ujemna różnica między dochodami a wydatkami budżetowymi ustalona dla okresu rozliczeniowego, najczęściej jest rok kalendarzowy.
Wydatki > dochody - przekroczenie jego „bezpiecznej" granicy (5% PNB) może wywołać poważne zaburzenia w gospodarce.
I PODZIAŁ - ujęcie prawne, rodzaje deficytu wynikające z ustawy o finansach publicznych:
1. deficyt sektora finansów publicznych
Jest to ujemna różnica między dochodami publicznymi, powiększonymi o bezzwrotne środki pochodzące ze źródeł zagranicznych, a wydatkami publicznymi w danym okresie rozliczeniowym.
Deficyt ten ustala się po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami tego sektora, czyli po „oczyszczeniu" o rozliczenia wewnątrz sektora (np. płatności subwencji ogólnej lub dotacji z budżetu państwa, stanowiących wydatek tego budżetu, a dochód jednostek samorządu terytorialnego).
2. deficyty budżetowe
Deficyty budżetowe powstają w : • Budżecie państwa
• Budżetach jednostek samorządu terytorialnego
II PODZIAŁ - ujęcie ekonomiczne:
1. deficyt rzeczywisty
Jest to faktyczna różnica między wydatkami i dochodami w danym roku budżetowym. Jest sumą dwóch pozostałych deficytów.
2. deficyt strukturalny
Jest to wielkość hipotetyczna, powstająca, gdy dochody i wydatki są realizowane przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych gospodarki. Zjawisko to powoduje konieczność reform strukturalnych i instytucjonalnych w państwie.
3. deficyt cykliczny
Jest rezultatem następujących po sobie okresowych zmian w gospodarce, ożywienia bądź recesji, wpływających na dochody i wydatki budżetowe.
III PODZIAŁ - rodzaje deficytu w ujęciu ekonomicznym
l. deficyt pierwotny (rzeczywisty w danym okresie)
Ukazuje jak kształtowałoby się saldo budżetowe, gdyby nie zachodziła konieczność sfinansowania kosztów związanych z istniejącym
długiem publicznym. Wystąpienie ujemnego salda pierwotnego świadczy o rzeczywistej nierównowadze budżetowej i przekroczeniu granicy bezpieczeństwa w zakresie długu publicznego.
2. deficyt oficjalny (konwencjonalny), powiększony o koszty obsługi długu publicznego
Pewna część dochodów budżetowych musi być wydatkowana na cele nie przynoszące podatnikom korzyści, gdyż nie jest związana z realizacją funkcji, celów i zadań władz publicznych. Wydatki na obsługę długu publicznego utrudniają odpowiednie zagospodarowanie środków publicznych, gdyż należą do tzw. wydatków sztywnych, co oznacza całkowitą rygorystyczność w wywiązywaniu się z tych zobowiązań.
Źródła pokrycia deficytu budżetowego:
1. sprzedaż skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym
2. kredyty zaciągane w bankach krajowych i zagranicznych
3. pożyczki
4. prywatyzacja majątku Skarbu Państwa
5. nadwyżka budżetu państwa z lat ubiegłych
6. podwyższenie-stopy podatkowej,
7. dodatkowa emisja pieniądza.
skumulowane zobowiązania fin. sektora publicznego w stosunku do podmiotów krajowych i zag., wynikające na ogół z zaciągniętych pożyczek.
Konstytucja określa bezwzględny zakaz zaciągania pożyczek lub udzielania gwarancji i poręczeń finansowych,
w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 3/5 wartości rocznego PKB.
RODZAJE I KLASYFIKACJA DŁUGU PUBLICZNEGO:
I PODZIAŁ
1.aktywny (produktywny) - w wyniku którego następuje przyrost aktywów, najczęściej finansowych.
2. martwy (pasywny) - nie wiąże się z żadnymi wpływami do budżetu, a skutkuje koniecznością spłaty wraz z odsetkami.
II PODZIAŁ - kryterium dobrowolności decyzji podmiotów, które pożyczają władzom publicznym pieniądze
1. dług publiczny dobrowolny
2. dług publiczny przymusowy
Zaciąganie pożyczek ma charakter zbliżony do podatków, jeżeli chodzi o ciężary ponoszone przez społeczeństwo to w dłuższej perspektywie nie ma istotnych różnic, czy ciężary te przyjmują postać podatków, czy mają charakter pożyczek.
III PODZIAŁ - wg kryterium rozpoznawania przyczyn i skutków zadłużenia publicznego
1. globalny dług publiczny
2. wewnętrzny (krajowy) dług publiczny - pożyczki na krajowych rynkach finansowych
3. zewnętrzny (zagraniczny) dług publiczny - pożyczki za granicą
W wyniku pożyczkowej aktywności państwa w układzie kraj-zagranica następuje redystrybucja (ponowny podział) dochodów z tytułu kosztów obsługi długu. Ważne jest czy ponoszone przez władze publiczne koszty są dochodem podmiotów krajowych (np. banków komercyjnych, inwestorów instytucjonalnych-funduszy powierniczych, gospodarstw domowych) czy zagranicznych. Dochody te mogą sprzyjać wzrostowi gospodarczemu, tworząc popyt w gospodarce, w przypadku banków zwiększają ich siłę kredytową. Z drugiej strony władze publiczne mogą się kierować wyłącznie kryterium ceny pozyskania pożyczki, a ta może być korzystniejsza w przypadku pożyczek zagranicznych.
W rozstrzyganiu tego dylematu konieczne jest również uwzględnienie możliwości pożyczkowych krajowych rynków finansowych.
IV PODZIAŁ - z punktu widzenia ewidencji, a także rzeczywistego obciążenia gospodarki i społeczeństwa
długiem publicznym wyróżniamy:
1.dług publiczny brutto - zobowiązania władz publicznych względem podmiotów krajowych i zagranicznych, znajdujących się poza sektorem publicznym.
2. dług publiczny netto - jest to pomniejszona wielkość brutto o należności od podmiotów z innych sektorów. Należności te mogą wynikać ze stosunków wierzycielsko-dłużniczych, jak i przymusowych (podatki, cła i opłaty).
DŁUG PUBLICZNY cd....
V PODZIAŁ - związany jest ze strukturą władz publicznych (kto pożycza - władze państwowe czy samorządowe)
l. dług centralny (sektora rządowego)
2. dług lokalny (sektora samorządowego)
Dług lokalny jest równie istotny jak znacznie większy stan długu sektora rządowego, mimo odrębności władz samorządowych w stosunku do władz państwowych. Od niego zależy długookresowa polityka kształtowania struktury funduszy publicznych i ew. zmiany w proporcji podziału środków publicznych między władze państwowe a samorządowe. Kredytodawcami państwa i samorządów mogą być podmioty:
• krajowe: Bank Centralny, banki komercyjne, instytucje finansowe, przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe,
• zagraniczne: komercyjne banki, przedsiębiorstwa i osoby fizyczne, jak również podmioty rządowe i międzynarodowe.
VI PODZIAŁ - wynikający z ustawy o finansach publicznych
1. państwowy dług publiczny - obejmuje zobowiązania sektora finansów publicznych z tytułu:
a) Wyemitowanych papierów wartościowych opiewających na wierzytelności pieniężne,
b) Zaciągniętych kredytów i pożyczek,
c) Przyjętych depozytów,
d) Wymagalnych zobowiązań: • Jednostek budżetowych,
• Wynikających z ustaw i orzeczeń sądu, udzielonych poręczeń i gwarancji oraz innych.
2. dług Skarbu Państwa
„Państwowy dług publiczny", czyli dług jednostek sektora publicznego, obejmujący również m.in. sektor samorządowy, jest w rzeczywistości długiem publicznym, zaś „dług skarbu państwa" to dług sektora państwowego (nazywanego w ustawie „rządowym")
VII PODZIAŁ (kryterium czasu)- ze względu na okres zapadalności długu, wyróżniamy dług:
l. krótkoterminowy (płynny) - zapadalność do roku
Ma władzom publicznym służyć do eliminowania przejściowych trudności płatniczych (ich powodem mogą być np. rozbieżność w czasie między wpływami dochodowymi a bezwzględnie koniecznymi wydatkami - wydatki sztywne), do utrzymywania płynności budżetu. Reguluje również dopływ pieniądza do gospodarki (operacje otwartego rynku). Krótkoterminowy dług publiczny jest związany z bieżącymi potrzebami władz publicznych i zaciąga się go nie na konkretne cele, lecz w związku z równoważeniem budżetu w ogóle.
2. średnioterminowy - do 5 lat
3. długoterminowy (fundowany) - powyżej 5 lat
Pozostałe rodzaje długu powinny być wykorzystywane do realizowania wydatków majątkowych ( związane zwłaszcza z budową obiektów użyteczności publicznej). Powstający w ten sposób majątek publiczny jest materialnym zabezpieczeniem pożyczek, przynosząc jednocześnie dochody wykorzystywane do spłaty długu.
stałe - m.in. skarbowe i komunalne obligacje stałokuponowe lub zerokuponowe, bony skarbowe i bony municypalne,
kredyty o stałym oprocentowaniu
zmienne - płatności odsetkowe zależne są wówczas od przyjętych parametrów, którymi mogą być wybrane stopy rynkowe (np. z rynku pieniężnego) czy też wskaźniki pewnych zjawisk
OBLICZENIE DŁUGU - wyróżniamy cztery metody prezentacji długu wg wartości:
1. Nominalnej - wypłacanej w dniu wykupu, od której nalicza się odsetki lub odlicza dyskonto
2. Kapitałowej - oznaczającej faktyczną kwotę pożyczoną na rynku, a zarazem rzeczywistym wpływ do budżetu pomniejszoną o ew. nadwyżkę ceny emisyjnej nad wartością nominalną.
3. Memoriałowej - wyrażającej aktualną wartość zobowiązań, tj. wraz z naliczonymi na dany dzień odsetkami dyskontem.
4. Kasowej - odzwierciedlającej saldo przepływów kwot pożyczonych na rynku wg rzeczywistych zapisów na rachunkach dłużnika.
PRZYCZYNY POWSTAWANIA DŁUGU PUBLICZNEGO:
l. uporczywie utrzymujący się deficyt budżetowy, który przekształca się w dług publiczny
2. okresy wzmożonych wydatków publicznych, zwl. okresy wojen i głębokich kryzysów gospodarczych - nawarstwianie się deficytów budżetowych
3. realizowana doktryna ekonomiczna, która zakłada świadome utrzymywanie deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego
4. osiąganie celów politycznych rządzącej elity, która nie decyduje się na podnoszenie podatków, ale nie dokonuje również cięć w wydatkach publicznych
5. wpadnięcie władz publicznych w pułapkę zadłużenia - konieczność obsługi istniejących już zobowiązań, co wymaga zaciągania kolejnych pożyczek i powiększania kwoty długu w sytuacji, gdy bieżące dochody nie wystarczają na pokrycie zaplanowanych kosztów
6. budżet państwa może zaciągać zobowiązania również poza rynkiem finansowym w celu realizacji określonych celów - np. dekapitalizowania pewnych instytucji finansowych. Przyrost długu nie jest powiązany z wpływami do budżetu, a skutkuje koniecznością spłaty i obsługi.
7. pojawienie się zaległości o charakterze odszkodowań czy rekompensat w wyniku nie wywiązywania się budżetu ze świadczeń wobec ludności
np. zobowiązania z tytułu nie podwyższania w pewnym okresie płac w sferze budżetowej
8. kumulacja niedoborów z tytułu publicznych poręczeń i gwarancji finansowych, udzielanych w ramach ustaw budżetowych oraz zobowiązań tworzonych przez fundusze, agencje rządowe i inne jednostki sfery budżetowej.
Np. przejęte przez Skarb Państwa z pocz. 1999 wierzytelności samorządów terytorialnych wobec jednostek służby zdrowia.
9. zobowiązania odszkodowawcze
10. przymusowe wywłaszczenia mienia na zasadach odpłatności
Źródła pokrycia deficytu budżetowego i długu publicznego są takie same.
ŹRÓDŁA POKRYCIA DŁUGU PUBLICZNEGO:
1.sprzedaż skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym
2.kredyty zaciągane w bankach krajowych i zagranicznych
3.pożyczki
4.prywatyzacja majątku Skarbu Państwa
5.nadwyżka budżetu państwa z lat ubiegłych
5
gosicka