Autyzm jest zaburzeniem rozwoju coraz częściej diagnozowanym. Przyjmuje się nawet, że na 16 tysięcy dzieci u10 występuje autyzm, w tym na 4 chłopców przypada jedna dziewczynka.
Autyzm jest obecnie definiowany przez wskazanie symptomów widocznych w zachowaniu. Są to:
- jakościowe zaburzenia zdolności do naprzemiennego uczestniczenia w interakcjach społecznych,
- zaburzenia komunikacji,
- występowanie ograniczonych, sztywnych, stereotypowych wzorców aktywności, zachowania i zainteresowań.
Jest on uznawany za zaburzenie rozwojowe, prawdopodobnie determinowane biologicznie. Zaburzenie to jest głębokie i rozległe - przejawia się w różnych sferach funkcjonowania dziecka. Ma to związek z bardzo wczesnym pojawieniem się zakłóceń w rozwoju – w ciągu pierwszych 36 miesięcy życia.
Dzięki odpowiednio dobranym metodom edukacyjnym dzieci i młodzi ludzie z autyzmem są wstanie nauczyć się wielu rzeczy. Często jednak nie zdradzają nabytych umiejętności, jeśli ktoś nie daje im werbalnej instrukcji albo nie wywołuje pożądanego zachowanie przez modelowanie lub też wskazuje gestem odpowiednich materiałów. Czasem najmniejsze podpowiedzi takie jak pół kroku w stronę dziecka czy wyczekujące spojrzenie, umożliwiają im wykonanie czynności. Kiedy jednak tych podpowiedzi ze strony osoby dorosłej nie ma dzieci najczęściej zachowują się stereotypowo to znaczy bawią się palcami, klaszczą, wydają dźwięki, kręcą się w kółko, śmieją się lub zachowują nieadekwatnie do sytuacji, powtarzając pewne zachowania albo po prostu czekają.
Plan aktywności jest metodą umożliwiającą dzieciom z autyzmem wykorzystanie umiejętności, które opanowały. Jest to zestaw zdjęć, słów lub znaków, które są wskazówką do wykonania określonej sekwencji czynności. Może występować w wielu formach. Początkowo jest to zazwyczaj segregator ze zdjęciami, słowami lub znakami na każdej stronie, będącymi dla dziecka wskazówka do wykonania zadań, podejmowania aktywności lub wyboru nagród. Poprzez kierowanie stopniowe dzieci są uczone otwierania segregatorów odwracania kolejnej strony ze wskazówką dotyczącą następnego zadania. Uczymy dzieci autystyczne podążania za planem aktywności, by umożliwić im wykonywanie zadań lub angażowanie się w czynności samodzielnie, bez podpowiedzi i kierowania ze strony rodziców czy nauczycieli.
W metodach używanych w nauce posługiwania się planami aktywności szczególny nacisk kładzie się na kierowanie manualne. W ten sposób uczymy dzieci z autyzmem rozpoczynać czynności i wykonywać je, a także przechodzić do kolejnych, bez czekania na odpowiednie polecenie. Rozwiązuje to dwa problemy spotykane najczęściej w edukacji dzieci z autyzmem. Po pierwsze dzieci, które nauczyły się mówić i wykonywać wiele potrzebnych czynności, nie mówią i nie podejmują znanych sobie form aktywności jeśli nie zostaną poproszone. Poza tym podpowiedzi od najmniejszej do największej, na ogół stosowane z normalnie rozwijającymi się dziećmi, często nie sprawdzają się w przypadku dzieci z autyzmem, ponieważ dają im możliwość popełniania wielu błędów. Kiedy błędy już się pojawią prawdopodobnie będą się już powtarzały i nam będzie coraz trudniej pomóc dziecku ich uniknąć. A ponieważ nie dajemy nagród za nieprawidłowo wykonane zadania, dziecko może się zdekoncentrować i zacząć zachowywać destrukcyjnie.
Procedura stosowana w nauczaniu posługiwania się planami aktywności stanowi sekwencję podpowiedzi od największej do najmniejszej udzielanych poprzez kierowanie manualne. W celu uniknięcia błędów zaczynamy od pełnego kierowania manualnego („dłoń – na dłoni”) i w miarę jak dziecko uczy się prawidłowych odpowiedzi, stopniowo ograniczamy kierowanie. Tę ostrożną redukcję fizycznego kierowania nazywamy kierowaniem stopniowym. Następnie przechodzimy do wycofywania podpowiedzi w obrębie ciała, do tak zwanego bycia cieniem. Kolejnym etapem jest zwiększanie fizycznego dystansu. Te procedury sprzyjają osiągnięci niezależności przez młode osoby z autyzmem i umożliwiają im wykonywani czynności bez bezpośredniego nadzoru.
Wycofywanie podpowiedzi w obrębie ciała oznacza stopniową zmianę położenia dłoni osoby podpowiadającej. Jeśli dziecko zaczyna samodzielnie wykonywać dane zadanie nauczyciel może zrezygnować z podpowiedzi typu „dłoń - na dłoni” i przejść do delikatnego trzymania dziecka za nadgarstek. Następnie może zacząć lekko trzymać przedramię, łokieć, a wreszcie ramię. Jeśli udzielane są dobre odpowiedzi nauczyciel może w końcu tylko dotykać ramienia dziecka.
Jeśli dziecko zachowuje się w sposób pożądany nawet wtedy, gdy zaledwie dotykasz jego ramienia, to możesz przejść do procedury „bycia cieniem”. Polega ona na towarzyszeniu ruchom dziecka za pomocą własnych dłoni, bardzo blisko, ale bez dotykania go. Jeśli jego reakcje są nadal poprawne, to stopniowo można coraz bardziej oddalać dłonie.
Kolejnym krokiem wycofywania podpowiedzi jest wycofywanie swoje obecności. Początkowo można cofnąć się o 15 centymetrów. Podczas następnych sesji, jeśli dziecko udziela nadal poprawnych odpowiedzi, można staną w odległości 30 centymetrów od niego, następnie 60 i tak dalej. Podobnie jak w innych przypadkach dotyczących wycofywania podpowiedzi, decyzje o zwiększaniu dystansu fizycznego należy podejmować, opierając się na obserwacji zachowań dziecka.
Ważną sprawą w pracy dziecka z planami aktywności jest odpowiedni wybór aktywności. Dzieci uczą się kierować w działaniu planem, jeśli niektóre zawarte w nim czynności są już im znane lub zostały wcześniej opanowane. Dobrze jest również, jeśli pierwszy plan jest krótki.
Pierwszy plan aktywności dla przedszkolaka może zawierać na przykład: układankę w ramce, układanie w stos kubeczków, wrzucanie elementów o różnych kształtach do pudełka z wyciętymi otworami, odpowiednimi do tych elementów, i ulubiony przysmak. Plan dla sześcio, siedmiolatka może zawierać zadania związane z pracą i zabawą takie jak: odrysowywanie linii na specjalnym arkuszu, układanie w kolejności cyfr lub liter na tablicy magnetycznej, prośba o łaskotki, ułożenie zabawki z elementów. W skład pierwszego planu dla dziesięciolatka mogą wejść niektóre z typowych zadań wykonywanych po szkole, na przykład wieszanie kurtki, korzystanie z toalety, mycie rąk, branie podwieczorku. Ważne jest aby wybierać czynności o czytelnym zakończeniu. Na końcu pierwszego planu powinien znajdować się ulubiony przysmak dziecka albo zabawa, która sprawia mu szczególną przyjemność. Najlepiej zarezerwować te wybrane rzeczy jako nagrody za pracę z planem.
Plan Mateusza składa się z sześciu stron, na każdej za pomocą rzepa przyczepiony jest inny znaczek są to: czerwone koło, niebieski kwadrat, żółty trójkąt, obrazek misia, lalki, jabłka. Plan umieszczony jest na niskim stoliku obok półki. Na półce poukładane są kolejno zadania które ma wykonać. Część z nich umieszczona jest w zamkniętych pudełkach: nawlekanie koralików na sznurek, nakładanie kółek na palik, wkładanie monet do skarbonki, inne znajdują się w segregatorach: dopasowywanie obrazka do obrazka, dopasowywanie figur do wyciętych otworów. Na ostatnim miejscu znajduje się pudełko, w którym umieszczona jest nagroda: orzechowy chrupek lub kawałek czekolady. Do pudełek i segregatorów przyczepione są takie same znaki jak w planie aktywności a obok nich znajduje się przyklejony rzep. Kiedy nauczyciel Mateusza mówi: „Sprawdź plan”, Mateusz podchodzi do stolika z planem otwiera segregator odkleja znaczek z pierwszej strony podchodzi do półki przykleja znaczek obok takiego samego na odpowiednim pudełku , bierze pudełko i zanosi do stolika. Następnie wyjmuje znajdujące się w nim pomoce, wykonuje aktywność, składa pomoce z powrotem do pudełka i odnosi z powrotem na półkę. Wraca do planu i odwraca stronę, odkleja kolejny znaczek i tak dalej.
Mateusz podczas pracy indywidualnej opanował wiele aktywności, które następnie są włączane do jego planu aktywności i w ten sposób są utrwalane i generalizowane. Są to poza wymienionymi: budowanie wieży z klocków, wkładanie klocków do pudełka, nakładanie drewnianych sześcianów na palik, wkładanie jeden w drugi plastikowych kubków, wkładanie kredek do pudełka. Często zamiast nagrody w postaci ulubionego przysmaku na ostatniej stronie w planie dnia zostaje umieszczone zdjęcie basenu z kolorowymi piłeczkami. Na widok tego zdjęcia Mateusz podchodzi do nauczyciela bierze go za rękę i prowadzi go na salę rehabilitacyjną gdzie bawi się w basenie z piłeczkami.
U Mateusza stosuje się procedurę podpowiedzi – kierowanie stopniowe w niektórych momentach nauczyciel jest na etapie podpowiedzi manualnej przez dotyk (najczęściej gdy pojawiają się stymulacje oraz podczas dopasowywanie odpowiednich znaków do siebie) ale często możliwe jest wycofanie się do „bycia cieniem”. Mateusz nie potrafi się bawić, pozostawiony sam siedzi bawiąc się palcami, zdejmuje buty i skarpetki stymuluje się dotykając stopy lub nogi. Zabawki wkłada najczęściej do buzi.
Zastosowana procedura nauczania ma na celu umożliwienie Mateuszowi wykonywania czynności bez pomocy rodziców lub terapeutów.
Bibliografia:
McClannahan Lynn E. (2002 )„Plany aktywności dla dzieci z autyzmem” ,Gdańsk, SPOA
Pisula Ewa (2002) „Autyzm u dzieci diagnoza klasyfikacja etiologia”, Warszaw, PWN
anouk11