DWIE KSIĘGI.pdf

@major heading = DWIE KSIĘGI

Page 1 of 5

DWIE KSI Ę GI

Jeśli człowiek swemu Stwórcy winien jest przypisywać chwałę wszelkich Jego dzieł, tedy winien

jest na wszystkie z nich dawać baczenie i Ŝadnego z nich nie pomijać jako niegodnego poznania.

J. Ray

Newton przez całe Ŝycie był bardzo angielski w swoich zwyczajach, upodobaniach i przesądach.

Obok „kontynentalnej” nauki Kartezjusza czy Gassendiego przyswoił sobie specyficznie angielską

odmianę nowej filozofii. Anglia nie wydała co prawda filozofów na miarę Kartezjusza czy Spinozy,

ale miała długą tradycję zainteresowań naukowych – co ósma ksiąŜka opublikowana od końca

XV w. dotyczyła właśnie nauki. Były to ksiąŜki adresowane do szlachty i rzemieślników, którym

miały pomóc w poŜytecznym zapełnieniu wolnego czasu, objaśniając działanie róŜnych mniej lub

bardziej praktycznych wynalazków. Nauka była modna w róŜnych sferach. Pan Pepys kupuje

mikroskop i lunetę, czytuje od czasu do czasu Hooke'a i Boyle'a. UŜywa nawet nauki jako swego

rodzaju tarczy przed kobiecymi zachciankami: nie chcąc słuchać wymówek Ŝony (iŜ brak jej

pieniędzy na suknie) „zacząłem na głos czytać ksiąŜkę Boyle'a O hydrostatyce , a Ŝonie pozwoliłem

rajcować, aŜ się znuŜyła i rozgniewała, Ŝe jej nie słucham”. Obok politycznego liberalizmu właśnie

nauka miała stanowić angielską specjalność drugiej połowy XVII wieku.

Charakterystyczną cechą tradycji angielskiej było połączenie religijności z empiryzmem. Program

takiej filozofii głosił juŜ Francis Bacon, który sam nie będąc uczonym nawoływał do podejmowania

badań nie tylko nad treściami objawionymi w Biblii , lecz równieŜ nad księgą przyrody – zjawiskami

i faktami naturalnymi. Porównanie natury do boskiej księgi podnosiło rangę studiów filozoficznych i

stawiało je na równi z odczytywaniem Pisma ś wi ę tego . Według Bacona studiowanie księgi natury

jest nie tylko uŜyteczne, ale równieŜ prowadzi nasze myśli ku Stwórcy. Bacon starał się w ten spo-

sób osłabić nieufność do przyrodniczych dociekań. Zdaniem Bacona przyczyną upadku prarodziców

było uzurpowanie sobie wiedzy w kwestiach dobra i zła, a nie w kwestiach przyrodniczych.

Bacon sądził, iŜ źródłem wiedzy przyrodniczej jest jedynie doświadczenie i włoŜył wiele wysiłku w

stworzenie metody, która pozwalałaby z doświadczenia łatwo wysnuwać niezawodne wnioski.

Uczony miał robić wynalazki równie wielkie jak druk, kompas czy proch, ale w sposób

systematyczny. Wiekowe doświadczenie gromadzone przez rzemieślników miało teraz „nauczyć się

czytać i pisać” – zostać włączone w system wiedzy.

Najbardziej skrajnym przedstawicielem nowej filozofii był w Anglii Thomas Hobbes. Interesował

się przede wszystkim polityką i jego największą troską było filozoficzne uzasadnienie monarchii

absolutnej, stworzył jednak system obejmujący wszystkie dziedziny łącznie z fizyką (znał osobiście

Galileusza i korespondował z Kartezjuszem), która u niego, podobnie jak u epikurejczyków czy stoi-

ków, podporządkowana była innym częściom doktryny. Hobbes naruszył delikatną równowagę

ducha i materii w filozofii Kartezjusza i opowiedział się całkowicie po stronie materii: nie istnieje

nic oprócz ciał. RównieŜ dusza jest cielesna, znika trudność wyjaśnienia, jak niematerialna

substancja duchowa wprawia w ruch rozciągłą materię. Istnieje tylko materia, która udziela ruchu

materii. Hobbes zarówno ze względu na swój charakter (bał się ciemności i w ogóle był bojaźliwy,

co przypisywał wpływowi lęków roku swego urodzenia – roku Wielkiej Armady), jak i na panujące

wówczas stosunki nie występował otwarcie przeciw religii, chociaŜ jego poglądy mogły uzasadniać

co najwyŜej posłuszeństwo wobec religii jako siły państwowej, a nie wiarę w jej dogmaty, nie

mówiąc o głębszej religijności.

Praktycznie wszyscy angielscy zwolennicy nowej filozofii próbowali uniknąć materialistycznej

skrajności Hobbesa i antyreligijnych konsekwencji jego myśli. Dla nich (równieŜ dla Newtona)

Hobbes odegrał rolę bohatera negatywnego, przeciw niemu równieŜ kierowały się poglądy

http://www.toya.net.pl/~jerzykierul/Newton/06.htm

2008-03-28

@major heading = DWIE KSIĘGI

Page 2 of 5

platoników z Cambridge, gdy dowodzili, Ŝe to nie ciało, lecz duch jest najbardziej bezpośrednią

realnością. Najwybitniejszym z platoników obok Ralpha Cudwortha był Henry More, członek

Christ's College, który swą filozofię wywodził z osobistego doświadczenia mistycznego.

Gorączkowe pragnienie wiedzy, którego doświadczał we wczesnej młodości, ustąpiło, gdy zdał

sobie sprawę, Ŝe droga do wiedzy prowadzi nie przez czytanie autorów, lecz przez wewnętrzne

oczyszczenie. Odtąd czystość i prostota umysłu były dla niego najwaŜniejsze.

Zdaniem More'a świat zamieszkany jest przez niezliczone stworzenia czysto duchowe: anioły i

demony. W swej filozofii starał się wskazać rozumowe potwierdzenia ich istnienia. Stąd jego

wczesne zainteresowanie filozofią Kartezjusza, która logicznie zaczynała się od Boga i nie mogła się

obejść bez ducha. More był jednym z pierwszych zwolenników Kartezjusza w Anglii,

korespondował z nim i polemizował na temat rozciągłości ducha. Odmawianie duchowi rozciągłości

groziło zdaniem More'a wyrzuceniem go poza obszar świata. Dla More'a zarówno duch, jak i

materia były rozciągłe. RóŜniły się tym, Ŝe duch był przenikliwy i niepodzielny, a materia

nieprzenikliwa i podzielna. Odpierał jednocześnie moŜliwy zarzut, Ŝe jego duch jako rozciągły jest

tym samym cielesny – rozciągłość ducha jest bowiem metafizyczna, jest ideą rozwaŜaną przez

intelekt, opisywał ją równieŜ jako „czwarty wymiar”. Przykładem rozciągłości bezcielesnej i

nieskończonej była dla niego pusta przestrzeń. Filozofia More'a starała się uniknąć kartezjańskiej

separacji ducha od materii. Zastępowała ją aktywnością ducha, który przenika, porusza, oŜywia i

organizuje bezwładną materię. Dla przekonania innych o istnieniu duchowego świata More

posługiwał się nie tylko platonizującą filozofią, lecz równieŜ współczesnymi świadectwami

dotyczącymi czarownic i działania demonów.

Istnienia zjaw, czarów i duchów bronił równieŜ Joseph Glanvill, postać wielce charakterystyczna dla

ówczesnego „klimatu poglądów” (wyraŜenie przez niego właśnie ukute, a przypomniane przez

Whiteheade'a). Z rodziny purytańskiej, zniechęcony do sekciarstwa podczas studiów w Oxfordzie

(Ŝałował, Ŝe nie w Cambridge, które bardziej sprzyjało nowej filozofii), duchowny, kapelan Karola

II, zwolennik Kartezjusza i członek Towarzystwa Królewskiego w przeciwieństwie do seraficznego

More'a był Glanvill trzeźwym sceptykiem. Jego dzieło The Vanity of Dogmatizing , 1661

( Daremno ść dogmatyzowania ) skierowane było w zamyśle przeciw bezkrytycznemu uznawaniu za

prawdę nie ugruntowanych poglądów. W istocie jednak pełne jest entuzjazmu dla osiągnięć wieku,

który wykorzenił owe błędne mniemania i Arystotelesa zastąpił „cudem wśród ludzi, wielkim

Descartesem”.

Dla Glanvilla wszelkie działania natury spowodowane są przyczynami naturalnymi, a wraŜenia

zmysłowe wywołane ruchem przekazywanym od organów zmysłu do mózgu. Jeśli nie zawsze

dostrzegamy naturalne przyczyny zjawisk, to dzieje się tak z powodu osłabienia naszych zmysłów w

wyniku grzechu pierworodnego. Praojciec Adam sprzed Upadku nie potrzebował lunety, aby

oglądać urządzenie nieba. Adam widziałby równieŜ, czy przyciąganie magnesu jest wywołane

strumieniem cząstek, jak my wnioskujemy pośrednio na podstawie rozumowania. W obecnym

naszym stanie skazani jesteśmy na ignorancję w sprawach najbardziej podstawowych, jak choćby

natura duszy czy jej sposób złączenia z ciałem: „Jak myśl moŜe być połączona z marmurową statuą

albo promień słońca z grudą gliny!” Podobnie tajemniczy jest sposób, w jaki dusza, substancja

myśląca, miałaby poruszać ciałem – to jakby na Ŝyczenie przesuwać góry. Nie znamy teŜ

mechanizmu pamięci. Wyjaśnienia uczonych, mówiące o kanalikach Ŝłobionych przez wraŜenia w

substancji mózgu czy pozostałościach ruchu wywołanego pierwotnym wraŜeniem, nie wydają się

prawdopodobne.

RównieŜ trwanie gatunków roślin i zwierząt jest niepojęte – jak musi być w filozofii widzącej w

organizmach proste maszyny – zegarki się nie rozmnaŜają. Glanvill krytykuje teŜ kartezjańskie

wyjaśnienie spójności ciał (kohezji), twierdząc, Ŝe gdyby powodował ją tylko stan spoczynku

cząstek względem siebie, to worek pyłu musiałby mieć twardość diamentu. Cząstki zaopatrzone w

haczyki teŜ nie rozwiązują niczego, naleŜy bowiem wyjaśnić, skąd biorą się siły utrzymujące owe

haczyki w całości. Pomimo wszystkich swoich niedostatków tylko objaśnienia mechaniczne

http://www.toya.net.pl/~jerzykierul/Newton/06.htm

2008-03-28

@major heading = DWIE KSIĘGI

Page 3 of 5

zapewnić mogą zdaniem Glanvilla sukcesy w nauce, choć skazani jesteśmy na poglądowe analogie

do zjawisk znanych nam bezpośrednio i prawdziwe mechanizmy będą moŜe zawsze zakryte przed

nami.

Wylicza rodzaje błędów, które często popełnia się w poznaniu, a wśród nich skłonność do szukania

nadprzyrodzonych przyczyn dla naturalnych zjawisk, zaleŜność sądów od wcześniejszych naszych

poglądów itd. Krytykuje, jak to było w zwyczaju, Arystotelesa i scholastykę za werbalizm i za to, Ŝe

jej objaśnienia są „intelektualnie niewidzialne”, w przeciwieństwie do poglądowych modeli

mechanicznych.

Nowa filozofia stanowiła jedynie część odkrywczych przedsięwzięć ludzkości, chętnie więc

porównywano nowe obszary prawdy do świeŜo odkrytych krajów. „Ameryka sekretów”, „Peru

natury” przynieść miały bogactwo odkryć. Glanvill przepowiada teŜ przyszłą moŜliwość „kupienia

pary skrzydeł” na daleką podróŜ lub przekazywania wiadomości bez posłańca.

Glanvill krytykuje pojęcia tak podstawowe, jak „przyczynowość”, wyprzedzając w tym Hume'a, a

jednocześnie wierzy w tajemne moce i nadzwyczajne zdarzenia. Taka jest np. opowieść o Ŝaku

Cyganie – który porzuciwszy studia w Oxfordzie przystał do Cyganów, a ci nauczyli go swej

tajemnej wiedzy. Pewnego dnia ów Ŝak dał pokaz swych umiejętności przed dawnymi kolegami,

narzucając im telepatycznie treść rozmowy (historia ta stała się kanwą znanego wiersza Matthew

Arnolda The Scholar Gypsy ). Młody Newton uznał ją za wartą odnotowania w swoich zapiskach.

Glanvill sugeruje mechaniczne wyjaśnienie owej telepatii obecnością przenikającego wszystko

subtelnego eteru. Pisze teŜ o „sympatycznej medycynie” wynalezionej przez sir Kenelma Digby'ego,

który proponował leczyć rany przez przykładanie balsamu na broń bądź zakrwawiony bandaŜ.

RównieŜ i tu Glanvill proponuje mechaniczne wyjaśnienie – z udziałem „atomów medycznych”,

które leczą subtelniej niŜ inne środki.

Celem Glanvilla jest umocnienie religii. Ujawnienie słabości ludzkiego poznania przygotowuje jego

zdaniem do przyjęcia prawd wiary. RównieŜ istnienie czarów i czarownic jest dla Glanvilla argu-

mentem na rzecz wiary chrześcijańskiej. W dziele opublikowanym po raz pierwszy jako

Philosophical Considerations Touching Witches and Witchcraft , 1666 ( Filozoficzne konsyderacje

dotycz ą ce czarownic i czarów ) dowodzi, Ŝe przekonanie o nieistnieniu złych duchów to pierwszy

krok do ateizmu. Diabeł uŜywa bowiem chytrego podstępu, usiłując przekonać nas o swoim

niestnieniu. Dla Glanvilla świat ponad nami pełen jest inteligentnych istot, a my jesteśmy tylko

jednym z ogniw w łańcuchu stworzeń.

Jednym z najbardziej wpływowych przedstawicieli nowej filozofii w Anglii był John Wilkins,

propagator Kopernika, umiarkowany purytanin, szwagier Cromwella, działający w Oxfordzie i przez

krótki czas w Cambridge jako przełoŜony Trinity College. W okresie Restauracji naleŜał do

załoŜycieli Towarzystwa Królewskiego i mimo purytańskiej przeszłości został biskupem.

Wilkins był raczej popularyzatorem i autorem poczytnych ksiąŜek niŜ uczonym. Zajmował się razem

z Hookiem konstruowaniem pojazdu, którym moŜna by zalecieć na KsięŜyc, oraz językiem

uniwersalnym, w którym słowa oznaczające pojęcia złoŜone byłyby zbudowane z prostszych

pojęciowych atomów. Nauka, jaką propagował Wilkins, przypominała trochę majsterkowanie w

gabinecie pełnym róŜnych dziwacznych urządzeń. Sam zresztą miał taki gabinet w Oxfordzie, gdzie

lunety, magnesy, termoskopy, wagi i modele matematyczne sąsiadowały z posągiem, który „mówił”

za sprawą rury schowanej w jego gardle i prowadzącej do ukrytego dalej demonstratora; w jego

ogrodzie podziwiać moŜna było ule wykonane ze szkła.

Wilkins naleŜał do prekursorów Towarzystwa Królewskiego, którzy jako nieformalna grupa zbierali

się jeszcze w latach czterdziestych na regularne spotkania naukowe. Dyskutowali wtedy

najróŜniejsze kwestie, takie jak krąŜenie krwi, naczynia limfatyczne, hipoteza Kopernika, natura

http://www.toya.net.pl/~jerzykierul/Newton/06.htm

2008-03-28

@major heading = DWIE KSIĘGI

Page 4 of 5

komet i nowych gwiazd, satelity Jowisza, spłaszczony kształt Saturna (nie rozróŜniano jeszcze

pierścieni), plamy na Słońcu, jego nierównomierny obrót wokół osi, nierówności powierzchni

KsięŜyca, fazy Wenus, ulepszanie teleskopów, szlifowanie soczewek, cięŜar powietrza, istnienie

próŜni, doświadczenia Torricellego, spadek swobodny ciał.

Towarzystwo Królewskie powstało juŜ w okresie Restauracji pod formalnym patronatem Karola II,

w rzeczywistości było ono jednak organizacją prywatną. Król, który wciąŜ walczył z parlamentem o

wysokość swoich wydatków, nie miał zamiaru wspierać finansowo prac Towarzystwa, tym bardziej

Ŝe traktował szlachetny zapał uczonych z pewną rezerwą, natrząsał się z okrętu pomysłu sir

Williama Petty’ego (okręt nosił dumną nazwę „Eksperyment” i zawiódł pokładane w nim nadzieje) i

„śmiał się z uczonej kompanii mówiąc, Ŝe trawią czas na waŜeniu powietrza, a nic nie zdziałali,

odkąd zaczęli się zbierać”.

Cechą wyróŜniającą Towarzystwo było rzeczowe, eksperymentalne nastawienie, połączone z

zainteresowaniem praktycznymi wynikami badań oraz niechęcią do zbyt daleko idących spekulacji.

Jednocześnie brak specjalizacji i ustalonej metody pracy groził ciągle zalewem nieistotnych

ciekawostek. Tematy spotkań Towarzystwa dotyczyły wszystkiego: od próby transfuzji krwi

przeprowadzonej na pewnym pomylonym szkolarzu, poprzez pokaz działania florenckiej trucizny

(przeprowadzony na kocie), po dyskusje na temat wypieku chleba, pilśniarstwa, budowy okrętów i

widocznej akurat komety.

Przestrzeganą zasadą było staranne rozdzielanie sfery nauki i teologii. Bóg i dusza były dwoma

tematami nie poruszanymi w pracach Towarzystwa. Mimo iŜ nie wnikano w osobiste przekonania

religijne członków, nie dopuszczano do niego ludzi podejrzewanych o ateizm, jak np. Hobbes.

W Europie XVII wieku ateizm był raczej zagroŜeniem na horyzoncie niŜ realnie spotykaną postawą.

W Anglii tego okresu spotykało się co najwyŜej naskórkowy sceptycyzm, modny wśród niektórych

dworaków. Realną groźbą dla państwa była raczej wielość religijnych przekonań i jej polityczne

konsekwencje (co pomaga zrozumieć postawę Hobbesa). OskarŜenia o bezboŜność bywały jednak

często rzucane na ideowych czy nawet prywatnych przeciwników, wyprzedzając niejako samo

zjawisko.

W roku 1667 ukazała się The History of the Royal Society (Historia Towarzystwa Królewskiego)

Thomasa Sprata, której czytelnikiem był równieŜ i Newton. Powodem napisania dziejów

Towarzystwa istniejącego zaledwie kilka lat była chęć wykazania, Ŝe jego cele nie stoją w

sprzeczności z religią chrześcijańską, w kaŜdym razie rozumianą tak, jak rozumiał ją Kościół

anglikański, który zdaniem autora zawsze popierał reformy i rozum. Sprat, późniejszy biskup

Rochester, starał się wykazać, Ŝe nauka badając świat stworzony prowadzi nas do poznania Stwórcy.

Racjonalizm, praktykowanie cnót i kontemplowanie dzieł BoŜych miały być środkiem przeciw

osłabianiu się wiary.

Doskonałym wcieleniem połączenia wiary z nową filozofią był najwybitniejszy spośród członków

Towarzystwa Królewskiego – Robert Boyle. Pochodził z arystokratycznej rodziny i wcześnie

objawiał duŜe zdolności. W wieku ośmiu lat znał francuski oraz łacinę i został posłany do Eton. W

1641 r. w podróŜy po Europie spędził we Florencji zimę zapoznając się z osiągnięciami

astronomicznymi Galileusza. Po powrocie do Anglii zorganizował sobie laboratorium, gdzie

prowadził doświadczalne badania w duchu baconowskim, interpretując je zgodnie z zasadami

korpuskularnej nauki.

Od Boyle'a pochodzi przyjęta powszechnie nazwa nowej filozofii: „filozofia mechanistyczna”.

Boyle starał się jednak nie opowiadać ani po stronie atomistów, ani po stronie Kartezjusza,

uwaŜając, Ŝe tam gdzie doświadczenie nie przynosi rozstrzygnięcia, nie naleŜy formułować

kategorycznych sądów. W swoich starannych eksperymentach usiłował pokazać, jak najróŜniejsze

właściwości ciał moŜna wyjaśnić opierajac się na dwóch „katolickich [tj. powszechnych] *

http://www.toya.net.pl/~jerzykierul/Newton/06.htm

2008-03-28

@major heading = DWIE KSIĘGI

Page 5 of 5

zasadach”: materii oraz jej ruchu.

Ruch musi być materii udzielany przez Boga. Boyle nie zgadzał się na stałość ruchu, a tym samym

przyznanie materii samowystarczalności. Jeśli bowiem świat jest obecnie samowystarczalny, to

równie dobrze moŜna by uznać, Ŝe jest w ogóle wieczny i nie stworzony, jak chcieli staroŜytni.

Boyle równieŜ myślał o świecie jako o maszynie, zegarowym mechanizmie. Dziś porównanie takie

wydaje się banalne, trudno nam zrozumieć fascynację, jaką wzbudzały skomplikowane,

samoczynnie poruszające się mechanizmy, a zwłaszcza zegary, które mierząc czas naśladowały

obroty ciał niebieskich. Budowano zresztą zegary pokazujące połoŜenia planet, jak na przykład

słynny zegar astronomiczny z katedry w Strasbourgu zbudowany w XVI w. Porównanie świata do

zegara nie było w Ŝadnym stopniu uwłaczające dla Boga, wręcz przeciwnie, jak pisał Boyle:

Tym bardziej uwydatnia się mądrość BoŜa w urządzeniu Wszechświata, iŜ potrafił On

nakazać tak rozległej machinie wykonywać tak wiele rzeczy, jakie dla niej zamyślił

poprzez samo tylko ukształtowanie bezwolnej materii rządzonej pewnymi prawami

ruchu lokalnego i podtrzymywanej przez Jego zwykłe i ogólne wsparcie; cyt. w [4].

Poznawanie mechanizmu świata prowadziło do poznania Stwórcy, było więc formą słuŜenia Bogu.

Studiowanie wszelkich aspektów stworzenia ujawniając BoŜą mądrość stawało się chrześcijańskim

obowiązkiem. Sir William Petty nawet teatr anatomiczny określił jako świątynię Boga. Prawdziwą

znajomość BoŜych tajemnic osiągnąć moŜna tylko empirycznie – dotyczy to nie tylko ziemskiej

nauki, ale i tego doświadczenia, które stanie się naszym udziałem po śmierci. Zbawienie oznacza

równieŜ zaspokojenie aspiracji ku wiedzy, jest „stanem tego Towarzystwa Królewskiego ponad nami

i tych, którzy będą jego godnymi członkami” – jak ujął to członek ziemskiego Towarzystwa

Królewskiego John Evelyn w liście do swego starego przyjaciela Samuela Pepysa.

Uzupełnienia w nawiasach kwadratowych pochodzą od autora ksiąŜki .

powrót do strony głównej

http://www.toya.net.pl/~jerzykierul/Newton/06.htm

2008-03-28

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: