Daj się zabić.pdf

Daj się zabić

Do czytania pod prysznicem

Okazuje się, że wojny trwają, sojusze się zawiera i Polak wciąż będzie

obowiązany do służby wojskowej. Jednak jej znaczenie zmieniło się i

zastanawiam się, jakie może ono być obecnie, mimo że nie nadaję się już

nawet do taborów. Co jednak z kolei pozwala mi na dystans.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Za moich młodych lat polska tradycja wojskowa polegała na walce z największymi

potęgami świata. Postawa taka wymaga zaślepienia świadomie sobie narzuconego

oraz skalkulowanej desperacji. Po drugiej wojnie, która była zapewne największą

katastrofą w dziejach narodowych, nastąpiła reakcja: poddano krytyce ową

heroiczną mentalność. Polak wyzywający do walki mocarstwa okazywał się

szaleńczym samobójcą: filmy takie jak „Kanał”, „Eroica”, „Lotna”, „Zezowate

szczęście” wyszydzały, w tonie zresztą bolesnym, półmrok umysłowy, w jakim

znalazł się ów straceniec; zostały one przyjęte w świecie jako manifestacja

pacyfizmu.

Przeciwko czemu zaprotestował głośny w swoim czasie płk Zbigniew Załuski,

rozpętując jedną z najbardziej gwałtownych dyskusji w czterdziestoleciu. Jego

zdaniem owe poświęcenia jednak się opłaciły: szarża pod Somosierrą, w której

zresztą Polacy walczyli przeciwko wolnym Hiszpanom po stronie najeźdźcy

Napoleona, mimo że krwawa, miała jednak wpływ na opinię światową. Presja

podobnych akcji, z pozoru nieudanych, przyczyniała się do obrony sprawy polskiej.

K.T. Toeplitz wykpił Załuskiego jako propagatora szaleństwa, ciasnego szowinistę

i zwolennika masakry. Polemika ciągnęła się przez dwa sezony i rozpełzła się bez

jasnego rezultatu, ale zaczęto robić filmy o polskich tryumfach w rodzaju „Kierunek

– Berlin”.

Od tego czasu nie było słychać o Polaku wojskowym, chyba że sprzedawał

mocarstwom dokumenty sztabowe. Co by świadczyło, że w branży tej zapanował

praktyczny racjonalizm, piszę to dalibóg bez przekąsu, daję słowo, że uważam to

za rzeczowe spostrzeżenie. Nasi wojskowi nie mając nic z piłsudczyków, Hubali

i Grotów-Roweckich rysują się raczej jako profesjonalni technicy, bardziej podobni

do inżynierów niż do powstańców.

Ale w związku z tym zmienia się również postawa obywatela wobec służby. Być

może po raz pierwszy od dawna Polak nie jest zmuszony do bezwzględnego

automatycznego poddania się i może rozważyć osobiście swój stosunek do

wojskowości. Obecnie możemy zastanawiać się nad sprawą z naszego prywatnego

punktu widzenia. Co ośmielam się tutaj przedstawić, w moim imieniu, licząc na

wyrozumiałość czytelników.

Mianowicie, stosunek do wojska obejmuje szeroką skalę, tak szeroką, jak szerokie

są charaktery. Spostrzeżenie takie nasunęło mi się w związku z niezwykłym

tekstem, na jaki trafiłem we francuskim miesięczniku „Les Temps Modernes”. Są to

wspomnienia przeszło 80-letniego, anonimowego, zawodowego awanturnika

militarnego: jego mentalność uderzyła mnie jako krańcowo różna od mojej.

Szczęśliwy Adolf

Zaciągnął się on w czasie wojny domowej w Hiszpanii do armii republikańskiej

walczącej z Franco, ale dostał się do niewoli. Zgłosił się tam ochotniczo do

czyszczenia szamba i cuchnął, co mu dawało korzystną sytuację. Strażnicy uciekali

od smrodu, kucharz nalewał mu do pełna, byle tylko prędko sobie poszedł;

w baraku kładli go pod oknem, mimo że miejsca brakowało, żeby mniej śmierdział

na cały lokal. Wspomina, że w celi skazanych na śmierć przebywała stara służąca,

ponieważ zjadła kota perskiego arystokraty, który uciekł przed republikanami, lecz

następnie wrócił. Wypuszczony, w roku 1942 zaciągnął się do francuskiego legionu

SS zorganizowanego przez hitlerowców; w tym celu musiał udowodnić, że jego

przodkowie byli aryjczykami do czwartego pokolenia. Dowódcy byli Litwinami, źle

porozumiewali się z Francuzami i uciekli po pierwszym starciu: nasz znajomy

dostał się do niewoli, ale Rosjanie go wypuścili. W drodze powrotnej został

zatrzymany przez Polaków, którzy też go wypuścili, na podstawie rekomendacji

Rosjan. „Polacy mają kult (adoration) Francuzów”, pisze. Po wojnie zaangażował

się w dwóch krajach arabskich, ale nie wymienia w jakich, ponieważ dostaje od

nich emeryturę.

W życiorysie tym uderza obojętność ideologiczna, skoro ów kondotier mógł służyć

zarówno lewicy republikańskiej, jak hitlerowcom. Zresztą w ogóle nie zauważa on

motywów politycznych: interesuje go tylko osoba, która zjadła kota. Wie, że

w niewoli praktycznie jest śmierdzieć. Jest fachowcem, który umie w odpowiedniej

chwili poddać się – amator zapewne byłby nadal beznadziejnie narażał się i walczył

– i potrafi postarać się o uwolnienie. Niemniej spędził życie z bronią w ręku. Jest to

profesjonalista, zadowolony z siebie i nawet dumny: spełnił swoje powołanie. Było

nim uprawianie wojny. W tym względzie przypomina Hitlera, który stwierdza:

„Uwielbiałem być żołnierzem. Nigdy nie byłem tak szczęśliwy jak na froncie”

(„Tischengesprache”, 21 X 1941, wyd. 1952).

Przepraszam, że teraz napiszę o sobie, ale idzie mi o przykład przeciwieństwa

psychologicznego, zaś jestem tu przykładem. Jestem tchórzliwy i już sam widok

broni napełnia mnie niechęcią. Uważam zresztą, że same tylko jej posiadanie

wpływa na charakter i miałem w tym względzie ciekawe doświadczenie.

Mianowicie, podczas okupacji powierzono mi misję, z którą związany był pistolet.

Było to w Lublinie, który z racji znajdującego się tuż obok obozu w Majdanku był

otoczony kordonem żandarmerii. Otóż moim zadaniem było eskortowanie osób,

które należało wyprowadzić z miasta bądź też wprowadzić. Nie wolno mi było

wiedzieć, kim są przeprowadzani, ani nawet rozmawiać z nimi, żeby w razie wpadki

Niemcy nie mogli się ode mnie niczego dowiedzieć. Raz szedłem ze staruszkiem

i dziewczynką ośmioletnią, w dziwacznym okrągłym granatowym kapeluszu

i trząsłem się ze strachu, żeby ten ubiór nie zwrócił uwagi. Kiedy indziej

towarzyszyłem olbrzymiemu chłopu, który najwyraźniej miał cały arsenał pod

płaszczem i do dziś nie rozumiem, na co mu byłem potrzebny.

Moja dusza dezertera

Otóż do tej roboty otrzymałem pistolet z bardzo długą lufą, prawdopodobnie była to

broń sportowa, co dawało równowagę wobec przeciwnika z karabinem, który był

znacznie skuteczniejszy niż zwykły rewolwer. Urządzenie to było niewygodne

i nosiłem je wpuszczone w nogawkę, tak że ciągnąłem ze sobą pistolet za każdym

ruchem biodra. Najgorsze jednak okazały się zmiany w mentalności. Mianowicie

zacząłem oceniać każdego spotkanego pod kątem, czy należy go zaatakować, czy

jeszcze nie. Gdy przechodziłem z kimś eskortowanym ścieżką wzdłuż lasu,

spotykaliśmy patrole i nigdy nie było wiadomo, czy nie zdecydują się zatrzymać

nas. Oczywiście nie może być nic głupszego, niż dać się złapać z bronią.

W dodatku Niemcy zastawiali pułapki: szedł cywil o byle jakim wyglądzie, który

w chwili, gdy był o krok od nas, mógł nagle nas zatrzymać, a z krzaków wychodzili

ukryci tam żandarmi.

Nabrałem więc nowego spojrzenia: wszyscy napotkani nadawali się – bądź też nie

– do ewentualnego zamordowania, co mnie zmuszało, przy każdym kroku, do

męczących decyzji i już nawet na siedzących na ławce w parku reagowałem

w sposób, jaki nie zdarzył mi się nigdy: zastanawiałem się, czy ich nie zastrzelić.

Po dwóch tygodniach tej działalności byłem chory i zwróciłem się do szefostwa

z błaganiem, by raczej wysłano mnie jako żywą torpedę, lecz od razu, co przyjęte

zostało z nieprawdopodobną pogardą, ponieważ każdy, przeciwnie niż ja, marzył,

by dostać jakąś broń.

A teraz chciałbym zwrócić uwagę na paradoks, który wydaje mi się kluczowy

w sprawie, o którą tu chodzi: mianowicie, służyłem w armii, i to dwukrotnie, we

wrześniowej oraz potem w polskojęzycznej, bo inaczej się nie dało; miałem karabin,

chociaż nie wystrzeliłem z niego ani razu. Były to jedne z najgorszych miesięcy

mojego życia, niemniej nie popadłem w neurastenię, jaka dręczyła mnie podczas

owej akcji okupacyjnej. Dlaczego? Ponieważ żołnierz nie podejmuje decyzji na

własną rękę: robi, co mu się każe i nie musi torturować swojego sumienia.

Prowadziłem rozmowy z kolegami, które wyglądały mniej więcej tak: „Wykonałem

wszystkie rozkazy, ale zdawałem sobie sprawę, że byłoby dla mnie

nieprawdopodobne, przerastało moje możliwości, gdyby przyszło mi spełnić to

z własnej woli bez polecenia”. Co wskazuje, jak olbrzymie jest znaczenie

przymusowego zorganizowanego rygoru, jaki panuje w armii: niweluje on ludzkie

różnice, jakie mogą istnieć wśród odbywających służbę.

Ale po co to wszystko piszę. Właśnie by zwrócić uwagę, że zarówno ów

zawodowiec uwielbiający wojnę z „Les Temps Modernes”, jak nerwowy

nieuleczalny cywil w moim rodzaju – a przecież jest też cały wachlarz stopni

pośrednich, galeria wszelakich odcieni charakterów! – wszyscy, pomimo owych

odmian, byliśmy zobowiązani do poddania się ewentualności, by zginąć śmiercią

gwałtowną. Po pierwszej wojnie, która była pierwszą masową masakrą

przemysłową, André Gide zajął się faktem, który określił jako „Najbardziej

zdumiewający fenomen 20-go wieku”. Sztab francuski ogłosił rezultaty: 1 357 800

poległych w akcji, 4 266 000 rannych, 537 000 wziętych do niewoli lub zaginionych:

dokładnie 73 proc. z 8 410 000 zmobilizowanych. Otóż wszyscy oni byli – prócz

wojskowych zawodowych, którzy w tym rachunku stanowili ułamek – zwykłymi,

przeciętnymi, regularnymi obywatelami, którzy nigdy nie nosili się z myślą, by

zabijać i być zabitymi. Sytuacja ta była w kontraście wręcz niebotycznym wobec

poglądów, jakie panowały z nastaniem naszego stulecia. Uważano, że cywilizacja

doszła do perfekcji. Mieszkaniec wielkich demokracji miał zagwarantowane prawa

człowieka oraz maksymalnie dopuszczalną wolność. Czego jakoby poprzednie

nieoświecone wieki nie zaznały. Jednak Gide wykazał, że podobny przymus

wojskowy jak w naszym stuleciu nie istniał w historii. Wojny były prowadzone albo

przez zawodowców, którzy przez całe życie ćwiczyli się w szermierce, albo przez

ochotników. Obywatele Imperium Rzymskiego, których było około 60 mln, przez

przeszło 300 lat w ogóle nie wiedzieli, na czym wojna polega, zaś wojskowych

oglądali jedynie na malowidłach ceramicznych. Gide zapytywał, czy istnieje ustawa:

„Obywatel, na wezwanie rządu, ma obowiązek dać się zamordować”. W tym celu

Gide przeczytał konstytucję, aneksy do niej oraz wszystkie dostępne mu teksty

rozporządzeń III Republiki od roku 1871 i podobnego dokumentu nie znalazł.

Poligon czy więzienie?

Od czasu, gdy Gide opisał tę kolosalną anomalię („Journal”, marzec 1919), minęło

80 lat, lecz nie zmieniła się ona. Najbardziej zdumiewające jest, że się jej nie

zauważa. Widocznie doszła ona do takich rozmiarów i tak się umocniła w opinii

zautomatyzowanej, że wymyka się naszym możliwościom spostrzegania.

A przecież idzie nie tylko o wojnę – łączy się z nią, na przykład, obowiązek odbycia

corocznego poboru. Młody człowiek i to w czasie, gdy rozwija się definitywnie jego

wrażliwość, zostaje, nie bacząc na prawa człowieka, na całe miesiące umieszczony

w miejscu odosobnienia, gdzie zostaje poddany specjalnemu rygorowi. Bywa on

bardziej uciążliwy niż więzienie – wiem, co mówię, bo zdarzyło mi się jedno

i drugie. W kryminale nie jest się poddanym władzy podoficera, który zmusza cię,

o każdej godzinie dnia i nocy, do wykonywania akcji niedorzecznych, bo edukacja

militarna ma przyzwyczaić do rozkazów, nad którymi nie należy się zastanawiać.

W więzieniu ma się celę cztero- lub dwuosobową, zaś jeśli jesteś przedmiotem

zainteresowania władzy, możesz nawet być sam, nie poniewierać się na pryczy

w baraku koszarowym dla całego pułku. Bywa, że ma się dostęp do książek, radia,

telewizji. Co do mnie, gdyby mi zaproponowano wybór, oddałbym się bez wahanie

w ręce naszego kochanego więziennictwa i dusiłbym się tam ze śmiechu, czytając

jak modni obecnie międzynarodowi obrońcy praw człowieka potępiają w tym czy

owym kraju (przeważnie nie u siebie) brak wolności prasy, możliwości zgromadzeń,

niedostatki procedury sądowej, zdobyczy naszego czy już raczej przyszłego wieku.

Wszystkiego najlepszego na drodze do postępu!

Pamięci st. podchorążego Jerzego Blicharza, trafionego serią karabinu

maszynowego w piersi, brzuch i lewą nogę, poległego obok mnie na Czechówce

w Lublinie, o godzinie 2 po południu, 19 lipca 1944 r.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: