R. Grzegorczykowa, Pojęcie językowego obrazu świata i sposoby jego rekonstrukcji.doc

Rozdział III

Pojecie językowego obrazu świata i sposoby jego rekonstrukcji

Centralnym pojęciem językoznawstwa kognitywnego jest pojęcie językowego obrazu świata, a wiec sposobu, w jaki język ujmuje (konceptualizuje) rzeczywistość. Termin językowy obraz świata (w skrócie JOS) jest polskim odpowiednikiem niemieckiego terminu Sprachliches Weltbild, wywodzącego się z XIX-wiecznej koncepcji Wilhelma Humboldta, przyjmującego, że w języku zawarty jest swoisty ogląd świata, wewnętrzna forma, która pośredniczy miedzy językiem a światem. Koncepcję tę rozwijało następnie językoznawstwo niemieckie pierwszej połowy XX wieku, przede wszystkim Leo Weisgerber (1927, 1929). Niezależnie od nich językoznawcy amerykańscy E. Sapir i B. L. Whorf, badając języki indiańskie, stwierdzili uderzającą odmienność tych języków w stosunku do języków indoeuropejskich i wysunęli hipotezę o zależności języka od kultury i warunków życia: warunki kulturowo-społeczne wpływają na kształt języka, a następnie język determinuje sposób ujmowania świata. Widzimy świat przez „okulary” nałożone przez  język.

W językoznawstwie polskim pojecie JOS-u zostało zaadoptowane przez głównych przedstawicieli lubelskiej szkoły lingwistycznej, mianowicie J. Bartmińskiego i R. Tokarskiego, którzy w roku 1986 użyli tego terminu w artykule Językowy obraz świata a spójność tekstu. Od tego czasu pojęcie to stało się bardzo popularne w polskim językoznawstwie kręgu kognitywistycznego, czego wyrazem jest m.in. wydanie w roku  1990 tomu pod tytułem Językowy obraz świata, wznowionego w roku 1999.

Pojecie  JOS-u  odpowiada  mniej   więcej   temu,  co  kognitywiści z kręgu amerykańskiego ujmują jako ‘konceptualizacja świata zawarta w języku’, a językoznawcy rosyjscy (przede wszystkim Apresjan) określają mianem ‘naiwnego obrazu świata, utrwalonego w języku’.

Mimo ogromnego rozrostu badań nad językowym obrazem świata (powstaje wielka liczba prac na temat językowych  obrazów poszczególnych zjawisk, żeby wymienić przykładowo językowe obrazy psa, kota, ziemi, ręki i wiele innych, por. Mosiołek-Kłosińska 1995, Anusiewicz  1990, Filar i Głaz 1996)  pojecie to nie jest do końca jasne: rożnie rozumiany jest jego zakres i sposób rekonstruowania. Przegląd rożnych ujęć JOS-u przedstawia jasno i syntetycznie najnowsza książka J. Mackiewicz (1999).

1.     Definicje językowego obrazu świata

Przytoczmy na początek definicję autorstwa R. Tokarskiego, zamieszczoną w tomie 2. Encyklopedii kultury polskiej XX wieku (1993, s. 358) i powtórzoną w artykule Językowy obraz świata a niektóre założenia kognitywizmu (1998). Brzmi ona:

„Językowy obraz świata najogólniej mówiąc, to zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych i składniowych) oraz w semantycznych   strukturach   leksyki,   pokazujących   swoiste   dla danego języka sposoby widzenia  poszczególnych   składników   świata,  panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości”.

Można na opisywane zjawisko spojrzeć od drugiej strony i powiedzieć, że językowy obraz świata to:

‘sposób ujmowania świata (jego percepcji i konceptualizacji), dający się odczytać z faktów językowych, tj. cech fleksyjnych,  derywacyjnych,  frazeologizmów, grup synonimicznych, świadczących o swoistej kategoryzacji swiata, wreszcie z konotacji i stereotypów wiązanych z obiektami nazywanymi’.

Przeanalizujmy kolejno typy wymienianych w definicjach faktów językowych, które stanowią podstawę rekonstrukcji JOS-u.

2.     Podstawy rekonstrukcji językowego obrazu świata

(1). Jako przykład faktów gramatycznych można podać kategorię męskoosobowości w polszczyźnie, która może być traktowana jako świadectwo uprzywilejowanej pozycji mężczyzn w dawnej Polsce: zrównuje ona gramatycznie kobiety ze światem nie-osób: por. szafy, drzewa, psy, kobiety stały, ale mężczyźni stali.

(2). Przykładów świadectw derywacyjnych JOS-u można przytoczyć bardzo wiele: motywacje nazw świadczą o wyróżnieniu przez mówiących określonych cech obiektów. Wystarczy przypomnieć nazwanie  ptaka głuszcem  dlatego, że jest ‘głuchy przy tokowaniu’, czy groźnego zwierzęcia ze względu na to, że ‘lubi jeść miód’ – niedźwiedziem ( < psl. *medvědь).

(3). Frazeologizmy w szczególny sposób dokumentują językowy obraz świata. Wystarczy przypomnieć różnorodność określeń śmierci w poszczególnych językach, np. pol. gryźć ziemię, wyciągnąć nogi, pójść na  łono Abrahama i in. Szerzej o tej kwestii jest mowa w pracy A. Krzyżanowskiej (1999).

(4). Swoistość kategoryzacji, dokonywanej przez język, można zilustrować przykładem jakiegokolwiek pola wyrazowego. Podręcznikowy przykład stanowią nazwy usuwania brudu przy  użyciu wody: język francuski i angielski mają tu jedną nazwę wspólną (laver, to wash), podczas gdy polszczyzna odróżnia prać – w odniesieniu do przedmiotów  miękkich i  myć — w  odniesieniu do przedmiotów sztywnych, twardych.  Wyjątek stanowią tu ‘włosy’, które nie są ‘prane’, ale ‘myte’, chyba ze względu na związek z ‘głową’ jako częścią ciała. O innych przykładach językowej kategoryzacji fragmentów świata będzie mowa w p. 4. tego rozdziału.

(5). Wreszcie aspekt najtrudniejszy w badaniu JOS-u, stosunkowo niedawno zauważony, to zjawisko konotacji, tzn. kojarzenia przez mówiących pewnych cech i przekonań z nazywanymi  zjawiskami.  Te wyobrażenia i przekonania są znakomitym świadectwem językowego ujmowania przedmiotu. O konotacjach  mówiliśmy szerzej na s.51 i n. Trwa dyskusja wokół tej kwestii. Zwłaszcza problematyczny jest  zakres  ustalania  konotacji.   Czy  wszystkie skojarzenia wiązane  ze zjawiskami włączać  do konotacji językowych?  Mają one często charakter indywidualny lub środowiskowy. Na przykład słowo abnegat   w jednych środowiskach ma konotacje pozytywne, w innych  —  negatywne. Podobnie słowo demokracja obrasta w rożne konotacje, zarówno pozytywne, jak i negatywne.

W  kwestii  tej  rysują  się  dwa  skrajne  stanowiska:   pierwsze uznaje za konotacje skojarzenia językowo potwierdzone (przez derywaty, frazeologizmy itp., por.  s. 54), drugie włącza do konotacji także cechy potwierdzone tylko tekstowo, zwłaszcza pojawiające się w poezji, a więc tekstach kreatywnych.

Konotacje potwierdzone językowo to np. ‘zmienność’ i ‘nietrwałość’ dla  ‘wiatru’ (por. wietrznica, przeminęło z wiatrem), ‘beztreściwość’ dla ‘wody’ (por. wodnisty, lać  wodę ‘mówić bez treści’), ‘niezbędność do życia’, ‘ważność’ dla wyrazu chleb.

Konotacje tekstowe, indywidualne uwidocznia poezja, np. ‘deszcz’ – zmywa i  przynosi  zapomnienie   (por.  w  wierszu  Baczyńskiego  Deszcze: „I przejdą  deszcze, zetną deszcze, jak kosy ciche i bolesne" i wcześniej „Deszcz – życiu zmiłowanie").   Badacze  lubelscy  Pajdzińska  i  Tokarski  (1996) pokazują, że nie ma ostrych granic miedzy konotacjami ustabilizowanymi a pojawiającymi się indywidualnie,  tekstowo. Poezja wydobywa na jaw  to, co jako potencja semantyczna dane jest systemowo.

Kończąc, podsumujmy przeprowadzone analizy:

(1).   Sposób   ujmowania  świata,   tzn.   wyróżnianie   obiektów i wiązanie z  nimi   zespołu  cech,   wyobrażeń  i  przekonań,   wyrażony w języku (jego cechach   gramatycznych   i   leksykalno-semantycznych)   tworzą tzw. językowy obraz świata, charakterystyczny dla określonego języka. Na ten obraz składają się obrazy poszczególnych wyróżnionych obiektów (fragmentów świata).

(2). Rekonstruujemy ten obraz, badając język, jego cechy fleksyjne, słowotwórcze (które są potwierdzeniem konotacji wyrazu podstawowego, a także odzwierciedlają sposób ujmowania przedmiotu nazywanego derywatem, np. głuszec, zielonka, mrowiskowiec — o wielkim domu mieszkalnym, przypominającym mrowisko), frazeologizmy, będące świadectwem obrazowania nazywanych zjawisk, ale przede wszystkim badając cechy semantyczne: kategoryzację świata, odzwierciedloną w istnieniu nazw, wyobrażenia i przekonania wiązane ze zjawiskami nazywanymi, utrwalone w postaci tzw. konotacji semantycznych. Dla wykrycia konotacji bardzo ważne jest badanie łączliwości tekstowej wyrazów: one są świadectwem tworzenia się i utrwalania konotacji semantycznych.

Zilustrujmy rozważania teoretyczne wybranym przykładem.

3.     Analiza przykładu: językowy obraz ziemi

Omówimy w skrócie najważniejsze  wyobrażenia wiązane w polszczyźnie z pojęciem ‘ziemi’. Wykorzystuję tu wyniki pracy magisterskiej E. Połubińskiej.

Wyraz ziemia ma we współczesnej polszczyźnie wiele znaczeń. Najważniejsze to:

(1). ziemia ‘planeta, świat’, np. Życie na ziemi pojawiło się stosunkowo późno, Wieloryb jest największym ssakiem na ziemi,

(2). ziemia ‘podłoże, to, po czym chodzimy’, np. Coś spadło...