Słowo “socjologia” pojawiło się po raz pierwszy w 1837r. za sprawą Francuza Auguste’a Comte’a, który napisał “Kurs filozofii pozytywnej”. “Socjo” (łac.) – łączyć, jednoczyć, rozwijać.
Socjologia pojawiła się w odpowiedzi na pytanie: “co się dzieje wokół nas?”. Comte, uważany za “ojca socjologii” określił ją jako “królową nauk”, chciał niezawodnego sposobu zdobywania i klasyfikacji wiedzy. Traktował socjologię również jako program naprawy społeczeństwa – chciał stworzyć coś w rodzaju świeckiej religii – dogmaty życia społecznego. Comte widział kryzys, który wiązał się z załamaniem pewnych podstaw wartości – okres końca feudalizmu i walki pomiędzy-ugrupowaniami-politycznymi.
- teologiczna – myślenie o świecie w kategoriach sił nadprzyrodzonych
- metafizyczna – odwoływanie się do pewnych przemyśleń (matematyka, logika)
- pozytywna – uważna obserwacja faktów z życia społecznego i nie tylko, systematyzacja; dominuje sposób gromadzenia wiedzy naukowej.
Przyglądając się nieco dokładniej wewnętrznej budowie (strukturze) teorii socjologicznych dostrzeżemy trzy rodzaje składników. Pierwsze to najogólniejsze idee na temat tego, czym jest społeczeństwo ludzkie i jak je można badać; inaczej mówiąc podstawowe przesłanki ontologiczne dotyczące rzeczywistości społecznej i założenia metodologiczne dotyczące metody socjologicznej. Przykładem przesłanki ontologicznej może być przekonanie, że społeczeństwo to twór analogiczny pod istotnymi względami do organizmu biologicznego (teza tak zwanego organicyzmu, formułowana przez ojca socjologii angielskie, Herberta Spencera), a przykładem przesłanki metodologicznej pogląd, że społeczeństwo należy badać od zewnątrz, obiektywnie, tak samo jak każdy przedmiot przyrodniczy (jedna z tez tak zwanego pozytywizmu formułowana przez klasyków socjologii francuskiej: Auguste’a Comte’a czy Emile’a Durkheima). Zbiór takich przesłanek i metodę socjologii nazywamy orientacją teoretyczno – metodologiczną. Drugi typ składników każdej teorii to twierdzenia określające prawidłowości, inaczej: zależności, regularności, życia społecznego. Przykładem może być twierdzenie o tym, że intensywnej industrializacji towarzyszy na ogół szybka urbanizacja, albo o tym, że ludzie doznający frustracji – to znaczy napotykający zewnętrzne przeszkody w realizacji dążeń – skłonni są reagować agresywnie. Twierdzenia najbardziej ogólne i mające znaczy zasięg historyczny nazywamy zazwyczaj prawami socjologicznymi. Trzeci wreszcie rodzaj składników każdej teorii to leżący u jej podstaw zbiór obserwacji empirycznych – danych, faktów – stwierdzonych w badaniach socjologicznych. W obrębie struktur teoretycznych orientacje teoretyczno-metodologiczne, zbiory twierdzeń teoretycznych (praw) i wyniki empiryczne są ściśle powiązane.
Teorie mogą mieć charakter konkurencyjny – np. dwie teorie mogą tłumaczyć jakieś zjawisko na różne sposoby. Mogą mieć również charakter komplementarny, gdy uzupełniają się w tłumaczeniu zjawiska.
Socjologia jest to nauka o społeczeństwie – socjolog może pojawić się wszędzie tam, gdzie ludzie żyją obok siebie i na siebie oddziaływują (tzw. interakcje społeczne). Socjologa interesują całe sekwencje zjawisk, a nie pojedyncze przypadki – poszukuje ona prawidłowości działania, powstawania, utrzymywania się, przekształcania wzajemnych oddziaływań ludzi na siebie. Narzędziami socjologii są wywiady i obliczenia matematyczne.
“Zadanie [...] socjologii jako nauki jest badanie współżycia społecznego [...]” – socjologia interesuje się przede wszystkim człowiekiem o tyle, o ile jest on w swoim postępowaniu i właściwościach zdeterminowany przynależnością do tych zbiorowości. Socjologia powinna stanowić syntezę i uogólnienie wiedzy o człowieku we wszystkich jego stosunkach i uwarunkowaniach społecznych. Socjologię zaliczamy do empirycznych nauk społecznych. Bada ona struktury współżycia zbiorowego bądź to z perspektywy działającego osobnika, jego motywacji, pozycji i pełnionych ról, bądź też z perspektywy struktur, instytucji i mechanizmów ogólnospołecznych.
Socjologia ogólna zajmuje się objaśnianiem i rozwijaniem podstawowych pojęć, takich jak “grupa”, “klasa”, “organizacja formalna”, “władza”, “stratyfikacja” itp.
Socjologie szczegółowe – socjologia prawa, wolnego czasu, zdrowia, organizacji, języka, sportu, polityki, sztuki, wsi, wojska, nauki.
Thomas i Znaniecki opublikowali książkę pt. “Chłop polski w Europie i Ameryce”
1. milcząco zakłada się, że wystarczy żyć w jakimś czasie czy społeczeństwie, żeby znać wszystko, co się działo.
2. analizowana rzeczywistość pod kątem zamierzonego celu.
3. rozpatrywanie faktów w izolacji od szerszych zagadnień i okoliczności.
- diagnostyczna (może być podstawą diagnozowania stanu społecznego)
- wyjaśniająca (“Dlaczego tak jest?”)
- prognostyczna (przewidywania)
- ideologiczna / humanistyczna (związana z kształtowaniem ludzkich zachowań)
Ontologia – dział filozofii zajmujący się ogólną teorią bytu, charakterem i strukturą rzeczywistości (Czy istnieje jeden byt / rodzaj rzeczywistości czy jest ich więcej i jakie ma / mają właściwości?).
W badaniach mogą zaistnieć takie zjawiska jak:
- Nieodróżnianie tematyki ontologicznej od wiedzy empirycznej
- Rezygnacja z rozważań ontologicznych na rzecz poznania empirycznego – reprezentowane przez pozytywizm / neopozytywizm
- Odróżnianie problemów tematyki czysto empirycznej od ontologicznej.
Specyfika socjologii polega na:
1. Szczegółowym związku podmiotu poznającego ze światem (obiektem) badania. “Współczynnik historyczny” – należy ujmować rzeczywistość tak jak jawi się ona w świadomości osób, których zjawiska te dotyczą (twórcą tej teorii jest Znaniecki).
2. Zjawiska społeczne należą do zjawisk dziejowych (historycznych) – są charakterystyczne dla określonych czynników historycznych.
Zjawiska (procesy) społeczne mają związek z dziejowo określonym, konkretnym miejscem i czasem. Nie można powiedzieć, że pewne typy zachowania są charakterystyczne dla człowieka w ogóle (zawsze i wszędzie). To warunki dziejowe są decydujące, a nie biologia człowieka.
Człowiek żyje w określonej zbiorowości i są mu narzucane różne zachowania, a całość zbiorowości zmienia się z czasem.
Orientacje – podejście socjologiczne do całości.
· Przedstawiciele orientacji nominalistycznej stwierdzili, że nie można nazywać ludzi zbiorowością, bo to jest pojęcie puste. Nazwy te nigdy nie określają bytu jednostek. Nominaliści używają metody redukcji indywidualistycznej, czyli omawiania poszczególnych jednostek, a nie “całości”, gdyż ta oznacza dla nich wielość jednostek. Praca przy taśmie produkcyjnej jest przykładem pracy całości. Rezultat ich wspólnej pracy jest brany pod uwagę, a nie to, co robi każdy z nich. Podejście nominalistyczne zawiera braki, bo czynności wykonywane przez ludzi są różne i łączy ich efekt. Różne działania wielu ludzi są koordynowane. Nie da się sprowadzić człowieka do bytu jednostkowego. O powstaniu całości społecznej decyduje program, koordynacja, plan, organizacja.
· Podejście fikcjonistyczne – ludzie mają skłonność do ujmowania kategoriami kolektywistycznymi. Zbiorowość to fikcja (np. patriota zakłada, że istnieje coś takiego jak naród, państwo i może nawet chcieć za to umrzeć). Rzeczywistość należy jednak tak interpretować, bo nie zrozumiemy, o co ludziom chodzi i w co oni wierzą.
· Modelizm genetyczny (aproryczny; modelizm od “modus” – sposób istnienia) – zanim ktoś uległ procesom kształtującym w społeczeństwie, ma już genetycznie zakodowane poczucie własnego “ja”. Ma możliwość operowania zaimkiem “my” w odróżnieniu od “wy” i “oni” (np. w momencie zagrożenia: “kiedy przyjdą podpalić dom” – oni przyjdą podpalić nasz dom). Zbiorowisko staje się tłumem przy pomocy jakiegoś katalizatora – np. jeżeli zaczniemy ludzi w zbiorowisku określać “wy” albo do nich strzelać, to zaczną się oni wzajemnie wspierać i staną się tłumem.
· Realizm socjologiczny to taka koncepcja, która zakłada że całości społeczne istnieją realnie, chociaż na nie przejawiają się zawsze w tej samej postaci. Można je jednak dostrzec na podstawie skutków ich istnienia. Grupa to nie każda wielość jednostek.
Zbiorowość społeczna – kiedy członków zbioru społecznego łączy coś więcej niż tylko posiadanie wspólnej cechy.
Grupa społeczna – relacje pomiędzy jej członkami mają trwałą postać. Grupa może istnieć pomimo zmian jej składu (np. śmierci jednych członków, przyjęcia nowych) nawet przez pokolenia. Zbiór ludzi, którzy w dążeniu do wspólnych wartości (będących ich celami) związani są więzią społeczną i wśród których występuje forma organizacji społecznej.
Najistotniejszymi elementami grupy są:
- Wielość jednostek – jednostka sama w sobie nie może być grupą – muszą istnieć jakieś szanse interakcji czyli wzajemnych oddziaływań między członkami grupy.
Osoby mogą oddziaływać nie tylko na inne osoby ale także na interakcje pomiędzy innymi osobami. Np. jeśli w rodzinie rodzi się dziecko, to może wpłynąć na charakter więzów pomiędzy rodzicami. Im większa jest grupa, tym większa siła, możliwość wywierania presji, ale też możliwość powstania różnic zdań, czyli frakcji. Jeżeli grupa ma dochować sekretu albo stanowić elitę, to nie może być zbyt duża. Poza tym, im większa jest grupa, tym większa jest pasywność niektórych osób. Od wielkości grupy zależy także częstotliwość i jakość komunikacji pomiędzy jej członkami (występuje zjawisko opóźniania bądź gubienia się informacji).
- Wartości społeczne są tym czymś, czemu ludzie okazują szacunek, do posiadania czego dążą, co chronią, co traktują jako jeden z istotnych elementów celu w życiu. Wartością mogą być zarówno dobra materialne jak i niematerialne (np. ludzkie życie). Wartości integrują ludzi, tworzą grupy – ludzie się nimi kierują. W grupie ludzie będą bronić tych wartości, a np. na wojnie niszczyć te wartości u przeciwnika (szczególnie przez I W.Ś.) – władza, dziedziny duchowe, istoty nadprzyrodzone, życie biologiczne.
- Więź społeczna – ogół czynników zbierających grupę.
“[...] zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolną do trwania i rozwoju”.
Proces tworzenia więzi społecznej w określonych zbiorowościach współcześni socjologowie nazywają procesem integracji – “...istotnym procesem społecznym, w którym różne elementy składowe, poprzez wzajemne oddziaływanie, tworzą pewne struktury, scalające się w system społeczny nowej jakości”.
Charakterystyczną cechą typologii więzi jest dychotomizm: bezpośrednia – pośrednia, osobista – rzeczowa, formalna – nieformalna itd. W rzeczywistości częściej niż z tak “czystymi” typami mamy do czynienia z typami “mieszanymi”, odzwierciedlającymi jakiś rodzaj, poziom więzi.
a) Rozumienie strukturalne (obiektywne) - cała sieć, układ stosunków pomiędzy ludźmi, stosunki społeczne – ludzie w oparciu o bazę stosunków społecznych w jakiś sposób na siebie oddziaływują wykonując czynności regulowane przez normy postępowania. Układ stosunków odgrywa znaczącą rolę. Bazą mogą być stosunki pokrewieństwa, zależności zajmowania określonego miejsca zamieszkania (sąsiedzi), układ zależności w pracy, przynależność do określonych wspólnot religijnych itd. Również poczuwanie się do przynależności. Czyli chodzi zarówno o faktyczne stany stosunków, a także świadomość członków.
b) Rozumienie świadomościowe (subiektywne) – warunki społeczne winny istnieć, ale nie istnieją w pełni albo nie istnieją w ogóle, ale sama grupa istnieje; np. rodzina, w której nie wszyscy członkowie mają poczucie obowiązku rodzinnego o tym samym natężeniu.
1) Więź naturalna – pochodzenie, pokrewieństwo (więzy krwi) – niezależna od ludzi
2) Więź zrzeszeniowa – taka, którą ludzie ustanawiają dobrowolnie (związki zrzeszeniowe)
3) Więź wymuszona – ludzie są do niej zmuszani, np. wojsko albo zakłady karne.
Instytucje grupowe (społeczne) – zespoły ról i stanowisk ustanawiane publicznie, a dążące do realizacji celów. Instytucje grupowe przez podział zadań na członków grupy (personel) i w sposób trwały stoją na straży wykonania – skłaniają jednostki do wykonywania ról przez kary i nagrody. Zapewniają pewną wewnętrzną spójność grup i zapewniają im ciągłość pomimo zmian składu osobowego.
Według Malinowskiego zasada naczelna – reguła wyznaczana przez społeczność.
Instytucje posiadające władzę mają szansę na wywieranie wpływu na zachowania innych. Max Weber pisał o typologiach ze względu na panowanie.
- legalne – oparte jest na ustanowionych prawach
- tradycjonalistyczne – sprawowanie władzy wywodzi się z tradycji
- charyzmatyczne – oparte na charyźmie (ułatwia wywieranie wpływu)
Kurt Levin przedstawił takie modele sprawowania władzy:
- model autokratyczny – silna osobowość albo uprawnienia (narzucanie woli bliskie dyktatorowi)
- model demokratyczny – organizowanie woli większości, nie rządząca ale odwołująca się do opinii ogółu
- model lezeferyczny – władca jest władcą jedynie nominalnym, bo całość jest zbyt chaotyczna, żeby nią pokierować.
Weber: typ idealny jakiegoś zjawiska – to nie jest typ najlepszy, ani empiryczny. Nie jest to sposób odzwierciedlania rzeczywistości. Taki sposób porządkowania cech w sposób teoretyczny.
Typologie dychotomiczne nie oddają w pełni realności zjawisk – są nastawione na biegunowość podziału.
· 1887r. F. Tönnis “Wspólnota i stowarzyszenie” – u podstaw powstawania grup tkwi wola jednostek – chęć tworzenia grup społecznych przez jednostki.
- wola organiczna (emocjonalna, irracjonalna) – tworzy wspólnoty oparte np. o stosunki rodzinne, sąsiedzkie.
- wola refleksyjna (racjonalna) – w pełni świadome dążenie ludzi, analizowanie, kalkulowanie. Tworzy stowarzyszenia, które opierają się na kontraktach, porozumieniach, np. spółki, partie polityczne. Nie wyłącza emocji, ale są one tutaj na drugim planie.
Powyższy podział ma charakter idealny – ma służyć za kryteria opisu, nie odzwierciedlać rzeczywistość.
Typologia trwała – odwołania do współczesności.
· 1909r. Charles H. Cooley
- grupy pierwotne – oparte na stosunkach pokrewieństwa, sąsiedztwa itp. (dominują emocje)
- grupy wtórne (pochodne, celowe) – oparte na umowach, porozumieniach między ludźmi
Grupy pierwotne
gosicka