sobkowiak_konflikt_analiza_pojecia.pdf

STUDIA Z TEORII POLITYKI

Tom I

Acta Universitatis Wratislaviensis No 1841

Wroclaw 1996

LESZEK SOBKOWIAK

Konflikt polityczny

- analiza pojęcia

Konflikt społeczny - nurty interpretacyjne

w naukach społecznych

Wśród zjawisk i procesów społecznych ważną rolę odgrywają różnorakie

konflikty, powodujące dynamikę systemów społecznych. Rodzaje analizy i oce

ny mechanizmów oraz zakresu realnych przemian wiążą się ze świadomością,

wartościami i interesami poszczególnych podmiotów. Podstawą postulowanej

w różnych teoriach zachowań racjonalności działań politycznych jest m. in. wie

dza o naturze i mechanizmach konfliktów oraz praktyczne umiejętności ich roz

strzygania. Stopień trafności decyzji i działań wykonawczych w sytuacjach kon

fliktowych współwarunkuje procesy równowagi i zaburzeń systemów. Politolo

giczna analiza rozwoju społecznego nie może pominąć zasadniczego pytania

o przydatność i rolę kategorii konfliktu w budowaniu ogólnej teorii społeczeń

stwa, teorii polityki, systemu politycznego, decyzji politycznych itp. Rozstrzyg

nięcie tej kwestii jest równoznaczne z wyborem perspektywy badawczej. Ozna

cza to przyjęcie jednego z kilku założeń o wyjaśniającej mocy kategorii

konfliktu: nadrzędnej, równorzędnej z innymi kategoriami, marginalnej czy po

mocniczej (Mucha, 1978, s. 128-134).

Politologiczna refleksja nawiązuje m.in. do wielowątkowej metodologiczno-

-teoretycznej tradycji i aktualnej wiedzy innych nauk społecznych, zwłaszcza

socjologii i psychologii. Upraszczając zagadnienie ewolucji roli konfliktu w wy

jaśnianiu naukowym można stwierdzić, iż w ciągu XIX i pierwszej połowy

XX w. ukształtowały się dwa ogólne i zarazem wewnętrznie zróżnicowane po

dejścia badawcze, przyjmujące odmienne kierunki i kategorie wyjaśniania proce

sów rozwoju społeczeństw.

Teorie wchodzące w skład nurtu funkcjonalnego (strukturalno-funkcjonal-

nego) współtworzyli w różnym wymiarze m.in. A. Comte, H. Spencer, E. Durk-

heim, T. Parsons, R. K. Merton. Wspólną cechą poszczególnych koncepcji są

104

LESZEK S0BK0WIAK

założenia, iż życie społeczne oparte jest na mechanizmach konsensu, ró

wnowagi i integracji. Stanowią one istotę ewolucyjnego rozwoju

społecznego i są zarazem głównymi kategoriami ogólnej teorii społeczeństwa.

Kategorię konfliktu traktowano zwykle marginalnie. Realne konflikty uważano

za przejaw patologii, dewiacji lub swojego rodzaju choroby społecznej, czyli

zjawiska dysfunkcjonalne wobec systemu społecznego (zob. Turner, 1985, cz. I).

Rekonstruując podejście funkcjonalne R. Dahrendorf wyszczególnił cztery

założenia: „(1) Każde społeczeństwo jest względnie trwałą, stabilną strukturą

elementów. (2) Każde społeczeństwo jest dobrze zintegrowaną strukturą elemen

tów. (3) Każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny, tzn. przyczynia się do

utrzymania społeczeństwa jako systemu. (4) Każda istniejąca struktura społeczna

opiera się na zgodnym podzielaniu przez jej członków wartości. Elementy te:

(1) stabilność, (2) integracja, (3) koordynacja funkcjonalna, (4) konsensus, poja

wiają się w różnych formach we wszystkich strukturalno-funkcjonalnych uję

ciach struktury społecznej" (Dahrendorf, 1975, s. 432).

Bardziej rozbudowany model zgodności i integracji sformułował P. S. Cohen

(cyt. za: Mucha 1978, s. 73-74): „Normy i wartości są podstawowymi elementa

mi życia społecznego. Życie społeczne pociąga za sobą wzajemne zobowiązania.

Społeczeństwa są z konieczności spójne. Życie społeczne zależy od solidarności.

Życie społeczne oparte jest na wzajemności i współpracy. Systemy społeczne

opierają się na zgodności. Społeczeństwo uznaje prawowitą władzę. Systemy

społeczne są zintegrowane. Systemy społeczne dążą do trwania". Koncepcje

funkcjonalne określano ogólnie mianem integracyjnej teorii społeczeństwa, teorii

ładu społecznego bądź porządku społecznego.

Nurt konfliktowy najsilniej kojarzy się z teorią marksistowską, zawierającą

abstrakcyjny, dychotomiczny model społeczeństwa klasowego, w którym sprze

czności i konflikty interesów ujmowane są jako uniwersalne, stałe oraz powta

rzalne mechanizmy dynamiki i rozwoju społecznego. Rozwój wyjaśniany jest

tutaj przede wszystkim w kontekście teorii materialno-ekonomicznego zróżnico

wania społeczeństwa, teorii interesu, walki klasowej, rewolucji i świadomości

politycznej.

Na spektrum orientacji konfliktowej składa się jednakże - w różnych oczywi

ście proporcjach - dorobek G. Simmla, M. Webera, L. Gumplowicza, W. G. Sum-

mera. G. Le Bona, E. Fromma, T. W. Adorno, J. Dollarda, R. Dahrendorfa,

R. Dahla, D. Lockwooda i innych. Wspólną cechę tego dorobku stanowi uznanie

różnie rozumianych i definiowanych konfliktów, jako głównego bądź jednego

z podstawowych mechanizmów rozwoju, a jednocześnie nadrzędnej czy bardzo

ważnej kategorii wyjaśniającej. Do siatki pojęciowej teorii konfliktowych należą

m.in. kategorie sprzeczności, zmiany, dezintegracji,

walki, rewolucji, przymusu, przemocy, dominacji,

deprywacji, frustracji, agresji, wrogości.

Zastrzegając pewne uproszczenia, R. Dahrendorf (1975, s. 433) wymienia

kilka założeń teorii konfliktu: „(1) Każde społeczeństwo w każdym momencie

Konflikt polityczny - analiza pojęcia

105

podlega procesom zmiany - zmiana jest wszechobecna. (2) W każdym społe

czeństwie w każdym momencie występuje niezgoda i konflikt - konflikt społe

czny jest wszechobecny. (3) Każdy element w społeczeństwie przyczynia się do

jego dezintegracji i zmiany. (4) Każde społeczeństwo opiera się na przymusie

stosowanym przez jednych jego członków w stosunku do innych".

W konfliktowym modelu P. S. Cohena (cyt. za: Mucha, 1978, s. 73-74) znaj

duje się dziewięć założeń: „Interesy są podstawowymi elementami życia społe

cznego. Życie społeczne obejmuje pobudzanie i naciski. Życie społeczne musi

powodować podziały. Życie społeczne wytwarza opozycję, wykluczanie, wro

gość. Życie społeczne wytwarza konflikt strukturalny. Życie społeczne wytwarza

interesy grupowe. Zróżnicowanie społeczne obejmuje przemoc. Systemy społe

czne są źle zintegrowane i pełne sprzeczności. Systemy społeczne dążą do zmiany".

W konfliktowych modelach społeczeństwa przejawia się trojakie rozumienie

konfliktu: (a) strukturalne - w strukturze systemu istnieje „niezgodność, wza

jemne wykluczanie się celów grupowych, spowodowane ograniczoną ilością po

wszechnie pożądanych dóbr", (b) behawioralne - chodzi tutaj o „działania czy

stosunki społeczne typu walki i współzawodnictwa", (c) psychologiczne - jest to

„stan wrogości między grupami czy osobami" (Mucha, 1978, s. 15). Wymienio

ne aspekty starał się zintegrować w swojej definicji L. A. Coser: „Konflikt spo

łeczny to walka ludzi reprezentujących odmienne wartości lub walka o dostęp do

statusu, władzy bądź ograniczonych dóbr, w której to walce celem pozostających

w konflikcie stron jest nie tylko osiągnięcie pożądanych wartości, lecz także

zneutralizowanie, ograniczenie lub wyeliminowanie przeciwników" (Coser, cyt.

za: Białyszewski, 1983, s. 35). Z kolei według J. H. Turnera (1985, s. 254), kon

flikt jest „formą jawnej interakcji, którą można określić jako obserwowalne wy

siłki stron w kierunku wzajemnego udaremnienia partnerowi dostępu do rzadko

spotykanych zasobów, oraz formą interakcji, prowadzącą do wytworzenia się

wzajemnej świadomości i styczności pomiędzy stronami konfliktu".

Po okresie dominacji „czystego" funkcjonalizmu, w drugiej połowie XX w.

pojawiła się w socjologii nowa tendencja. Po pierwsze, do koncepcji zmiany

społecznej włączono problematykę konfliktu, analizując jego pozytywne funkcje

- wzmacniania integracyjnych i adaptacyjnych mechanizmów wytwarzających

spójność i równowagę systemów społecznych. Jednocześnie funkcjonalny model

dynamicznej równowagi nadal wykluczał zmiany rewolucyjne, „zmiany, będące

wynikiem strukturalnych sprzeczności i konfliktów zrodzonych w ramach syste

mu" oraz „zmiany zrodzone przez długotrwałą i stale pogłębiającą się dezinte

grację" (van den Berghe, cyt. za: Białyszewski, 1983, s. 29). Po drugie, uznając

pewną jednostronność i nieadekwatność części założeń klasycznych teorii kon

fliktowych - zwłaszcza marksizmu - formułowano bardziej pojemne teorie. Od

rzucano bądź modyfikowano m. in. założenie nadrzędności sprzeczności i kon

fliktów wywodzących się ze sfery własności środków produkcji, dychotomiczny

model społeczeństwa klasowego zastąpiono modelem pluralistycznym, zrezyg

nowano z tezy o obiektywnej konieczności rewolucji itp.

106

LESZEK SOBKOWIAK

Nie wchodząc w bliższą prezentację przekształceń nurtów funkcjonalnych

i konfliktowych - wskazujących przecież na dwa równie istotne ontologiczne

aspekty rozwoju społecznego - warto podkreślić postulaty i próby podejścia

komplementarnego. Tym bardziej zasadnych, gdyż „w każdym społeczeństwie

obok ładu i porządku istnieją napięcia i konflikty, obok równowagi sił istnieją

zmiany, obok integracji dezintegracja" (Białyszewski, 1983, s. 27). Przykładem

takich prób są propozycje P. L. van den Bergha, J. Lopreato, R. Cole'a,

P. Sztompki, J. H. Turnera. Turner, poszukując wspólnych elementów funk

cjonalnej teorii L. A. Cosera i konfliktowej teorii R. Dahrendorfa, zbudował

przyczynowy model konfliktu: „System społeczny wzajemnie

uzależnionych od siebie segmentów. Nierówny podział rzadkich i wartościo

wych zasobów pomiędzy wzajemnie uzależnione od siebie segmenty systemu.

Wycofanie legitymizacji przez te segmenty, które nie otrzymują proporcjonalne

go udziału w zasobach. Inicjalna [początkowa - L. SĄ świadomość obiektyw

nych interesów w zmianie systemu rozdziału zasobów. Pobudzenie emocjonalne

upośledzonych. Periodyczne niezorganizowane wybuchy frustracji. Zwiększona

intensywność zaangażowania emocjonalnego w konflikt elementów upośledzo

nych. Próba zorganizowania między upośledzonymi grup konfliktowych. Otwar

ty konflikt między upośledzonymi i uprzywilejowanymi o zmieniającej się gwał

towności" (tamże, s. 254-255).

Przyczyny konfliktów

W literaturze przedmiotu istnieje zgodność poglądów dotyczących ścisłego

związku obiektywnych (strukturalnych i funkcjonalnych) i s u b i e k-

t y w n y c h (racjonalnych i nieracjonalnych) przyczyn konfliktów. Powszech

ne jest stanowisko, iż „obiektywne uwarunkowania stwarzają realne podłoże

konfliktotwórcze czy potencjalną sytuację konfliktową. Przekształcenie się jed

nak takiej potencjalnej sytuacji w realny konflikt, czyli jej aktualizacja, wymaga

zaistnienia subiektywnych uwarunkowań" (Sztumski, Wódz, 1984, s. 8-9). Ko

niecznym zatem warunkiem wybuchu konfliktu jest uświadomienie przez pod

mioty ich interesów. Jednakże trzeba pamiętać, że uświadomienie to bywa dwo

jakie: prawdziwe (obiektywne) lub fałszywe - jeśli wiedza i doświadczenie

podmiotu nie wystarcza do trafnego rozpoznania rzeczywistości społecznej -

a wtedy może narastać skłonność do operowania myśleniem życzeniowym, emo

cjami, stereotypami itd. Łączne ujęcie rodzajów uświadomienia interesów i zja

wiska konfliktu, pozwala wyróżnić cztery potencjalne sytuacje: (a) obiektywne

uświadomienie interesów powodujące zainicjowanie konfliktu, (b) obiektywne

uświadomienie interesów bez podjęcia działań konfliktowych, (c) fałszywe

uświadomienie interesów prowadzące do konfliktu, (d) fałszywe uświadomienie

interesów bez inicjacji konfliktu.

Według R. Dahrendorfa (1975, s. 435, 441) głównym czynnikiem warunku-

Konflikt polityczny - analiza pojęcia

107

jącym konflikty jest nierównomierny podział władzy w społeczeństwie. Stru

kturalnym źródłem konfliktów grupowych jest układ „ról społecznych i związa

nych z nimi oczekiwań dotyczących dominacji i podległości" oraz dychotomicz-

na dytrybucja władzy i odpowiadające temu zróżnicowanie pozycji społecznych

„budzi sprzeczności interesów osób zajmujących te pozycje". Zdaniem L. A. Co-

sera (cyt. za: Białyszewski, 1983, s. 229) przyczyny konfliktów leżą w kwestio

nowaniu prawomocności systemu w rozdziale rzadkich zasobów. Zakwestio

nowanie to nie prowadzi jednak automatycznie do konfliktu, gdyż może także

przybrać formę rezygnacji i apatii. Warunkiem powstania konfliktu jest emocjo

nalne pobudzenie ludzi. S. M. Lipset (1995, s. 44) twierdzi, iż „dystrybucja bo

gactwa jest niewątpliwie najważniejszym źródłem konfliktu interesów w złożo

nych społeczeństwach".

Przegląd różnych teorii umożliwił J. H. Turnerowi (1985, s. 251) sformuło

wanie ogólnego modelu procesów przyczynowych, zgodnie z którym „wszystkie

systemy społeczne wykazują nierówności w podziale dóbr, co jest przyczyną

konfliktu, który z kolei jest przyczyną reorganizacji systemu społecznego", reor

ganizacja zaś - wedle zasady sprzężenia zwrotnego - wyzwala nowy proces

konfliktotwórczy.

Inny aspekt analizy źródeł konfliktu związany jest z kategorią deprywacji

społecznej, rozumianej jako „rozbieżność między aktualnym stanem dostępu do

pożądanych dóbr a przekonaniem, że dostęp ten jest niesłusznie ograniczony.

Świadomość tej rozbieżności prowadzi do frustracji, a ta z kolei jest bezpośred

nim źródłem agresji i konfliktów" (Białyszewski, 1983, s. 111). Nie każdy stan

deprywacji wyzwala konflikt. Musi nastąpić wzrost deprywacji, przyjmujący

absolutny lub względny charakter. Deprywacja absolutna polega na zmniejszeniu

szans realizacji uświadomionych potrzeb i interesów, natomiast deprywacja

względna odnosi się do sytuacji, w której „przy niezmiennym lub nawet podno

szącym się poziomie zaspokajania oczekiwań rozpiętość między oczekiwaniami

i ich zaspokojeniem rośnie, gdyż aspiracje rosną szybciej niż możliwości ich

zaspokajania" (Wiatr, 1977, s. 395). W tym kontekście mieści się analityczny

schemat źródeł konfliktu J. C. Daviesa (1983, s. 121): rozwój

społecz-

ny-oczekiwania-frustracja-agresja.

Subiektywne uwarunkowania

przebiegu konfliktu

Sytuacja deprywacji i konfliktu wywołuje pewne zachowania jednostek

i grup społecznych. W ujęciu modelowym tworzą one kontinuum: od pełnego

aktywnego zaangażowania, do całkowitej bierności i apatii. Konkretne zachowa

nia zależą od sposobu postrzegania sytuacji konfliktowej, determinacji w dążeniu

do osiągnięcia celów, rodzaju motywacji, kalkulacji szans i kosztów powodzenia

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: