Jak przegrałem wojnę.pdf

Jak przegrałem wojnę

Polska literatura o Wrześniu 1939 r. jest wyjątkowo załgana

Wrzesień 1939 r. był wstrząsem dla mojego pokolenia, ale z każdym

następnym rokiem wspomnienie to rysuje się odmiennie. Otóż tak się składa,

że francuska instytucja Centre d’Histoire de Peronne opublikowała materiały,

które dodają do tej daty nowe spojrzenie.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Katastrofa, która spadła na nas we wrześniu 1939 r., zapoczątkowała nie tylko

najbardziej krwawe prześladowanie, lecz też stanowiła upokorzenie, jakiego nie

zaznaliśmy od lat, jako że nawet w czasach niewoli udawało się bronić godności.

Tymczasem teraz, gdy Polska nareszcie uzyskała niepodległość, straciła ją w ciągu

dwóch tygodni. Cóż za kompromitacja wobec świata! Tym większa, że nasza armia,

mimo braków technicznych, zdaniem ekspertów mogła się opierać.

Otóż, prócz nieszczęść okupacji, przeżywaliśmy też wstyd... Ale tylko przez

dziesięć miesięcy, bo armia francuska, która uchodziła za najlepszą w Europie,

została następnie pokonana w ciągu pięciu tygodni. W tej sytuacji owe dwie klęski:

polska i francuska, uzyskały uzasadnienie: nowoczesna sprawność Wehrmachtu.

Jednak zdaniem historyków, np. Richarda Overy, którego „Krew na śniegu” wyszła

niedawno po polsku, Wehrmacht nie zasłużył sobie na tak wygórowaną opinię.

Hitler miał w 1939 r. aparaturę wojenną najlepszą w świecie i korzystał

z pierwszeństwa ataku (podobnie było z Japonią). Jednak Niemcy wygrywali tylko

z przeciwnikiem słabszym, nieprzygotowanym albo odmawiającym walki, gdy zaś

trafiali na równych sobie, ich sukcesy z miejsca się kończyły. Co jednak nie uwalnia

pokonanych – w tym wypadku Polaków i Francuzów – od zastanawiania się nad

popełnionymi błędami. Właśnie tutaj materiały zebrane przez Centre de Peronne

dają do myślenia zarówno Francuzom jak i nam; a to dlatego, że tyczą nie tyle

techniki militarnej, co klimatu, nastrojów, stanu ducha.

Francuzi chcieli się bić

Pod tym względem Francuzi sami siebie oskarżają gwałtownie. „Przeciwnik

odmawiający walki” to właśnie mają być oni. Tym bardziej że armia francuska, jak

się okazuje, nie miała mniej sprzętu niż Niemcy. Ale społeczeństwo, pamiętne ofiar

I wojny, jakoby nie chciało się bić. Co miał wyrażać głośny artykuł Doriota,

późniejszego kolaboranta: „Czy warto umierać za Gdańsk”, co weszło w przysłowie:

„Mourir pour Danzig”.

Czy Francuzom rzeczywiście groził rozkład moralny? Otóż nic podobnego. Zebrano

przeszło tysiąc świadectw, z których wynika, że żołnierze starali się do ostatniej

chwili wykonać obowiązek. Ankieterzy są zaskoczeni. Przeprowadzają porównanie

między nastrojami I wojny i II. Również przed 1914 r. sztab niemiecki był

przekonany, że Francuzi nie zechcą stawić im czoła: sprawa Dreyfusa, niesłusznie

oskarżonego o zdradę, podkopała zaufanie do armii, obyczaje były swobodne jak

nigdy dotąd, kultura uprawiała dekadentyzm; tymczasem ci jakoby schyłkowcy

powstrzymali najbardziej jak do owego czasu morderczy najazd na Verdun.

Obecnie okazuje się, że sprawa Gdańska podobnie nie miała dla walczących

znaczenia, jak wówczas zamordowanie arcyksięcia w Sarajewie. Pytani o motywy

żołnierze wyjaśniają: „Oni są napastnikami. Chcą zagarnąć wszystko. Gdy im się

raz ustąpi, będą żądali coraz więcej. Trzeba z tym skończyć raz na zawsze”.

Zaciężni z klas pracujących nie wyłamują się, jak niesłusznie przypuszczano. „Gdy

tamci wygrają, klęska spadnie również na nas”. Jednak nie mówi się o ojczyźnie,

czy o misji: powód jest osobisty, coś w rodzaju indywidualnego honoru.

Skąd więc „największa klęska w nowożytnych dziejach Francji”, jak ją określa

historyk Marc Bloch? Cała odpowiedzialność spada na dowództwo. Główny

podręcznik sztabowy opracowany przez generała Chauvineau z przedmową

marszałka Petain, który następnie został szefem kolaboracyjnego rządu w Vichy,

wytycza strategię: połączenie linii obrony z siłą ognia. Jest to rozwinięcie

doświadczeń I wojny, w której dominowały okopy bronione przez artylerię i karabiny

maszynowe. Należy zbudować opór w postaci fortyfikacji i zaopatrzyć je w możliwie

potężną palbę: więcej nie trzeba. Czołgi? Oto opinia oficjalna: „Okazały się

nieskuteczne do krótkiego ataku”. Z założenia tego wynika też polityka

zagraniczna: nie należy wchodzić w sojusze, które mogą wciągnąć w wojnę z racji

zobowiązań i narazić przygotowany system obronny. Francja nie powinna szukać

sprzymierzeńców, by nie naruszyć swojej twierdzy. „Jest to dokładnie czego mógł

sobie życzyć Hitler”, stwierdza komentator z Centre. Generałowie nie przyjęli do

wiadomości, że pojęcie przestrzeni zmieniło się w nowoczesnej wojnie.

Opracowano system odwodów, w bezpiecznej jakoby odległości za frontem, mający

zaopatrywać główną linię w benzynę, amunicję, dodatkowy transport; wobec

błyskawicznego posuwania się niemieckich kolumn pancernych te magazyny

znalazły się z miejsca w łapach Wehrmachtu. Armię francuską pokonała szybkość.

Czy na pewno tylko ona? „Sztab nigdy nie lubił Republiki, bał się komunizmu i żywił

sympatię dla Hitlera – pisze Bloch. – Nigdy w naszej historii nie istniał tak

dramatyczny rozdźwięk między narodem i jego generałami”.

Jak było u nas

Jak zaś naszą klęskę odczuwało się w Polsce? Gdy myślę o tym dzisiaj po przeszło

60 latach, mam wrażenie prowizoryczności, tymczasowości, przejściowości, które

usiłowaliśmy sztucznie zagłuszyć. Zapewne ówczesna Polska była „krajem

niemożliwym”. Niemieccy mężowie stanu na długo przed Hitlerem deklarowali, że

nie zgodzą się na istnienie Polski; prezydent Hindenburg już w 1919 r. oświadczył:

„Nie ma dla nas niebezpieczeństwa cięższego, niż powstanie Polski”. „Sowiety nie

przystaną nigdy na oderwanie dziesięciu milionów Ukraińców i Białorusinów od ich

kraju” – pisze Eugeniusz Kwiatkowski w 1931 r. Jerzy Stempowski w „Esejach dla

Kasandry” wspomina rozmowę, jaką miał w 1932 r. ze znakomitym historykiem

Szymonem Askenazym. Usiedli na ławce naprzeciwko miejsca, gdzie budowano

właśnie Muzeum Narodowe. „Że też ludzie mają ochotę wznosić tak kosztowne

budynki w mieście przeznaczonym na zagładę” – powiedział Askenazy. „Kiedy tu

z panem siedzę, widzę, jak Niemcy z samolotów rzucają bomby na miasto”.

Stempowski zaprotestował przeciwko temu ponuremu proroctwu, ale Askenazy

ciągnął dalej: „Jak pan może tego nie widzieć?”. Będzie nawet gorzej, bo „Polska

nie może toczyć wojny inaczej jak na dwa fronty. Niemcy nie mogą przekroczyć

granicy, aby Rosjanie nie przekroczyli jej również. Trzeba się liczyć z najprostszym

mechanizmem takich wypadków. Czy Rosjanie mogą czekać, aż Niemcy dojdą do

ich granicy? Nie. Elementarna przezorność każe im zająć co się da”.

Ale nie tylko Askenazy zdawał sobie sprawę z sytuacji; reakcją była świadoma,

bądź podświadoma, nonszalancja osób odpowiedzialnych. Jest ona tematem

rozprawy tegoż Jerzego Stempowskiego, „Pan Jowialski i jego spadkobiercy”,

opublikowanej w 1929 r. Przynosi ona, pod pretekstem analizy komedii Fredry,

satyryczną charakterystykę ówczesnych sfer rządzących, nie wymieniając ich

bezpośrednio. Treścią eseju jest fantastyczna beztroska, z jaką zdaniem

Stempowskiego traktowano państwo. Rzeczywiście, paradoksalnie wobec sytuacji,

Warszawa uchodziła za arcywesołą. Ambasador Laroche wspomina, że pomimo

nędzy na przedmieściach towarzystwo stołeczne promieniowało i atmosfera

przypominała mu „Drugie Cesarstwo” Napoleona III, kiedy to Paryż był ośrodkiem

zabawy dla Europy, po czym nastąpiła klęska 1870 r. i masakry Komuny.

„Pan Jowialski” Fredry, napisany w dwa lata po upadku powstania listopadowego,

nie nosi najdrobniejszej skazy owej ani żadnej innej klęski. Bohater tej komedii,

„najpogodniejszy w świecie staruszek”, obraca każdą, choćby najbardziej groźną

sytuację w przysłowie, dowcip albo zabawny wierszyk. Podobny upór

w optymizmie, wbrew wszelkiej rzeczywistości, znajduje się na granicy zboczenia

umysłowego i w medycynie jest takie: Stempowski opisuje je na podstawie

rozprawy dr. M. Mignarda, który analizuje grupę chorych na uwiąd starczy, idiotów

i paralityków; pozostawali oni w stanie głębokiego niczym niezmąconego

zadowolenia, nie mając po temu żadnej motywacji. „Nawet podczas autopsji trup

nosił jeszcze na twarzy ślady uśmiechu”. „Ten sam los czeka jowialszczyznę – jej

dni są już, być może, policzone” – pisze Stempowski, na 10 lat przed Wrześniem

1939 r., kim są zaś jej „spadkobiercy” wymienieni w tytule, rozumie się zgoła jasno.

Czy byłem niepotrzebny?

I tak dotarliśmy do finału, którym był Wrzesień. Tu pozwolę sobie przytoczyć

ciekawostkę. Trafiłem przypadkowo na zbiór nowel J. Kasaka, który – być może

szczęśliwie dla autora – przeszedł niezauważony. Zawiera on opowiadanie

o młodym żołnierzu chłopie, który odbywa kampanię wrześniową z obojętnością,

dezaprobatą i nawet ze zdziwieniem: nie jest w stanie zrozumieć, dlaczego

zmuszony jest do walki, o co, po co, czego ma bronić narażając życie?

Rzeczywiście, zważywszy jego nędzny los, niewiele lepszy od zwierzęcego, trudno

się dziwić, że braknie mu uzasadnienia (E. Kwiatkowski pisze: „9 milionów chłopów,

czyli blisko 30 proc. ludności, jest przywiązanych do gospodarstw karłowatych,

które nie tylko nie są zdolne dać nadwyżek, lecz nie są w stanie zaspokoić swoich

potrzeb”; klęską kraju jest zwykłe, proste, najpospolitsze niedożywienie.

Nowela ta jest niezwykłym wyjątkiem na tle literatury o Wrześniu, załganej jak mało

co w naszym piśmiennictwie. Skoro już przy tym jesteśmy, chciałbym i ja

opowiedzieć o owej kampanii, ponieważ byłem jej świadkiem – piszę „świadkiem”,

a nie „uczestnikiem”, bo choć miałem karabin, nie wystrzeliłem z niego ani razu.

Niemniej przeszedłem w tym czasie na piechotę prawie pół Polski, aż do

miejscowości Fajsławice, gdzie rozwiązaliśmy się 18 września. Przez cały ten czas

byliśmy w bezustannym odwrocie i spotykaliśmy całe oddziały w podobnej sytuacji

co my: cofające się bez wystrzału. Niektórzy na zapytanie, skąd się tu wzięli,

używali charakterystycznego zwrotu, przyswojonego przez wszystkich, mimo że nie

mogło być żadnej zmowy: „Jesteśmy rozbici”. Wynikałoby z tego, że uczestniczyli

w jakiejś bitwie; tymczasem w dalszej rozmowie okazywało się, że po prostu

kazano im maszerować albo że odłączyli się od korpusu, albo że szli, bo nie

wiedzieli co dalej robić.

My zresztą zachowywaliśmy się podobnie; nasz dowódca, który nazywał się

Piasecki (imienia nie pamiętam), postępował ostrożnie. Dowiadywał się, gdzie

widziano Niemców i starał się tego kierunku uniknąć; nie wchodziliśmy na trakty,

szliśmy przeważnie drogami polnymi, nieraz po nocy, sypialiśmy za dnia po

stodołach i wreszcie rozeszliśmy się. Zastanawiałem się potem nad tym

doświadczeniem. Być może powinienem być wdzięczny Piaseckiemu: gdyby działo

się inaczej, może byłbym ranny, może dostałbym się do niewoli albo jeszcze

gorzej? Dlaczego jednak okazaliśmy się niepotrzebni? Mieliśmy nastawienie, że

będzie się walczyć, jeśli będzie trzeba, ale nie było trzeba. Żołnierz robi to, co mu

się każe: bije się, wycofuje się, poddaje się, gdy dostaje polecenie. Rozumieliśmy,

że nasz dowódca nie dostał rozkazu, że maszerujemy, by trafić na coś, na armię,

do której należymy, czy na oddział z szefem, który „będzie wiedział co robić...”,

było to niejasne.

Czy byliśmy tchórzliwi? Co prawda wiadomość o czołgach budziła niepokój, ale do

końca nikt z nas ich nie widział. Nie wiem, czy państwo wierzą, że ciała zbiorowe

mają swój klimat trudny do uchwycenia, i który nie zawsze da się sformułować: co

do mnie, sądzę, że to fakt. Otóż z pewnością we Wrześniu zdarzała się dzielność

i nawet heroizm, i być może cała armia, gdyby miała więcej zorganizowanej

konieczności, wykazałaby się lepiej; a jednak, a przecież, niemniej, nad jej

większością unosiła się niepewność, rodzaj półmroku moralnego, pochodzącego

z niepełnego przekonania. Dopiero tragedia okupacyjna wyzwoliła pełną

świadomość interesu narodowego Polaków. Francuscy historycy na pytanie: kto

winien jest klęski, osądzili, że sztab generalny. Co do mnie, wydaje mi się dzisiaj,

że za naszą katastrofę odpowiedzialni byliśmy wszyscy.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: