Komiczna tragedia erotyczna.pdf

Komiczna tragedia erotyczna

"Porozmawiaj z nią" i "Lolita" - filmy o miłości czy rozpuście ?

Almodovar zajął się ostatnio nekrofilią („Porozmawiaj z nią”), Nabokov

zajmował się pedofilią („Lolita”) – dla obydwu była to okazja do rewizji

poglądów na erotykę.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

ma za temat wypadek, który

zapewne seksuologia zakwalifikowałaby jako nekrofilię: pociąg do osoby martwej.

Zdumiewającym rezultatem filmu jest rehabilitacja owego odchylenia.

nią”

Reprezentuje je zawodowy pielęgniarz, który odbywa

pożycie z pacjentką w stanie półagonii: jest ona po

wypadku samochodowym, trwale obezwładniona,

niezdolna do kontaktu z otoczeniem, mimo że jej

czynności biologiczne nie ustały. Następuje ciąża

i poród, dziecko jednak umiera. Winny zostaje

skazany na bezterminowe więzienie, co wydaje się

słuszne: nadużycie w najwyższym stopniu odrażające, oburzające, rewoltujące.

Otóż film stara się wniknąć w charakter owego gwałciciela. Poznajemy go jako

widza baletu skądinąd autentycznego i renomowanego: Piny Bausch. Na scenie

para tancerek w stanie kataleptycznym miota się jako ofiary halucynacji: grozi im,

że ich nieopanowane ruchy narażą je na zderzenie z otoczeniem, ale tancerz,

trzeci uczestnik spektaklu, raz po raz usuwa z ich drogi meble, o które mogłyby się

zranić. Scena symboliczna: Benigno chciałby taką właśnie rolę odegrać wobec

swojej partnerki.

Jest on bowiem dotknięty onieśmielającym zahamowaniem swojego erotyzmu.

Zapewne dlatego został pielęgniarzem, zawód rzadko podejmowany przez

mężczyzn, i nie tylko: jest on też sprawnym fryzjerem, kosmetykiem, felczerem:

zajęcia ograniczające się, wobec kobiet, do biernej obsługi. Tendencja, którą

zapewne pogłębia też jego sytuacja życiowa: opiekował się nieuleczalnie chorą

matką, obecnie już nieżyjącą.

Jego wstrzemięźliwość w sprawach męsko-damskich zwraca uwagę otoczenia,

toteż Benigno, by pozbyć się zainteresowania, podaje się za homoseksualistę.

W rzeczywistości jest prawiczkiem: mimo że dobiega trzydziestki, nie miał żadnego

kontaktu. Niemniej zakochał się w Alicji, tancerce, którą widzi ćwiczącą z okna

swojego mieszkania. Przedziwne uczucie! Niezdolne, by się wyrazić. Benigno

dokonuje skomplikowanych manewrów, by się choć trochę zbliżyć: udaje, że

Film Pedro Almodovara „Porozmawiaj z

potrzebuje terapii psychoanalityka tylko dlatego, że Alicja mieszka w tym samym

lokalu co lekarz.

I oto niespodziewana okazja: Alicja, ofiara wypadku, leży w szpitalu pod opieką

Benigna. To, co teraz następuje, są to po prostu dzieje wielkiej, pochłaniającej,

szczerej, autentycznej miłości. Benigno pielęgnuje pozbawione świadomości ciało

Alicji z maniacką pieczołowitością: masuje jej członki, myje, karmi ją, dozoruje jej

wciąż trwającą menstruację. Jego uczucie wyraża niezwykła sekwencja filmowa,

istny unikalny w historii kina wyczyn Almodovara. Alicja, amatorka starego kina,

była bywalcem filmoteki; toteż Benigno opowiada jej, mimo że ona ani słyszeć, ani

rozumieć nie może, rzekomy niemy film, który oglądamy, w ówczesnej przesadnie

teatralnej manierze: „Pomniejszony kochanek”. Mianowicie w rezultacie

eksperymentu skurczył się on do rozmiarów myszy i gdy znajduje się w łóżku ze

swoją najdroższą, grozi mu, że zostanie przez nią przygnieciony. Postanawia więc

schronić się w jej najbardziej intymnej części ciała, przedstawionej tu w rozmiarach

istnej bramy! W którą wchodzi, szczęśliwy raz na zawsze. Obraz w najwyższym

stopniu szokujący i w najwyższym stopniu komiczny, wyrażający sytuację

emocjonalną Benigna: jest on zarazem karzełkiem, bezsilnym, biernym, znikomym

wobec ukochanej i jednocześnie jej gwałcicielem.

Rozpusta to czy miłość?

Perypetia ta skontrastowana jest – rozmyślnie! – z drugą podobną i równoległą,

która jednak przebiega w ramach powszechnie przyjętej potocznej, naturalnej

przyzwoitości. Marco jest wziętym autorem książek podróżniczych; ma romans

z Lydią, która jest damskim torreadorem (kobiety u Almodovara reprezentują

zawsze niezależną siłę); miała ona wypadek, który obezwładnił ją podobnie jak

Alicję i leży w tym samym szpitalu. Nie udaje jej się uratować, ale jeszcze przed jej

śmiercią Marco dowiaduje się, że miała zamiar go porzucić. Dlaczego Lydia

umarła? Ponieważ jej związek z Marco pozbawiony był namiętności. Tak tłumaczy

to Benigno, który spotkał ich w szpitalu. „Dlaczego do niej nie mówisz?

Porozmawiaj z nią!” (tytuł filmu) – wzywa Benigno. „Przecież ona nie słyszy”,

odpowiada Marco, zgoła racjonalnie. Ale to nie jest argument dla Benigna. Ten

nieśmiały, zakompleksiony, stłumiony sam w sobie kochanek Alicji kieruje się

absurdalną, niemożliwą, zaiste nie z tego świata miłością. Która ratuje Alicję: ciąża

spowodowana przez Benigna, który jej nikczemnie nadużył, stanowi szok, który ją

przywraca do zdrowia. Co jednak stało się kosztem Benigna: skazany i uwięziony

popełnił samobójstwo. Zapłacił za swoją występną miłość życiem.

Wniosek: Benigno, zboczeniec na granicy nekrofilii, zostaje usprawiedliwiony,

ponieważ kochał. Jest to pogląd, który przewija się przez całe kino Almodovara:

namiętność jest wartością najważniejszą i wobec niej nie liczą się nawet

przestępstwa. Tak było w filmie „Wszystko o mojej matce”, gdzie kilka pań

stowarzysza się, by udać się w celach rozrachunkowych do mężczyzny, z którym

miały przeszłość. Jest tu zawodowa prostytutka transwestytka, którą ów pan okradł

i porzucił, przyłącza się osóbka, która w zaskakujący sposób łączy karierę ulicznicy

z misją klasztorną siostry miłosierdzia, mamy także aktorkę zakochaną

w nieodpowiedzialnej przyjaciółce lesbijce i narkomance. Gdy owe zgoła

nieregularne osoby docierają do wspólnego amanta, okazuje się on kobietą! Tak

jest! Zmienił płeć, do czego zawsze tęsknił, w dodatku jest zarażony AIDS! Ów

rozpustnik, umalowany jak kokota, wzrusza się do łez na widok swoich towarzyszek

życia w komplecie, one też, jest to wspólna eksplozja szczęścia, dlaczego?

Wszyscy ci państwo są w nieporządku, jeśli idzie o przyzwoitość, ale kochają się

i to jest dla Almodovara najważniejsze. Jest tu atmosfera ponurego humoru, który

wprowadza niejaką równowagę, ale nasz filmowiec ma też pozycje dramatyczne jak

„Wysokie obcasy”: córka namiętnie przywiązana do matki, głośnej aktorki dbającej

o karierę bardziej niż o dziecko, potraktowana przez nią z lekceważeniem, morduje

mężczyzn bliskich matce. W finale matka bierze na siebie odpowiedzialność za

zbrodnie córki: scena, która wyraża ich konwulsyjny związek uczuciowy,

wybuchający po tylu krwawych zaszłościach... Mordy zostają wybaczone,

dlaczego? Usprawiedliwia je pasja: to ona jest ostatecznym zwycięzcą w kinie

Almodovara.

Romantycy kochają śmierć

Freudyści twierdzą, że odchylenie reprezentowane przez bohatera filmu

Almodovara bierze się z potrzeby partnerki bez reszty oddanej, pozbawionej

własnej woli i nawet życia, niezdolnej, by wmieszać się do akcji erotycznej

mężczyzny: osiąga on wtedy poczucie całkowitego posiadania. Wizja podobnej

kochanki występuje w XIX-wiecznej kulturze romantycznej. Historycy tłumaczą, że

wzięła się ona z ówczesnej pruderii, utrudniającej zbliżenie płci, stawiającej

wysokie wymagania związkowi małżeńskiemu; kobieta staje się idolem nie do

zdobycia. W rezultacie częstym motywem jest miłość do zmarłej: jest to zarazem

kult i ucieczka. W poemacie prozą „Morella” Edgara Allana Poe ukochana

opowiadającego umiera w połogu; urodzona przez nią córka jest jej wiernym

odbiciem, ale również rozstaje się z życiem; gdy poeta składa jej zwłoki obok matki,

grób okazuje się pusty. Wizja namiętności, która ciągle umiera i ciągle trwa. Nasz

Karol Irzykowski stwierdza, że inspirował się „Morellą”, pisząc swoją zdumiewającą

powieść „Pałuba” (1903): Piotr Sumieński poślubił Angelikę, która popełniła

samobójstwo; jej wizja nie opuszcza go przez całe życie i rzutuje na jego następne

związki. Ciekawe, że Boy-Żeleński sugeruje, że uprawiane w owym czasie

małżeństwa intelektualistów z chłopkami („Wesele”...) stanowiły wybieg: żona

podległa i bez wymagań. Sam Wyspiański, chory na syfilis, poślubił prostaczkę

z Bronowic, która zaledwie umiała czytać.

Jak wreszcie ocenić znaczenie filmu Almodovara? Prostota narracji, naturalność,

elegancja nadają mu charakter komediodramatu obyczajowego. Niemniej,

rehabilitacja emocjonalna gwałtu, jakiego dopuścił się Benigno, stanowi argument

wolności obyczajowej wyjątkowy w kinie. W tym względzie można porównać

„Porozmawiaj z nią” z dwoma filmami według „Lolity” Nabokova (Kubrick, 1962,

Lyne, 1997).

Powieść Nabokova była wręcz manifestem wyzwolenia seksualnego i dlatego długo

nie mogła się ukazać, zaś film Lynna w USA do 1999 r. dopuszczony był wyłącznie

dla TV kablowej oraz do dystrybucji kasetowej. Jest to historia dzikiej namiętności

do dziewczynki liczącej lat 12. Mogło się wydawać, że autor rozmyślnie wziął za

temat perwersję, by wywołać sensację. Tymczasem „Lolita” okazała się

argumentem postępu obyczajowego. Nabokov podjął sytuację uchodzącą za

anomalię, ale dlatego, że pozwalała mu ona opisać nową prawdę o coraz bardziej

zmieniającej się, postępującej, dążącej do wolności uczuciowości współczesnej.

Była to istna obrona serca człowieka naszego wieku i film Almodovara można

uważać za dalszy ciąg tej akcji.

Niemniej, obydwie te pozycje tyczą impulsu seksualnego i dają jego opis. Podobnie

dowodzą one, że pełnowartościowe uczucie może mieć różne przyczyny, biorące

się ze skłonności naszych ciał. Tak zwani normalni pogardzają innymi

namiętnościami, a przecież szanują swoją własną, więcej, są skłonni jej nie

widzieć, bo ona jakoby jest w porządku, ale nie u innych. Stąd potępienie

homoseksualistów, fetyszystów czy osób uprawiających autoerotyzm oraz

obłożenie sankcją prawną skłonności opisanych przez Almodovara i Nabokova. Czy

mamy prawo – bądź czy zawsze mamy prawo do podobnej represji? Oto refleksja,

jaka nasuwa się w związku z tymi obydwiema pozycjami.

Perwersyjna niewinność

„Lolita”, podobnie jak film Almodovara, daje bowiem uzasadnienie odchylenia,

jakiego ofiarą jest bohater, postać w rezultacie komiczna i zarazem tragiczna,

podobnie jak wygląda Benigno w „Porozmawiaj z nią”. Humbert ma skłonność do

dziewcząt niedojrzałych: dla niego różnica między osobą dorosłą oraz nimfetką, jak

je nazywa, jest zasadnicza. „Zadawałem się z kobietami tak jak każdy – ale czy

mogło mi to wystarczyć, mnie, który doznałem piorunującego olśnienia szczęścia

bez porównania wspanialszego? Mój świat był inny: byłem świadomy nie jednej

odmiennej płci, ale dwóch, obydwu różnych od mojej”.

Ale Humbert zdaje sobie sprawę ze swojej nieregularności, a także ze szkód, jakie

może ona wyrządzić. Toteż ukrywa swoją skłonność, która ogranicza się do

szukania styczności. „W gruncie rzeczy byłem niewinny, jak tylko – paradoksalnie –

ktoś perwersyjny może nim być. Moja skłonność była fizyczna, lecz nie musiała

posuwać się do pełnego stosunku. Sama obecność już była ważna, potrafiłem

stracić lata, by się tylko zbliżyć, nauczyłem się brać moje szczęście tak, by nie

naruszyć czystości dziecka, posiadłem tysiąc i jedną nimfetkę przebywając

w parkach. (...) Panowie sędziowie – mówi Humbert, bo ostatecznie stanął on

przed trybunałem – tacy jak ja nie krzywdzą, poeci nie zabijają”.

Zakochawszy się w Lolicie, Humbert posuwa się do poślubienia jej matki, która

ginie w wypadku. Następuje połączenie – lecz nie za sprawą Humberta, lecz Lolity

– tak jest! – która została seksualnie wtajemniczona na jednym z owych obozów,

gdzie młodzi zachowują się ze swobodą. „Nie byłem nawet jej pierwszym

kochankiem” – stwierdza Humbert.

Tu zaczyna się w tej historii jakoby nieprzyzwoitej opis uczucia niepodobnego do

niczego w literaturze i które wygląda jak każda wielka miłość. Jest ona tragiczna,

nieodwzajemniona, niezrozumiana i zdradzona. Lolita jest głupim samolubnym

zwierzątkiem, pozbawionym odrobiny serca dla swojego dorosłego amanta. „Jej

życie duchowe ograniczało się do rocka, tygodników z plotkami z Hollywoodu i do

owej glutowatej mazi zwanej icecream. Zmuszała mnie do nabycia marcepanu

w kształcie kaktusa, bo właśnie był modny”. Lolita porzuca Humberta dla bogatego

rozpustnika, którego Humbert zabija: jest on bez porównania bardziej plugawy –

mimo że „normalny”, aż nadto normalny – niż rzekomy zwyrodnialec Humbert, który

będzie ją kochał wiecznie, „aż do końca świata”, jak oświadcza przed trybunałem.

Ten skazuje go (los podobny jak Benigna) nie z powodu jego odchylenia, lecz za

morderstwo, które dla Humberta było wymiarem sprawiedliwości. W jego

przekonaniu to ów bogaty uwodziciel pragnący się zabawić splugawił Lolitę, nie on

sam. W swoim pamiętniku, przypuszczając, że będzie opublikowany, powtarza on

niby litanię: „Lolita, Lolita, Lolita” i prosi drukarza, by powtarzał to imię do samego

końca ostatniej stronicy.

Powieść Nabokova, wydana w 1958 r., okazała się prekursorem ruchu wyzwolenia

od rygorów, które przymusowo buntują człowieka przeciwko samemu sobie.

W tymże czasie prof. Kinsey, na podstawie swojej głośnej ankiety, formułuje tezę,

którą podaje jako naukową: seksualizm nie ma na celu wyłącznie rozmnażania,

lecz jest częścią życia duchowego; oraz: nie istnieje żaden obowiązujący, jednolity,

stale taki sam wzór życia erotycznego. Ostatnio kino, uwolnione z zakazów, często

zajmuje się erotyką, ale jako swego rodzaju ornamentem; żaden inny film jak dotąd

nie przyniósł analizy tak wnikliwej jak obydwie pozycje według „Lolity” oraz

„Porozmawiaj z nią”.

PS: Czy Państwo pamiętają scenę z „Piękności dnia” Buuela, gdy bogaty

arystokrata wynajmuje luksusową call-girl Catherine Deneuve, poleca jej położyć

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: