Cz�� trzecia PRAWO I WARTO�CI . . . . . 413 Adam Krukowski Polityka kryminalna � prawo karne � moralno��: zwi�zki i antynomie...... 423 Krzysztof Kici�ski Poczucie prawne a poczucie moralne 451 Adam Podg�recki Prawo i sprawiedliwo��: g��wne poj�cia ~*~i problemy............ 485 Contents.............. 515 Adam Podg�recki EMPIRYCZNA SOCJOLOGIA PRAWA i OKRE�LENIE SOCJOLOGII PRAWA Na socjologi� prawa mo�na patrze� z wielu punkt�w widzenia. Mo�e wi�c by� traktowana jako: a) jedna z ga��zi socjologii og�lnej (w�wczas rodzi si� natychmiast pytanie o szczeg�lne cechy r�ni�ce socjologi� prawa od innych dziedzin socjologii oraz o ewentualny nowy i szczeg�lny wk�ad, jaki socjologia prawa mo�e wnie�� do socjologii og�lnej); b) nowoczesne prawo-znawstwo maj�ce zast�pi� przestarza��, semantycznie niejasn� i metodologicznie podejrzan� jego wersj� (st�d pytanie, czy socjologia prawa mo�e zast�pi� prawo-znawstwo tradycyjne bez pomini�cia wa�nej dziedziny bada�, jak� jest analiza podstawowych poj�� filozoficznych, wyst�puj�cych w prawniczym sposobie my�lenia i podejmowania decyzji); c) niejasny i myl�cy termin, maj�cy oznacza� pozornie nowe w stosunku do tradycyjnych podej�� do istotnych problem�w prawnych, ale polegaj�ce w istocie na wprowadzeniu socjologicznych technik badawczych, drugorz�dnych w stosunku do technik prawniczych (a wtedy uzasadnione b�dzie zastrze�enie, �e socjologia prawa jest tylko wygodnym i prawie pustyni sloganem, pokrywaj�cym r�ne pomocnicze i pomocne, aczkolwiek drugorz�dne sposoby analizowania tradycyjnie przyj�tego spojrzenia na prawo). Kt�ry z tych punkt�w widzenia jest najbardziej w�a�ciwy metodologicznie? Kt�ry jest najbardziej odpowiedni dla analizy wsp�czesnych wynik�w bada� empirycznych? Kt�ry najlepiej odzwierciedla wiedz� nagromadzon� w trakcie niezmiennie �ywych debat nad podstawowymi problemami nauk prawnych? Chc�c odpowiedzie� na powy�sze pytanie musimy przyjrze� si� niekt�rym aktualnym definicjom socjologii prawa. P. Selznick m�wi, �e �socjologia prawa mo�e by� traktowana jako pr�ba uporz�dkowania naszej wiedzy o naturalnych elementach �ycia spo�ecznego i doprowadzenie tej wiedzy do stanu, w kt�rym b�dzie mog�a wp�ywa� na �wiadomie prowadzone dzia�ania, rz�dz�ce si� szczeg�lnymi celami i ideami" 1. Rozr�nia trzy etapy rozwoju socjologii prawa: 1) etap prymitywny, albo misjonarski, 2) etap rzemios�a socjologicznego i 3) etap prawdziwej dojrza�o�ci, kiedy to �socjolog nie odrzucaj�c roli technika lub in�yniera wychodzi poza jej obr�b i zwraca si� do szerszych cel�w i kierowniczych zasad tego szczeg�lnego dzia�ania spo�ecznego, kt�re wybra� sobie za przedmiot bada�"2. Nieco odmienne jest podej�cie J. Skolnicka � �Najwa�niejszym zadaniem socjologa prawa jest rozw�j teorii wyrastaj�cej z bada� empirycznych, g��wnie nad instytucjami", a dalej, ,,najbardziej og�lny wk�ad, jaki socjologia prawa mo�e wnie�� do teorii spo�ecznej, polega na zrozumieniu zwi�zk�w mi�dzy prawem a organizacj� spo�eczn�" 3. V. Aubert m�wi nam, �e socjolo- 1 P. Selznick, The Sodology of Law, w: L. Friedman, S. Ma-caulay (eds), Law and the Behavioral Sciences, Bobbs-Merrill 1969, s. 203. 8 Ibidem, s. 3. � J. Skolnick, The Sodology of.Law in America: Overview 8 gia prawa jest cz�ci� og�lniejszej dyscypliny, socjologii nauki, zajmuj�c� si� specyficznym, prawniczym sposobem my�lenia 4. Autor osobi�cie proponowa� okre�lenie nast�puj�ce: �Zadanie socjologii prawa jest nie tylko rejestrowane, formu�owanie i weryfikowanie og�lnych zale�no�ci istniej�cych mi�dzy prawem a innymi czynnikami spo�ecznymi (prawo mo�e by� w�wczas traktowane jako zmienna niezale�na lub zale�na), ale r�wnie� pr�ba budowy og�lnej teorii t�umacz�cej procesy spo�eczne, w kt�rych odgrywa rol� prawo i ten spos�b powi�zanie tej dyscypliny z ca�o�ci� wiedzy socjologicznej" 5. Definicje te � podobnie zreszt� jak wszystkie definicje w naukach spo�ecznych � pr�buj� skupi� uwag� na wybranych problemach szczeg�owych i podkre�li� pewne aspekty z�o�onej rzeczywisto�ci spo�ecznej. St�d te� mo�na je traktowa� jako akademick� pr�b� zawarcia w og�lnym sformu�owaniu r�norodnych zada� wykonywanych przez uczonych specjalist�w rozwa�aj�cych wszelkie relacje zachodz�ce mi�dzy prawem a struktur� spo�eczn�. Tym niemniej � niezale�nie od przytoczonych usi�owa� uchwycenia �istoty" socjologii prawa�-powstaje nowe, pod pewnymi wzgl�dami ca�kowicie odmienne, cho� zakorzenione w uprzednio wymienionych postawach tradycyjnych, podej�cie do socjologii prawa, b�d�ce, by� mo�e, nowym wzorcem post�powania badawczego. Wida� to w szeregu r�nych bada�, ale chyba najlepiej w ca�o�ciowym studium nad wymiarem sprawiedliwo�ci we W�oszech (1965 - 1971)6. W tym and Trends, w: Law and Society, �Issues of Social Problems" 1965, nr 4. 4 V. Aubert, �Sociology of Law", (materia� powielony). 5 A. Podg�recki, Socjologia prawa, Warszawa 1962, s. 15. 6 R. Treves, �The Administration of Justice in Italy (A So- METODY BADA� SOCJOLOGICZNO-PRAWNYCH Mo�na wskaza� szereg metod mniej lub bardziej u�ytecznych przy rozwa�aniu problemu spo�ecznej tre�ci prawa czy jego prawomocno�ci i si�y obowi�zywania. S� to metody: historyczno-opisowa, etnograf iczno-po-r�wnawcza, wywiad i ankieta, analiza materia��w prawnych, monografia, eksperyment i wreszcie metoda og�lno-por�wnawcza. Zbadamy obecnie ich mo�liwe zastosowania jako przeciwwag� dla przewa�aj�cej w prawoznawstwie metody analitycznej. Metoda historyczno-opisowa. Metoda historyczna w socjologii prawa zak�ada diachroniczne podej�cie badawcze si�gaj�ce g��boko w przesz�o��. Korzysta ono z r�nych dokument�w takich, jak prywatne i urz�dowe zapisy, wspomnienia, wydawnictwa, itd., utrwalone w dowolnym pi�mie, na glinianych tabliczkach, w postaci hieroglif�w czy za pomoc� symbol�w takich, jak herby czy piecz�cie. Metoda historyczna wymaga umiej�tno�ci krytycznej analizy �r�de� tak po�redniej jak i bezpo�redniej. W niekt�rych przypadkach mo�e jej brakowa� wystarczaj�cej precyzji, w innych dostarcza wielu interesuj�cych wynik�w. Tradycyjne zastosowanie metody historycznej w badaniach nad prawem mia�o opisywa� ten czy inny akt prawny, kodeks czy instytucj� w ich szczeg�lnej perspektywie historycznej. Uwa�a�o si�, �e im wi�cej fakt�w historycznych, im wi�cej szczeg��w opisuj�cych niepowtarzalny koloryt i charakter danego zjawiska prawnego, tym bardziej owocne zastosowanie metody. Metoda historyczna w swej wersji nowoczesnej, opartej 0 odmienn� orientacj� metodologiczn� mo�e by� bardziej u�yteczna dla zrozumienia prawa. Zmierza ona do por�wn�niar-j�nyeh�typ�w system�w spSfe�riych 1 odpowiadaj�cych im system�w prawnych/T5ez~wcho- 12 dzenia w dalsze szczeg�y wydaje si� mo�liwe wskazanie na co najmniej trzy podstawowe relacje wzajemne mi�dzy systemami spo�ecznymi a zwi�zanymi z nimi systemami prawnymi: 1) zap�nienie system�w, kiedy potrzeby spo�eczne wyprzedzaj� sztywne i wyznaczone przez tradycj� ograniczenia nak�adane przez system prawny; 2) adekwatno�� system�w prawnych, kiedy potrzeby spo�eczne znajduj� si� w pewnej harmonii ze zbiorem kategorii i norm, sk�adaj�cych si� na system prawny jako na ca�o��; 3) post�powo�� systemu prawnego, kiedy jest on bardziej rozwini�ty i bardziej o�wiecony ni� warunki gospodarcze, polityczne i spo�eczne, opieraj�ce si� przed tw�rczym naciskiem ze strony prawa. Konkretne sytuacje s� oczywi�cie bardziej skomplikowane, ni� wynika�oby to z powy�szego schematu, albowiem systemy prawne nie s� niezmienne, a wr�cz, jak zauwa�a I. Raz, s� na og� przej�ciowe, ulegaj�c nieustannym zmianom (wci�� nowe prawa s� stanowione, podczas gdy inne trac� sw� moc obowi�zuj�c�). By�oby mo�e bardziej uzasadnione m�wienie o �skacz�cych i kulej�cych" systemach prawnych, poniewa� bez przerwy �skacz�" one i �kulej�", nieustannie zmieniaj�c sw� tre�� i zakres. Ten nowy punkt widzenia umo�liwia dalekosi�ne spojrzenie teoretyczne. Mo�e rozja�ni� wci�� jeszcze niezadowalaj�co wyt�umaczone zjawiska i pom�c w odpowiedzi na pytanie o warunki, w kt�rych pewien system prawny mo�e by� przej�ty przez nowe systemy spo�eczne. Mo�na m�wi� nie tylko o innowacjach technicznych. Idee prawne, kategorie i normy prawne mog� r�wnie� by� traktowane, jako innowacje spo�eczne. Prawo niemieckie zosta�o cz�ciowo recypowane w Polsce, zw�aszcza w cz�ci dotycz�cej mieszcza�stwa 7. Po- V ' W. Wasiuty�ski, Origins oj Polish Law, Tenth to Fifteenth 13 trzeba le�a�a u podstaw przej�cia tych element�w obcego systemu prawnego, by�y one bowiem funkcjonalne wobec nowych tendencji spo�eczno-gospodarczych. Po drugiej wojnie �wiatowej Japonia, posiadaj�c od wielu lat prawo cywilne zapo�yczone g��wnie z Francji i Niemiec, przyj�a ameryka�skie prawo konstytucyjne. Wszystkie te �w�dr�wki", �przeszczepienia", dobrowolne i przymusowe adaptacje s� lepiej zrozumia�e przy zastosowaniu bardziej rozwini�tych schemat�w interpretacji spo�eczno-historycznej. Kierunki i przyczyny przep�ywu innowacji prawnych mog� by� uj�te w szerszej perspektywie, nie jako wp�yw danej instytucji lub danego filozofa na inn� instytucj� i innego filozofa, ale jako uzupe�niaj�ca si� wymiana prawnych idei i innowacji. Mo�na w�wczas lepiej zrozumie� nieprzewidziane i niezamierzone skutki uboczne takiej wymiany. Pewne elementy nowo przyj�tego systemu prawnego, kt�re uprzednio zd��y�y ju� sta� si� �naturalne" w macierzystym systemie spo�ecznym, mog� by� uwa�ane za dziwne, obce i nie do przyj�cia dla niekt�rych uczestnik�w recypuj�cego systemu, gdy� nie nosz� one pi�tna tradycyjnie przyj�tych instytucji. Ten spos�b widzenia t�umaczy r�wnie�, dlaczego pewne nowe systemy prawne lub ich elementy, chocia� racjonalne i potencjalnie ca�kowicie funkcjonalne, zostaj� gwa�townie odrzucone pomimo wszelkich racjonalnych argument�w. Nie maj� tradycyjnej �charyzmy", wynikaj�cej z w�asnego narodowo, spo�ecznie lub historycznie przyj�tego pod�o�a. Obecno�� lub brak tej szczeg�lnej charyzmy jest dodatkowym, niezale�nym sk�adnikiem, kt�ry mo�e by� ustalony historycznie i mo�e ...
gosicka