David Finkelhor- Wiktymizacja dzieci- perspektywa rozwojowa.pdf

D aviD F inkelhor • wiktymizacja dzieci: perspektywa rozwojowa

D aviD F inkelhor

Uniwersytet w New Hampshire, Stany Zjednoczone

Wiktymizacja dzieci: perspektywa rozwojowa

Autor przedstawia w zarysie nową dyscyplinę naukową – wiktymologię rozwojową – oraz jej

dwa główne nurty. Pierwszy z nich obejmuje analizę zmian rozwojowych wpływających na

poziom ryzyka wiktymizacji, skupiając się na trzech obszarach: (1) na stopniu, w jakim dzieci

stanowią dogodny obiekt wiktymizacji; (2) na zdolności dzieci do obrony oraz (3) na cechach

środowiska, w którym żyją. Drugi nurt koncentruje się na procesach rozwojowych, które mają

znaczenie dla reakcji dzieci na wiktymizację, a zwłaszcza na zadaniach rozwojowych i okresach

krytycznych, na procesie oceny poznawczej, a także na formach ekspresji symptomów.

hociaż opinia publiczna i profesjo-

naliści poświęcają dzieciom – oia-

rom przestępstw i krzywdzenia

wiele uwagi, jednak nie dysponujemy

spójnym modelem teoretycznym tego prob-

lemu, a wiktymologia okresu dziecięcego

pozostaje dyscypliną niezwykle słabo roz-

winiętą. Jedną z przyczyn takiego stanu

rzeczy jest fakt, że profesjonaliści interesu-

ją się odrębnymi typami wiktymizacji dzieci,

takimi jak wykorzystywanie seksualne czy

uprowadzenia, nie starając się dokonać in-

tegracji tych zagadnień. Inna przyczyna to

brak wiarygodnych statystyk i solidnych

podstaw empirycznych, na których mogłyby

się opierać rozważania teoretyczne.

W pewnym stopniu małoletnie oiary,

podobnie jak kiedyś kobiety, dotąd nie

mieściły się w kręgu zainteresowania trady-

cyjnej, akademickiej kryminologii – dyscy-

pliny naukowej, która mogłaby dostarczyć

teoretycznych podstaw zrozumienia tego

zjawiska. Ponadto formom wiktymizacji,

innym niż krzywdzenie dzieci, poświęca

się stosunkowo niewiele uwagi na gruncie

nauki o rozwoju dziecka – kolejnej dyscy-

pliny, która mogłaby odgrywać ważną rolę

w wyjaśnieniu tego zagadnienia.

Ten brak modelu naukowego wydaje się

paradoksalny z dwóch powodów.

Po pierwsze, rozpatrywane jako gru-

pa, dzieci są narażone na większe ryzyko

wiktymizacji niż dorośli. Analiza wyników

Krajowego Badania Przestępczości – Natio-

nal Crime Survey oraz Jednolitych Raportów

o Przestępczości – Uniform Crime Reports

(Bureau of Justice Statistics 1991; Moone

1994) wykazuje, że nastolatki częściej niż

osoby dorosłe stają się oiarami wszystkich

przestępstw z wyjątkiem zabójstwa.

Po drugie, pomimo tego faktu wspólne

dociekania kolejnych pokoleń kryminologów

i badaczy rozwoju dziecka skupiają się prze-

de wszystkim na dzieciach jako sprawcach,

a nie oiarach przestępstw. Wiktymizacja

dzieci dopiero od niedawna wzbudza pew-

D aviD F inkelhor • wiktymizacja dzieci: perspektywa rozwojowa

ne zainteresowanie w kręgach akademickich,

po części dlatego, że naukowcy zaczęli zda-

wać sobie sprawę z tego, że doświadczenie

w dzieciństwie wiktymizacji może być istotną

przyczyną przestępczości (Widom 1991).

Jednym z następstw tego naukowego

zaniedbania jest rozpowszechnienie stereo-

typów i mitów, które dotąd nie doczekały

się weryikacji na drodze wnikliwej analizy

naukowej. Problem wiktymizacji dzieci po-

zostawiono mediom, politykom i grupom

pomocowym. Na przykład opinia publiczna

i znaczna część profesjonalistów spostrzegają

problem zabójstw dzieci przede wszystkim

jako problem nastoletnich oiar (Richters, Mar-

tinez 1993). Odnotowywany ostatnio wzrost

liczby zabójstw nastolatków oraz nagłaśnia-

ne w mediach przypadki krwawych wojen

gangów młodzieżowych, czy też „egzekucji”

wykonywanych poprzez oddanie strzałów

z okien jadącego samochodu, ugruntowały

ów stereotyp zabójstw małoletnich.

W rzeczywistości jednak ryzyko morder-

stwa jest takie samo wśród najmłodszych

dzieci jak wśród nastolatków. Małe dzieci

giną najczęściej z rąk własnych rodziców, któ-

rzy ich nie chcą albo są nieprzygotowani do

sprawowania nad nimi opieki. Sprawcami za-

bójstw nastolatków są zwykle ich rówieśnicy

lub nieznajomi, a narzędziem zbrodni często

bywa broń palna – podobnie jak w przypad-

ku morderstw osób dorosłych (Christoffel

1990; Crittenden 1990; Jason 1983).

W rozważaniach dotyczących zabójstw

dzieci należy uwzględnić całą złożoność

i różnorodność tego zjawiska.

Ku perspektywie rozwojowej

Istotny mankament dużej części rozwa-

żań teoretycznych dotyczących przestępstw

przeciwko dzieciom polega na tym, że

ich autorzy w niewystarczającym stopniu

uwzględniają rozwojowy charakter okresu

dzieciństwa oraz jego implikacje dla wikty-

mizacji. Dzieciństwo to okres charakteryzu-

jący się ogromnymi zmianami pod wzglę-

dem wielkości, siły izycznej, kompetencji

poznawczych, zróżnicowania ze względu

na płeć, związków z innymi oraz właściwo-

ści środowiska społecznego, a każda z tych

zmian wpływa na poziom ryzyka wiktymi-

zacji. Ponadto oddziaływanie tych zmian,

które wchodzą ze sobą w interakcje, nie jest

proste. Dzieci nie są bardziej bezpieczne tyl-

ko dlatego, że stają się silniejsze.

Aby zrozumieć naturę wiktymizacji

oraz jej wpływ na dzieci, należy przyjąć

perspektywę rozwojową. Trzeba znaleźć

sposób uporządkowania złożoności tego

zjawiska i powiązania go z ogólną wiedzą

w dziedzinie wiktymologii.

Niniejszy artykuł ma na celu nakreślenie

ram nowej dyscypliny naukowej, zwanej

wiktymologią rozwojową *, zajmującej się

analizą procesów wiktymizacji w kolejnych,

zmieniających się fazach dzieciństwa i okre-

su dorastania. Spróbuję pokazać w nim nie-

które spośród najważniejszych aspektów

tych zmian oraz sposoby, w jakie wpływają

one na naturę i skutki wiktymizacji.

Wiktymologię rozwojową okresu dzie-

cięcego można podzielić na dwie podsta-

wowe, odrębne dziedziny. Pierwsza z nich

dotyczy rozwojowych aspektów ryzyka .

Typy wiktymizacji, jakich doświadczają

dzieci, są bezpośrednio uzależnione od ich

* Wiktymologia, jeden z działów kryminologii, została wyodrębniona w latach 60. ubiegłego stulecia w trakcie

prób wyjaśnienia i przeanalizowania doświadczeń oiar przestępstw (Karmen 1990). Niektóre spośród pierw-

szych koncepcji sformułowanych na gruncie wiktymologii były powszechnie krytykowane za to, że przypisy-

wały oiarom odpowiedzialność za to, co je spotkało (Amir 1971). Jednak dyscyplina ta dynamicznie się roz-

wijała, stając się źródłem wielu istotnych modeli teoretycznych i rozwiązań w dziedzinie polityki społecznej,

takich jak: ustawodawstwo dotyczące odszkodowań dla oiar czy programy edukacyjne służące zapobieganiu

wiktymizacji (Fattah 1991).

D aviD F inkelhor • wiktymizacja dzieci: perspektywa rozwojowa

wieku i poziomu rozwoju. Wydaje się oczy-

wiste, że dwu- czy trzyletnie dzieci rzadko

stają się oiarami aktów przemocy między

gangami młodzieżowymi.

A oto inny przykład, nieco mniej oczy-

wisty – nastolatki najczęściej padają oiarą

porwań przez nieznajomych sprawców,

podczas gdy młodsze dzieci na ogół bywa-

ją porywane przez członków swoich rodzin

(Finkelhor i in. 1990). Typy czynników roz-

wojowych, które wpływają na te wzorce ry-

zyka i stanowią ich wyjaśnienie, zostaną omó-

wione w dalszej części niniejszego wywodu.

Drugi nurt wiktymologii rozwojowej

dotyczy rozwojowych aspektów skutków

wiktymizacji . To, jak dzieci reagują na

doświadczenia wiktymizacji, zależy od

ich kompetencji i stopnia wrażliwości na

pewne sytuacje, które są specyiczne dla

poszczególnych faz rozwoju (Newberger,

De Vos 1988). Na przykład reakcja nasto-

latka na zaniedbywanie lub porzucenie

przez rodzica z pewnością będzie się róż-

nić od reakcji dziecka rocznego czy dwu-

letniego.

Można sformułować ogólne zasady do-

tyczące natury tych reakcji, sposobów,

w jakie powstają i ewoluują, a także stop-

nia specyiczności dla konkretnych typów

wiktymizacji lub wspólne dla wielu jej

rodzajów. Ponieważ te dwa aspekty wik-

tymologii rozwojowej – ryzyko i skutki

– są konceptualnie odrębne, przyjrzymy się

każdemu z nich z osobna.

Rozwojowe aspekty ryzyka

Literatura dotycząca wiktymizacji dzieci

zawiera wiele przykładów przemawiających

za istnieniem rozwojowych aspektów ryzyka.

Zabójstwa będące następstwem krzywdzenia

dzieci (aktów przemocy) okazują się szcze-

gólnie częste wśród dzieci w wieku poniżej

dwóch lat (McClain i in. 1993). Liczba za-

bójstw popełnionych przy użyciu broni palnej

gwałtownie wzrasta w grupie nastolatków

w wieku od 15 do 17 lat (Jason 1983). Ryzy-

ko wykorzystywania seksualnego wydaje się

istotnie wzrastać między szóstym a dziesią-

tym rokiem życia (Finkelhor, Baron 1986).

Niestety, w odniesieniu do wielu form

wiktymizacji nie dysponujemy wiarygodny-

mi danymi, które obejmowałyby cały okres

dzieciństwa. Źródła statystyczne, takie jak

Krajowe Badanie Przestępczości czy Jednolity

Raport o Przestępczości nie zawierają zesta-

wień danych dla wszystkich grup wieku.

Należy także pamiętać, że wiek dziecka

wpływa nie tylko na ryzyko wiktymizacji,

ale także na prawdopodobieństwo ujaw-

nienia takiego doświadczenia przez oiarę

i zgłoszenia go organom ścigania.

Wydaje się, że ujawnienie doświadcze-

nia wykorzystywania seksualnego jest

trudniejsze dla dzieci poniżej szóstego

roku życia niż dla tych w wieku powyżej

dwunastu lat (Finkelhor, Baron 1986). Za-

tem ryzyka wiktymizacji w zależności od

wieku w rzeczywistości często odnoszą się

w większym stopniu do ujawniania takich

doświadczeń niż do samego ryzyka.

Jednak zważywszy na fakt, że ryzy-

ko wiktymizacji zmienia się w zależności

od wieku, konieczne jest sformułowanie

ogólnych reguł, które wyjaśniałyby róż-

nice ze względu na poziom ryzyka. Jedno

z podejść do tego zagadnienia polega na

wyodrębnieniu pewnych obszarów (dzie-

dzin) wpływających na poziom ryzyka,

które zmieniają się w toku procesów roz-

wojowych. Można je podzielić na dwie ka-

tegorie:

1) cechy samych dzieci,

2) cechy środowiska.

W ramach pierwszej z tych kategorii –

cech dzieci – można z kolei wyróżnić dwie

podkatregorie:

– cechy wpływające na stopień, w jakim

dzieci stanowią dogodny obiekt wiktymizacji,

– cechy związane ze zdolnością dzieci do

obrony przed wiktymizacją.

D aviD F inkelhor • wiktymizacja dzieci: perspektywa rozwojowa

Zmiany zachodzące w dzieciach jako obiektach wiktymizacji

W procesie rozwoju dzieci zarówno zy-

skują, jak i tracą cechy, które czynią je bar-

dziej lub mniej podatnymi na różne typy

wiktymizacji. Oczywistym przykładem

tego procesu jest dojrzewanie płciowe, któ-

re sprawia, że dzieci (a zwłaszcza dziew-

czynki) stają się bardziej narażone na prze-

stępstwa o podłożu seksualnym. Jednak

formułując tę zasadę dotyczącą dojrzewa-

nia seksualnego, należy zaznaczyć, że pew-

ne grupy pedoilów tracą zainteresowanie

dziećmi w miarę ich dojrzewania (Barbaree

1990; Marshall i in. 1986).

Można wskazać inne oczywiste przy-

kłady, związane z dojrzewaniem zmian

w poziomie atrakcyjności dzieci jako oiar

przestępczości. W miarę dorastania dzie-

ci zaczynają nosić przy sobie pieniądze

i wchodzą w posiadanie coraz cenniejszych

przedmiotów, co powoduje, że w większym

stopniu narażone są na takie przestępstwa,

jak: kradzież czy napad rabunkowy. Wśród

młodszych dzieci takie formy wiktymizacji

z pewnością są bardzo rzadkie.

Zainteresowanie sprawców dziećmi jako

potencjalnymi oiarami określonych prze-

stępstw może się także zmieniać w następ-

stwie czegoś, co określa się jako „względna

atrakcyjność dzieci jako obiektów zaborczej

miłości rodzicielskiej”. Jedną z przyczyn

częstszego porywania przez rodziców ma-

łych dzieci walczących o prawo do sprawo-

wania nad nimi opieki jest fakt, że rodzice

na ogół czują się silniej związani z małymi

dziećmi niż z nastolatkami, w stosunku do

których mogą czuć się wyobcowani. Oiara-

mi sprawców porywających dzieci, aby wy-

chowywać je jako swoje, zwykle padają nie-

mowlęta, które wydają się mieć największą

wartość jako potencjalne obiekty miłości.

Cechy osobowości również mogą wpły-

wać na to, które dzieci staną się obiektem

wiktymizacji. Badacze wyodrębnili grupę

dzieci (stanowiącą około jednej dziesią-

tej populacji uczniów szkół podstawo-

wych), które wielokrotnie padają oiarą

napaści rówieśników (Olweus 1978; Perry

i in. 1988). Ustalono, że grupa ta składa się

z dzieci wyróżniających się agresywnością

lub biernością, ponieważ cechy ich osobo-

wości wydają się sprzyjać odrzuceniu lub

napaściom.

Analiza procesu kształtowania się tych

i innych cech (izycznych, osobowościo-

wych i związanych z przynależnością do

danej klasy społecznej) mających wpływ

na stopień, w jakim dziecko może być po-

strzegane jako dogodny obiekt wiktymiza-

cji, wydaje się zatem zadaniem o istotnym

znaczeniu.

Zmiany dotyczące kompetencji obronnych dzieci

Z wiekiem zmienia się także zdolność dzie-

ci do zapewnienia sobie ochrony przed wik-

tymizacją. Jedną z przyczyn, z jakich zaledwie

jedna trzecia 15–17-latków doświadcza kar

izycznych stosowanych przez rodziców (dla

porównania – wśród trzylatków ten odsetek

wynosi aż 97%) jest fakt, że starsze dzieci są

w stanie uciec, udobruchać rodziców przy

użyciu swych umiejętności werbalnych i in-

telektualnych, a nawet oddać rodzicowi, jeśli

ten ich uderzy.

Wyrównanie sił i rozmiarów ciała może

być także czynnikiem odstraszającym, który

wyjaśnia, dlaczego częstość występowania

aktów przemocy miedzy rodzeństwem spa-

da z 90% wśród dzieci trzy- i czteroletnich do

64% wśród 15–17-latków (Straus i in. 1980).

Większa niezależność dorastającej młodzie-

ży, która może podróżować samodzielnie i na

ogół w mniejszym stopniu poddaje się kontroli,

stanowi wyjaśnienie faktu, dlaczego nastolatki

rzadziej niż młodsze dzieci są porywane przez

rodziców podczas sporów o prawo do sprawo-

wania opieki (Finkelhor i in. 1990).

Jednak zależność między wiekiem dzie-

cka a jego zdolnością do obrony przed wik-

D aviD F inkelhor • wiktymizacja dzieci: perspektywa rozwojowa

tymizacją nie jest tak prosta, jak mogłoby się

to wydawać. Można przypuszczać, że nie-

które spośród typowych dla okresu dorasta-

nia skłonności i nacisków związanych z po-

dejmowaniem ryzyka (na przykład poprzez

picie alkoholu czy używanie narkotyków)

świadczą o osłabieniu kompetencji obron-

nych. Takie ryzykowne zachowania wydają

się związane z konkretnymi rodzajami wik-

tymizacji (Esbensen, Huizinga 1991).

Również upośledzenia rozwojowe po-

ciągają za sobą wzrost ryzyka wiktymiza-

cji (National Center of Child Abuse and

Neglect 1994; Sobsey 1994) – można przy-

puszczać, że ograniczenia intelektualne

lub izyczne osłabiają kompetencje obron-

ne dzieci, między innymi upośledzając ich

zdolność do ujawniania doświadczeń wik-

tymizacji i krzywdzenia.

Ponadto wiktymizacja sama w sobie

utrudnia dzieciom obronę przed kolejnymi

aktami wiktymizacji (Boney-McCoy, Fin-

kelhor w druku), być może poprzez osłabie-

nie ich pewności siebie, asertywności oraz

umiejętności dokonania oceny wiarygodno-

ści drugiej osoby (Finkelhor, Browne 1985).

Zmiany w środowisku

Środowisko, w którym dzieci mieszkają,

podróżują i pracują, zmienia się w trakcie ich

rozwoju, wywierając decydujący wpływ na

poziom ryzyka wiktymizacji. Zgodnie z teorią

czynności rutynowych ( routine activities theory )

– jednym z wiodących modeli teoretycznych

w kryminologii (Cohen, Felson 1979) – cechy

środowiska można podzielić na:

– te, które sprzyjają pojawianiu się „zmo-

tywowanych sprawców” (ludzi, którzy

mogą dokonywać aktów wiktymizacji),

– te, które zwiększają liczbę „kompeten-

tnych strażników” (osób pragnących chro-

nić dziecko i zdolnych do zapewnienia mu

ochrony).

Podstawowa teza teorii czynności ruty-

nowych głosi, że ryzyko wiktymizacji jest

większe w środowiskach, w których prze-

ważają „zmotywowani sprawcy”. Na przy-

kład, kiedy rodzice pozwalają dzieciom na

późnowieczorne wyjścia, mogą one prze-

bywać w miejscach, gdzie będą szczególnie

narażone na kontakt z przestępcami. Kiedy

dziewczęta umawiają się na randki w samo-

chodzie, są bardziej narażone na gwałt, po-

nieważ w ich najbliższym otoczeniu nie ma

wówczas „kompetentnych strażników”.

Należy jednak podkreślić, że wiktymi-

zacja dzieci podważa jedno z ukrytych

założeń teorii czynności rutynowych –

a mianowicie założenie, że w środowiskach

publicznych, takich jak ulice czy parki, wy-

stępuje więcej „zmotywowanych spraw-

ców” i mniej „kompetentnych strażników”

niż w środowiskach prywatnych, takich jak

dom rodzinny (Lauritsen i in. 1992). Formy

wiktymizacji, których szczególnie często

doświadczają małe dzieci, takie jak prze-

moc izyczna, wykorzystywanie seksualne,

zaniedbywanie czy przemoc między ro-

dzeństwem, na ogół występują w środowi-

sku rodzinnym (Straus i in. 1980).

Nie mamy jednak do czynienia z prostą

zależnością wzrostu ryzyka wiktymizacji

ze względu na przebywanie dzieci w śro-

dowiskach słabiej nadzorowanych, lecz ze

złożonym wzorcem zmian pod względem

typów wiktymizacji towarzyszących wcho-

dzeniu dzieci w coraz to nowe środowiska.

W domu rodzinnym rolę „zmotywowa-

nych sprawców” mogą odgrywać rodzice,

rodzeństwo i dalsi krewni dziecka, podczas

gdy funkcję „kompetentnych strażników”

mogą pełnić osoby spoza rodziny, na przy-

kład sąsiedzi lub profesjonaliści pracujący

w lokalnych placówkach pomocowych.

Ograniczona autonomia dziecka w jego

środowisku jest kluczem do zrozumienia

wiktymizacji dzieci. Stwierdzono zależ-

ność między ryzykiem wiktymizacji a nie-

możnością wybierania osób stanowiących

najbliższe otoczenie społeczne dziecka

i związanym z nią brakiem możliwości re-

gulowania kontaktów ze „zmotywowany-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: