Osobowość człowieka
Jednym z licznych działów psychologii, która zajmuje się badaniem ludzkich zachowań, jest psychologia osobowości. Głównym jej celem jest zapoznanie się z całokształtem życia psychicznego jednostki w powiązaniu z oddziaływaniem na życie psychiczne organizmu i nacisków społeczno-kulturowych środowiska, w jakim jednostka żyje.
Do czołowych przedstawicieli psychologii osobowości należy Allport. Zdaniem tego autora słowo „osobowość" pochodzi od łacińskiego słowa persona, które oznacza maskę, jaką nakładali w teatrze aktorzy greccy. Sam Allport przeanalizował definicje osobowości, które podzielił na pięć grup: definicje filozoficzne, prawne, socjologiczne, biospołeczne, psychologiczne. Wśród tych ostatnich wyodrębnił pięć grup określenia osobowości, zależnie od tego czym ona jest. Grupy te są następujące.
1. Definicje, które ujmują osobowość jako hierarchicznie zorganizowany zespół cech i właściwości,
2. Definicje, które przedstawiają osobowość jako zorganizowany zespół cech i właściwości.
3. Definicje, które ujmują osobowość jako sumę różnych cech i właściwości.
4. Definicje przedstawiające osobowość jako styl przystosowania jednostki.
5. Definicje określające osobowość jako coś, co odróżnia ludzi od siebie.
Wielu współczesnych psychologów zajmujących się badaniem osobowości podkreśla, że ogół psychofizycznych elementów, które składają się na osobowość występuje w postaci zorganizowanej. Struktura osobowości rozpatrywana będzie zatem pod kątem budowy jej elementów składowych. Rozpatrując zatem zagadnienie struktury osobowości należy zwrócić uwagę na dwa główne zagadnienia.
1. Jakie występują części tej organizacji, wyodrębnione przez różnych autorów?
2. Jakie zachodzą stosunki i związki między wyodrębnionymi elementami?
Poszczególni badacze proponują uwzględnić różne elementy składające się na osobowość, „...Nazywa się je: temperamentem, charakterem, postawami, systemem nawyków, intelektem, uzdolnieniami, postawami moralnymi, systemami psychofizycznymi, wolą, układami przekonań i oczekiwań, obrazem siebie, systemami ego, ukierunkowaniami, emocjami, uczuciami, potrzebami, popędami, instynktami, mechanizmami obronnymi, cechami fizjologicznymi i morfologicznymi, wartościami, energią i siłą życiową jednostki...". Wyżej wymienione elementy struktury osobowości nazywane są inaczej komponentami. Każdy z poszczególnych komponentów dzieli się na różne mniejsze części, które składają się z różnych zespołów tendencji reagowania i specyficznych grup reakcji. Komponenty osobowości, względnie elementy osobowości, są to duże części struktury osobowości. Do grupy tej zaliczamy: reakcje, cechy osobowości, wymiary i typy. Mniejszymi, treściowymi elementami struktury osobowości, są: charakter, uzdolnienia, postawy, emocje, potrzeby, popędy, intelekt. Każda z dwóch różnych grup w strukturze osobowości, tj. komponenty osobowości i elementy treściowe, dzielić się może na jeszcze mniejsze części.
Wyróżnia się bowiem:
1. różne odmiany, cechy i typy temperamentu,
2. różnorodne odmiany i typy charakteru,
3. różne odmiany ukierunkowań,
4. różne systemy postaw i wartości,
5. różne odmiany potrzeb psychicznych i popędów.
Struktura osobowości składa się więc z wielu różnych elementów, które podzielić można na główne i poboczne.
Większość współczesnych autorów przez strukturę osobowości rozumie zwartą, swoistą organizację, która obejmuje całokształt życia psychicznego jednostki. Wyrażenia struktura osobowości używa się najczęściej dla określenia całościowej organizacji zachowania, percepcji, uczuć, pragnień, które charakterystyczne są dla określonej jednostki. Stanger uważa, iż całościowa organizacja życia psychicznego jednostki może być oceniona pod kątem jej złożoności, stabilności, plastyczności stopnia scentralizowania. Jednym z wielu psychologów, który definiuje strukturę osobowości, jest Remplein. On to „...określa strukturę osobowości jako całościową, jednolitą wewnętrznie, spoistą organizację psychicznych dyspozycji, funkcji i gotowości reagowania jednostki…”
Wielu badaczy struktury osobowości próbuje, oprócz wyliczenia elementów, jakie składają się na strukturę osobowości, dodać coś o specyfice tej organizacji. Najczęściej jednak wymieniają jako specyficzne dla struktury osobowości Jakości", jednolitość, stopień integracji, opór względnie podatność na zmiany (elastyczność, sztywność) i złożoność.
Badaczem, który zajął się analizą struktury osobowości i wykazał jakie istnieją związki między własnościami struktury a zachowaniem różnych grup, jest Kurt Lewin. Psycholog ten bardzo rzadko posługuje się wyrażeniem struktura osobowości. Zmienia on go bowiem na „dynamiczny system jednostki" lub „dynamiczny system osoby". Pierwszy z nich jest organizacją mniej lub bardziej jednolitą i zamkniętą. Organizacja ta może różnić się u poszczególnych osób następującymi własnościami.
„…
1. Stopniem zróżnicowania i harmonijnością budowy jako całości.
2. Rodzajem struktur materiału psychicznego z jakiego jest zbudowany.
3. Treściami psychicznymi, jakimi poszczególne struktury się wypełnia
...".
Stopień zróżnicowania struktury osobowości u dorosłego człowieka i u dziecka różni się pod wieloma względami. Dorosła jednostka ma więcej różnorodnych regionów i systemów psychicznych, które są bardziej zróżnicowane. U człowieka dorosłego struktura osobowości odznacza się rozwojem regionów położonych bardziej centralnie i regionów położonych bardziej peryferycznie. Struktura osobowości dorosłego jest bardziej jednolita jako całość. Jeżeli chodzi zaś o strukturę osobowości dziecka, to jest ona zróżnicowana bardziej u dzieci normalnie rozwiniętych aniżeli u dzieci niedorozwiniętych. Jednostka niedorozwinięta nie wyróżnia się gorzej rozwiniętą inteligencją, ale jest bardziej prymitywna i infantylna.
Kolejną podstawową własnością, która odróżnia jedną jednostkę od drugiej, jest rodzaj struktur materiału psychicznego z jakiego poszczególne systemy i regiony są zbudowane. Materiał ten i poszczególne systemy mogą być bardziej i mniej podatne na zmiany, bardziej lub mniej elastyczne i luźne. Struktury materiału psychicznego, które składają się na poszczególne systemy zależą, jak twierdzi Lewin, od czynników odziedziczonych. Z rodzajem materiału, z jakiego się składają, związana jest ważna ich właściwość, a mianowicie stan napięcia istniejący w systemach. Potrzeby u jednych ludzi domagają się natychmiast zaspokojenia, u innych natomiast w mniej gwałtownej formie. Do ważniejszych elementów struktury osobowości zaliczamy reakcje i schematy reagowania, cechy osobowości, wymiary i typy. „...Przykładem wyróżnianych przez większość współczesnych autorów jakościowych, treściowych elementów struktury jest temperament, charakter, wola, potrzeby i popędy, uzdolnienia, emocje, mechanizmy obronne, obraz siebie, postawy ukierunkowania...". Te elementy są zarówno elementami jakościowymi jak i formalnymi osobowości.
Biorąc pod uwagę różne modele struktury osobowości natrafić można na kilka rodzajów związków, jakie mogą zachodzić między elementami struktury osobowości. Są to:
1. związki typu dynamicznego,
2. związki typu „korelacyjnego",
3. związki typu „przyczynowego",
4. związki typu mieszanego lub bliżej nie określone.
Przykładem pierwszej grupy są związki zachodzące w psychoanalitycznym modelu struktury osobowości. Model ten składa się z trzech komponentów — Id, Ego i Superego.
Przykładem związków drugiego typu są związki, które polegają na ustaleniu istotnych statystycznie powiązań między schematami reagowania czy cechami osobowości.
„...U Cattella np.: wysoko korelują ze sobą grupy cech składających się na bieguny poszczególnych wymiarów, natomiast wymiary osobowości są niezależne od siebie..."
Następny z kolei jest związek typu „przyczynowego". Przykładem jego może być koncepcja typów Kretschmera. „Uważa on typ budowy ciała i związany z nim typ gry hormonalnej oraz sposób funkcjonowania systemu nerwowego za czynnik warunkujący istnienie określonych cech i schematów reagowania składających się na poszczególne temperamenty...". Przykładem związków mieszanych między elementami osobowości są związki, które zachodzą między komponentami osobowości przedstawionymi według koncepcji Murraya. Dostrzegamy tam związki typu dynamicznego jak i typu korelacyjnego.
Ostatnimi z wyżej wymienionych związków są powiązania bliżej nie określone jakie zachodzą między elementami struktury osobowości. Przykładem tej grupy mogą być stosunki między komponentami osobowości opisane w koncepcji Rempleina i koncepcji charakteru L'Zenn'a. We współczesnej psychologii występuje wiele koncepcji struktury osobowości. Podsumowując ten problem można określić strukturę osobowości jako spoistą organizację, która obejmuje całokształt życia psychicznego jednostki, postawy, system ego, psychofizyczne systemy, charakter, potrzeby i temperament.
Podstawowym składnikiem osobowości jest cecha, która może być różnie definiowana. Jedną z najbardziej znanych jest definicja Allporta. Jest to „...specyficzny dla jednostki, zwarty i zgeneralizowany neuropsychiczny system, który opracowuje różne bodźce jako funkcjonowanie równoważne, inicjuje swoiste formy adopcyjnego i ekspresyjnego zachowania i steruje nimi..."
Inną definicję cechy osobowości przedstawia Guilford. Uważa on, że jest to dający się wyróżnić trwały sposób postępowania jednostki, odróżniający go od innych ludzi. Kolejny sposób zdefiniowania cech osobowości przedstawiony został przez Mierlina. Określa on ją jak zewnętrzną spoistą właściwość psychiczną, która jest względnie trwała. Zdaniem Stagnera cechy osobowości są to zgeneralizowane tendencje reagowania, które polegają na specyficznej ocenie danej sytuacji i reagowaniu na nią w przewidywalny sposób.
Zawadzki „...definiuje cechę osobowości jako indywidualną właściwość psychiczną osoby polegającą na tym, iż w pewnych kategoriach sytuacji powtarza się pewien rodzaj postępowania..."
Od szeregu lat sposób postępowania i reagowania człowieka jest obiektem badań wielu psychologów. Osobowość, na którą składają się owe postępowania i reakcje na bodźce posiada szeroko rozbudowaną strukturę. Wśród wielu elementów, będących podstawową częścią osobowości, na szczególną uwagę zasługują cechy osobowości. We współczesnej literaturze psychologicznej odnaleźć można wiele koncepcji cech osobowości. Najbardziej znane są jednak koncepcje Allporta i Sterna.
Allport jest to psycholog, który uważa iż cecha osobowości jest rysem charakteru, ogólną postawą, sposobem adaptacji, stylem życia, upodobaniem czy gestem. Cecha osobowości u Allporta jest tendencją determinującą, gotowością do reagowania, która posiada właściwości dynamiczne.
„...Allport określa cechę osobowości jako specyficzny dla jednostki zwarty i zgeneralizowany Neuropsychiczny System, który opracowuje różnorodne bodźce jako Funkcjonalnie Równoważny, Inicjuje sposoby formy adaptacyjnego i ekspresyjnego zachowania i steruje nimi..."
W wyżej wymienionej definicji Allport określa cechę jako system, który opracowuje równoważne bodźce. Oznacza to, że neuropsychiczny system dokonuje selekcji bodźców. Polega ona na tym, że niektórych bodźców nie dostrzega a inne wzmacnia. Oprócz zdolności selektywowania bodźców system cech osobowości posiada właściwości. Polegają one na zapoczątkowaniu pewnych zachowań i sterowaniu nimi. Są to inaczej zwane właściwości dynamiczne. Przykładem dynamicznego, inaczej mówiąc inicjującego działania cechy osobowości jest postępowanie gospodyni domowej, czy pisarza reformatora. Ludzie ci wykonują określone czynności, do których zmusza ich system neuropsychiczny. Według Allporta cechy osobowości nie można zaobserwować bezpośrednio w zachowaniu człowieka. Cechy nie stanowią odrębnych neuropsychicznych systemów i nie są niezależne od siebie. O istnieniu cechy mówić możemy obserwując poszczególne akty zachowań człowieka. Wówczas to analizujemy i interpretujemy indywidualne zachowania jednostki. „Allport uwzględnia następujące kategorie cech osobowości:
1. cechy wspólne — cechy indywidualne,
2. cechy kordynalne, centralne, drugorzędne,
3. cechy inicjującego zachowania przystosowawcze i cechy inicjującego zachowania ekspresyjne..."
Do pierwszej grupy zaliczamy te aspekty osobowości, według których można porównać większość dojrzałych osób w obrębie jakiejś grupy społeczno-kulturowej. W skład tej grupy wchodzą cechy, które można wykryć na podstawie statystyki, a które posiada większość populacji. Mogą to być, jak podaje Allport, następujące cechy: impulsywność, uległość, pobudliwość, dominowanie, wigor fizyczny, zdrowie. Innym rodzajem cech zaliczanych do pierwszej grupy są cechy indywidualne. W ich skład wchodzą te cechy osobowości, które odróżniają jednostkę od cech dominujących w danej społeczności, np.: zachowanie określone jako sadystyczne, szowinistyczne czy homoseksualne.
Drugą grupą cech w koncepcji Allporta są cechy kordynalne, pierwszorzędne i drugorzędne. Cecha kordynalna występuje wówczas, gdy zauważyć można ukazywanie się jej w ogromnym nasileniu i wybijanie na plan pierwszy. Cecha centralna jest to cecha, którą wyliczamy gdy chcemy kogoś krótko scharakteryzować. Cecha drugorzędna jest mniej ważna i przejawia się w małej grupie czynności. Występuje ona rzadziej w zachowaniu jednostki niż cechy centralne.
Trzecią grupą cech są cechy inicjujące zachowania przystosowawcze i zachowania ekspresywne.
Funkcjonowanie osobowości polega na tym, że jednostka zmuszona jest do rozwiązywania wyłaniających się przed nią problemów przystosowawczych. Rozwiązywanie tych problemów nazywa Allport zachowaniem przystosowawczym. Każdy człowiek ma jednak swój sposób i styl przystosowania. Wykonywanie zadań w różny sposób według określonego stylu przystosowania nosi nazwę zachowania ekspresyjnego. Zachowanie to wyraża się w grze mimicznej twarzy, postawie ciała a nawet pozycji przybieranej podczas snu. Zachowanie ekspresyjne wyraża się również w rytmie czynności. Całościowy jego wyraz znaleźć można w określonym stylu, np.: tańca, pisania, itp. Podział cech według Allporta jest podziałem, który wzajemnie na siebie zachodzi. Udowodnić to można w następujący sposób. Dowolna cecha osobowości może być cechą wspólną dla centralności jak i drugorzędności. „...Shylockowskie sknerstwo może być cechą indywidualną a jednocześnie centralną czy nawet cechą kordynalna jakiejś jednostki..."
Czołowym przedstawicielem teorii cech jest R. B. Cattell. Jego zdaniem osobowość jest to wymiar zwany inaczej czynnikiem osobowości. Wymiarem osobowości nazywamy element struktury osobowości, który obejmuje obszar zachowań jednostki oscylujących między dwoma krańcowymi biegunami. W skład treści wymiarów wchodzą różne jakościowo cechy i schematy zachowania, nazywane przez innych psychologów emocjami, cechami temperamentu. Poszczególne elementy w obrębie każdego wymiaru powiązane są ze sobą, gdyż zachodzą między nimi związki statystyczne.
W modelu struktury osobowości Cattella wyróżnia się trzy grupy schematów reagowania człowieka:
1. reakcje, jakie można zaobserwować w codziennym życiu,
2. reakcje i zachowania, o których mówi jednostka odpowiadając na pytania eksperymentatora,
3. reakcje mierzone w specjalnych sytuacjach.
W obszarze osobowości wyróżnia Cattell 42 dwubiegunowe elementy i cztery dodatkowe. Elementy te zostały poddane analizie statystycznej, co w rezultacie doprowadziło do ustalenia przez Cattella czynnikowej koncepcji struktury osobowości, która składa się z 16 wymiarów. Wymiary te nazywane są inaczej źródłowymi cechami osobowości, które posiadają dwa bieguny. Poszczególne czynniki w koncepcji Cattella są następujące.
Czynnik A
cyklotymia Schizotymia
(łatwy w pożyciu z ludźmi) (opory, podejrzliwy, ciężki w
pożyciu z ludźmi)
Czynnik B
Inteligencja Ociężałość umysłowa
(myślący, błyskotliwy) (niesumienny, nieinteligentny)
Czynnik C
Siła Ego Skłonność do zachowania
(cierpliwy, kontrolujący swe neurotycznego
zachowanie) (krętacz, niedbały)
Czynnik D
Dominacja Submisja
(agresywny, obstający przy (niepewny, potulny)
swoim)
Czynnik E
Ekspensywność Brak ekspensywności
(wesoły, radosny) (pesymistyczny, depresyjny)
Czynnik G
Siła Superego Niskie Superego
(odpowiedzialny, zdeterminowany (łatwo porzucający to co robi
do działania) niedojrzały)
Czynnik H
Odporność psychiczna Brak odporności psychicznej
(impulsywny, nawiązywanie (trzymający się na uboczu,
kontaktów z ludźmi) wrogo nastawiony)
Czynnik I
Wrażliwość Szorstkość, brak subtelności
(delikatny, wymagający) (dojrzały emocjonalnie, nie
ulegający zachciankom)
Czynnik J
Skłonność do reakcji ...
agacia_