, że nie chciał wywołać

przygnębienia, mimo że nie widział możliwości, by mogło być inaczej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: