Mieczysław Malewski, Poradnictwo wobec zmieniających się wzorów ludzkiego życia, [w:] Doradca – profesja, pasja, powołanie?, (red.) B. Wojtasik i A. Kargulowa, Vol. I, Materiały ze Światowego Kongresu Poradnictwa Zawodowego IAEVG - AIOSP, Warszawa 29-31 maja 2002 r., SDSiZ RP, Warszawa 2003, s. 12-22.

s. 12

Poradnictwo wobec zmieniających się wzorów ludzkiego życia

              Wbrew założeniom przyjmowanym przez twórców komputerowych gier człowiek ma tylko jedno życie. Świadomość jego kruchości i skończoności rozpiętej między „bytem” a „nie-bytem” towarzyszyła ludziom od zawsze i podobnie jak inne doświadczane przez nich fenomeny, domagała się interpretacji i usensownienia. Zadania tego podejmowali się filozofowie, poeci i prorocy, a prezentowane przez nich narracje przenikały do zbiorowej świadomości ludzkich wspólnot. Funkcjonując jako zespoły mitów regulowały i legitymizowały wszelkie ludzkie poczynania.

              K. Obuchowski (1990) utrzymuje, ... że przez większość istnienia naszej cywilizacji kolektywizm stanowił naturalną zasadę funkcjonowania podstawowych społeczności ludzkich, był elementem naturalnego porządku rzeczy (s. 97). Konieczność przestrzegania zakodowanych w mitach wspólnotowych reguł życia, pozbawiało człowieka intencjonalności i indywidualności. Pozbawiało go także prawa do indywidualnej biografii. Jego jednostkowe istnienie przyjmowało postać wspólnoty losu.

              Radykalna zmiana sposobu widzenia człowieka nastąpiła w okresie Oświecenia. Wyposażając człowieka w rozum, filozofowie oświeceniowi uczynili z niego istotę racjonalną, zdolną do dokonywania samodzielnych wyborów życiowych i ich intencjonalnej realizacji. Tym samym, człowiek obdarzony został prawem do indywidualnej biografii, a zarazem obarczony odpowiedzialnością za jej przebieg. Ten podwójny dar, dar wolności i odpowiedzialności zmienił sposób pojmowania ludzkiego życia. Z przeznaczenia przekształcił je w zadanie i – podobnie jak w przypadku każdego zadania – postawił przed ludźmi wymóg kompetencji.  Ściślej, przed koniecznością opanowania całego wolumenu kompetencji – poznawczych, behawioralnych, interpersonalnych, moralnych. Jednocześnie, wolność i odpowiedzialność stały się podstawowymi wyznacznikami ontologii ludzkiego życia, a występujące między nimi napięcia, źródłem rozlicznych wątpliwości, rozterek, dylematów moralnych.

              Każde nowoczesne społeczeństwo opiera swoje funkcjonowanie na mechanizmach instytucjonalnych. Instytucjonalizacji podlegają także ludzkie biogra-

s. 13

fie. Wyposażanie w życiowe kompetencje jest zadaniem instytucji edukacyjnych. Oswajanie ontologii życia, wspieranie jednostek w podejmowaniu życiowych decyzji i łagodzenie ich rozlicznych następstw, przypada w udziale instytucjom terapeutycznym i poradniczym. Jedne i drugie mają wspólny układ odniesienia. Jest nim wzór biografii, albo wzór przebiegu życia. Jest on najbardziej ogólnym drogowskazem jaki przed człowiekiem stawia społeczeństwo.

Wzory przebiegu życia

Życie człowieka składa się ze zdarzeń. O tym, że zdarzenia te następują w pewnym porządku, że ich następstwem rządzi jakaś wewnętrzna logika, przekonana już była Ch. Buhler (1999). Podjęte przez nią w latach 30. ubiegłego wieku badania biograficzne zmierzały do rekonstrukcji podstawowych struktur normalnego życia. Ujmując to językiem bardziej współczesnym, zmierzały do rekonstrukcji „wzorów biografii”.

              Wzory biografii, albo wzory przebiegu życia mają charakter społeczny. Są składnikami systemu kulturowego, w obrębie którego toczy się życie jednostek i zbiorowości, uwzględniając jego społeczne, ekonomiczne i polityczne konteksty. Z uwagi na swój normatywny charakter, są instrumentem orientacji społecznej. Informują ludzi o możliwych scenariuszach społecznie akceptowanej egzystencji, określają główne rodzaje aktywności w jej poszczególnych fazach, ustanawiają standardy osiągnięć dla każdej z faz. Wzory nie tylko wyznaczają kurs życia. Kreślą też jego ramowe warianty, motywują do wyboru jednego z nich, skłaniają do wypełnienia go treścią własnej egzystencji i własnych dokonań.

              Nie mniej ważną funkcją, jest ich funkcja kontrolna. Wzór przebiegu życia w każdej chwili może być „nałożony” na realne biografie ludzi, ukazując wszystkie odstępstwa od nakazanych nim wymogów społecznych. W przypadku odstępstw „in minus”, stanowi źródło uprawomocnień dla sankcji negatywnych, których jednostka może doświadczyć ze strony swojego otoczenia społecznego. W przypadku odstępstw „in plus”, jest źródłem uprawomocnień dla sankcji pozytywnych.

              Wzory przebiegu życia jako składnik kultury i jako instytucja społeczna nie są niezmienne. Przeciwnie. Ich treść zmienia się wraz ze zmianą społecznych, politycznych i ekonomicznych warunków życia, stawiając ludzi w obliczu coraz to innych wymagań społecznych i oferując coraz to inne sposoby ich urzeczywistniania.

              Jeżeli uznać, że początek nowoczesnego społeczeństwa rozpoczyna się w okresie Oświecenia, to w jego dziejach można wyróżnić trzy stadia.

s. 14

Stadium pierwsze, najdłuższe, określane jako modernizm, kończy się w połowie XX wieku. Jego dominującym rysem był industrializm. Pod pojęciem tym rozumiem zespół powszechnie podzielanych przekonań odnoszących się do organizacji społeczeństwa w oparciu o kryteria racjonalności technicznej. Dzięki nim można było rozwiązać bodaj najważniejszy wówczas problem społeczny; z jednej strony, zapewnić stabilność i ciągłość systemu społecznego, z drugiej zaś, obdarzyć go odpowiednio ukierunkowaną dynamiką.

              Epoce modernistycznej przyświecały hasła rozwoju, postępu i powszechnego dobrobytu. Charakterystyczne dla społeczeństwa przemysłowego zrutynizowane procedury pracy, treściowo niezmienne role społeczne i stabilny ład społeczny, wymagały standardowych sposobów myślenia i działania, powtarzalnych kompetencji i stabilnych struktur wiedzy. Słowem, wymagały życia wedle społecznej rutyny.

              Zapewniała je instytucjonalizacja. Instytucje społeczne i budujące je role społeczne były niejako gotowymi elementami ludzkich biografii. Podejmując je ludzie wchodzili na społecznie ustaloną trajektorię życia, akceptowali społeczne oczekiwania związane z przyjętymi rolami, internalizowali zobiektywizowane typizacje postępowania właściwe poszczególnym rolom, konstruowali swoje życie jako wiązkę ról. Tak siebie postrzegali, interpretowali i prezentowali innym. Na pytanie „kim jestem?” ludzie nawet sobie udzielali odpowiedzi w kategoriach właściwych im ról społecznych. Jestem „pracownikiem”, „rodzicem”, „obywatelem”, „dziadkiem” – oto najczęstsze i najbardziej typowe odpowiedzi. Kryły się za nimi zunifikowane scenariusze życiowej aktywności, adekwatne do miejsca i funkcji w systemie społecznym. Życie według przepisów ról społecznych nadawało egzystencji charakter linearny, czyniło ją wielkim społecznym obowiązkiem.

              Należyte ich wypełnianie uwidoczniało się w dokonaniach jednostek. Były one widomymi oznakami jego odpowiedzialności za siebie i innych, świadectwem charakteru i niezłomności w społecznej służbie, oczywistym dowodem społecznie owocnego życia. Stanowiły powód do dumy i poczucia godności. I przeciwnie, nienależyte wywiązywanie się ze społecznych zobligowań, nieprzestrzeganie wartości i norm regulujących życie zbiorowe, było powodem do wstydu i społecznej niesławy. W ocenie społecznej było też świadectwem życia bezproduktywnego i zmarnowanego.

              Dla uzupełnienia obrazu należy dodać, że tak zaprojektowana biografia była ściśle osadzona w czasie i przestrzeni. Świadomość biologicznej skończoności czasu nakazywała człowiekowi pośpiech, motywowała do wysiłku w realizacji życiowych projektów, mobilizowała do tego, aby dzieło życia było jak

s. 15

najwspanialsze.  Dokonania w tym zakresie wymagały trwania w przestrzeni. Mogło się to ziścić tylko poprzez innych ludzi. Istniejąc w świadomości innych,  zapewniały miejsce w społecznej pamięci także dla ich twórcy. W ten sposób życie i dzieło wykraczały poza biologiczny czas ludzkiej egzystencji, dawały ludziom namiastkę nieśmiertelności.

              Radykalna zmiana myślenia o człowieku i społeczeństwie oraz wzajemnych relacjach między nimi zaczęła rysować się z początkiem drugiej połowy XX wieku. Przesłanek dla nie dostarczyła psychologia humanistyczna. Zbiegła się ona w czasie z kontrkulturą lat 60. i masowymi ruchami emancypacyjnymi, dając początek – jak określa to K. Obuchowski (1993) – rewolucji podmiotów.

              Nie można wykluczyć, że operowanie zbiorczym terminem „psychologia humanistyczna” jest nadmierną generalizacją. Nawet pobieżna lektura prac C.R. Rogersa, A.H. Maslowa, E. Fromma, K. Goldsteina, K. Horney czy G. Allporta wskazuje, że jest to nurt niezwykle zróżnicowany. Konstytuuje go wiele szkół myślowych i cała gama rozbieżnych stanowisk.

              Pomimo tej różnorodności, wspólnym mianownikiem większości teorii z kręgu psychologii humanistycznej jest indywidualizm, który niczym kredowe koło oddziela jednostkę od społeczeństwa i wszystkiego, co może być uznane za zewnętrzne determinanty ludzkiego zachowania, w tym, i od kulturowo określonych wzorów życia. Czyniąc to, psychologowie tej orientacji kreują jednocześnie własną propozycję wzoru życia pełnego i szczęśliwego, wyzwolonego, spontanicznego, twórczego. Wzór ten stanowi próbę wymknięcia się człowieka z dwóch pułapek – pułapki społeczeństwa i pułapki czasu.

              Pułapka społeczeństwa tkwiła w sensoryczno-racjonalnej kulturze modernistycznego świata, w szczególności promowanej przez behawioryzm. Wymagała ona od człowieka charakteru, czyli wierności społeczeństwu. Wywiązując się ze swoich zobligowań społecznych człowiek stawał się nie tylko wiązką ról, ale i systemem społecznie wytworzonych odruchów warunkowych. Zastąpienie charakteru osobowością pozwoliło odciąć się od tych zobligowań, zwrócić się ku sobie, uświadomić jednostce odpowiedzialność za siebie i własne życie. Jako posiadacz i depozytariusz osobowości człowiek stał się właścicielem prawdziwie humanistycznego kapitału – tendencji do wzrostu i samorozwoju. Aby go nie zmarnować, musiał być istotą samoświadomą, znającą swoje potrzeby i pragnienia, zdolną do wytwarzania wizji przyszłych stanów rzeczy i samodzielnego konstruowania planów ich realizacji, umiejącą wykorzystywać wszystkie szanse na wzrost i samorealizację.

s. 16

              Kreślony przez psychologów orientacji humanistycznej  wzór przebiegu życia, albo – trafniej – sposób istnienia człowieka, wymagał także wymknięcia się z pułapki czasu. Epoka modernistyczna operowała czasem linearnym. Dzieliła życie na młodość, dorosłość i starość. Każdy z tych okresów opatrzony był właściwym sobie, kulturowo legitymizowanym zestawem ról i obowiązków. Wypełniając je, człowiek układał swoje życie w sztywnej perspektywie temporalnej, zgadzał się aby społecznie akceptowana przeszłość zawłaszczała jego przyszłość i kolonizowała jego egzystencją. Jednostka była nie tylko „więźniem” społeczeństwa. Była też więźniem czasu. Obdarzenie ludzi prawem do samorealizacji stworzyło możliwość wyjścia poza czas linearny i układania swojej biografii wciąż od nowa. W ten sposób nabrała ona charakteru nakładających się na siebie, powtarzalnych sekwencji biograficznych. Zjawisko to możemy obserwować „gołym okiem”. Kilkakrotne zmiany życiowego partnera, posiadanie dzieci będących rówieśnikami wnuków, przerywanie pracy zawodowej po to aby zdobyć nowe kwalifikacje i zmienić opanowany w młodości zawód – oto najbardziej widoczne przejawy układania biografii w sposób sekwencyjny. Jest ona społecznie akceptowana. Dzieje się tak, ponieważ w ślad za psychologami orientacji humanistycznej, każdemu człowiekowi przyznajemy dziś prawo do samorealizacji i do satysfakcjonującego go życia.

              Orientacja humanistyczna była nie tylko nową szkołą w naukowej psychologii. Jak ujął to J.R. Royce (1973), interesował ją człowiek w świecie, a nie organizm w środowisku. Była ona jednak czymś więcej niż nauką. Była niezwykle wpływową ideologią społeczną. Jej celem praktycznym  była pomoc w odnowieniu naszej zachodniej cywilizacji w zakresie lepszego zrozumienia siebie samego i wzajemnego zrozumienia się ludzi (Bühler 1972, s. 80).

              Ideologiczne przesłania psychologii humanistycznej okazały się skuteczne. Przekształciły i zliberalizowały kulturowy wzór przebiegu życia, otworzyły przed ludźmi drogę ku indywidualnej wolności i społecznej emancypacji. Kolejne zmiany przyniosła epoka ponowoczesna. Świadomość wkraczania w ponowoczesność pojawiła się w latach 80. XX wieku. Upowszechnienie wykształcenia, masowe migracje, postęp w dziedzinie komunikacji i rozwój elektronicznych środków łączności, a przede wszystkim dostęp do massmediów, pozwoliły ludziom wykroczyć poza ostatnią ograniczającą ich barierę -  barierę przestrzeni (zob.: Giddens). Zniesienie przestrzennych barier rozdzielających świat ujawniło jego kulturowy pluralizm i aksjologiczny relatywizm, pokazało wielość wzorów życia, uświadomiło ich ambiwalentny charakter. Mozaikowa zmienność i nieprzejrzystość rzeczywistości oraz jej nieprzewidy-

s. 17

walność pozbawia ludzi możliwości projektowania przyszłości, stawia w sytuacji niepewności i ryzyka. Sytuacja ta wymaga nowych, bardziej elastycznych mechanizmów regulacji zachowań. W ten sposób osobowość zostaje zastąpiona tożsamością. Projektuje się ją na dany moment, tak aby pasowała do życiowych okoliczności i aby była „na czasie”. Tożsamość człowieka ponowoczesnego, to post-tożsamość – twierdzi Z. Melosik (1997).

              Podobnie sądzi Z. Bauman (1997). Operując metaforą „turysty” opisuje on ponowoczesne życie jako przygodne, pozbawione zakorzenienia w jakimkolwiek środowisku i kulturze, ambiwalentne wobec tradycji, zdystansowane wobec prawd i pewników. Przybierając określoną, jedynie czasowo ważną tożsamość, jednostki posługują się nią jako instrumentem w grze ze światem. Stawką, o którą toczy się gra, jest maksymalizacja szcęścia i własna autentyczność. W epoce modernistycznej ludzie pragnęli żyć godnie. W epoce ponowoczesnej miejsce godności zastępuje autentyczność. Dane działanie jest dobre bo autentyczne ze względu na pragnienia jednostki, i jako takie powinni je przestrzegać inni (Giddens 2001, s. 233).

              Tak rozumiana tożsamość generuje biografię zdecentrowaną, mozaikową, złożoną z życiowych epizodów. A. Giddens nazywa ją biografią autorefleksyjną. Jej wyróżnikami są: sprawowanie poznawczej kontroli nad biegiem zdarzeń, nieustanne redefiniowanie reguł jakimi posługują się aktorzy w społecznej grze, ustawiczne poszerzanie gamy życiowych wyborów i odwaga ich samodzielnego dokonywania. Atmosfera ryzyka jakim otoczona jest ludzka biografia sprawia, że każdy wybór obarczony jest potencjalnym błędem. Rodzi to lęk. Staje się on głównym mechanizmem kontroli psychiczne. W świecie ponowoczesnym nie można być pewnym niczego. Nade wszystko zaś, nie można być pewnym siebie i swojej przyszłości.

              Zarysowana ewolucja kulturowych wzorów przebiegu życia została przedstawiona w tabeli 1. Pokazuje ona,  że każde indywidualne istnienie jest regulowane przez mechanizmy kultury. Pokazuje też nieustanne wysiłki człowieka zmierzające do wymknięcia się spod tych regulacyjnych, a zarazem kontrolnych wpływów.

s. 18

Tabela 1. Zmieniające się wzory przebiegu życia. The changing patterns of life course