Ruch komunistyczny na Hrubieszczowczyznie.pdf

Komunizm

Tomasz Hojda

Ruch komunistyczny

na Hrubieszowszczyênie

Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy

na terenie powiatu Hrubieszowskiego

1924-1938

Problematyka zwiàzana z dzia∏alnoÊcià Komunistycznej Partii Zachodniej

Ukrainy (KPZU) jest traktowana w historiografii doÊç pobie˝nie i ukazywana zazwyczaj

w kontekÊcie dzia∏alnoÊci Komunistycznej Partii Polski (KPP). Opracowania wywodzàce

si´ spod piór badaczy lewicowej proweniencji przedstawiajà problem w sposób pozbaw-

iony rzetelnoÊci i obiektywizmu badawczego. Ukazanie dzia∏alnoÊci KPZU we wschodniej

cz´Êci Lubelszczyzny, a konkretnie na terenie powiatu hrubieszowskiego pozwoli na

cz´Êciowà analiz´ oblicza tej˝e organizacji. By∏o to ugrupowanie rewolucyjne oparte

– wbrew teoriom Marksa – o ludnoÊç wiejskà, w wi´kszoÊci ukraiƒskà. KPZU wype∏nia-

jàc dyrektywy moskiewskiej centrali, ˝erowa∏a na autentycznych problemach

spo∏ecznych, politycznych i ekonomicznych II R.P., które w specyficzny sposób uzewn´trz-

nia∏y si´ równie˝ na Hrubieszowszczyênie.

Wschodnia lubelszczyzna

Na terenie województwa lubelskiego KPZU dzia∏a∏a g∏ównie w powiatach

che∏mskim, hrubieszowskim, tomaszowskim i w∏odawskim. Jednak najbardziej inten-

sywnie przejawia∏a swà dzia∏alnoÊç na terenie powiatu hrubieszowskiego. Wzmo˝ona

aktywnoÊç KPZU wynika∏a z faktu, i˝ powiat hrubieszowski by∏ zamieszkany przez

najwi´kszà liczb´ ludnoÊci ukraiƒskiej w województwie lubelskim. Obszar powiatu by∏

zamieszkiwany przez ponad 49 tysi´cy Ukraiƒców, skupionych g∏ównie w jego

po∏udniowo-wschodniej cz´Êci. Stanowi∏o to 37,8 % ogó∏u ludnoÊci powiatu. Podobna

sytuacja istnia∏a tak˝e w innych powiatach po∏o˝onych we wschodniej cz´Êci województ-

wa lubelskiego. Dotyczy∏o to powiatu che∏mskiego, który zamieszkiwa∏o 37,5 tysiàca

Ukraiƒców, stanowi∏o to 23,1 % ludnoÊci powiatu. Podobna sytuacja by∏a na terenie

powiatu tomaszowskiego, który zamieszkiwa∏o 33 tysiàce Ukraiƒców (27,3 %), a tak˝e

powiatu w∏odawskiego, zamieszkiwanego przez 33,3 tysiàca ludnoÊci ukraiƒskiej (29,3 %).

Ponadto ludnoÊç ukraiƒska zamieszkiwa∏a w mniejszym stopniu inne powiaty województ-

wa lubelskiego: bialsko-podlaski, bi∏gorajski, radzyƒski, lubartowski, krasnostawski,

187

Ruch komunistyczny na Hrubieszowszczyênie

zamojski oraz janowski. Ogó∏em liczba Ukraiƒców na terenie województwa lubelskiego

w 1933 roku wynosi∏a 210 245. Stanowi∏o to 8,6 % ludnoÊci Lubelszczyzny. LudnoÊç

narodowoÊci ukraiƒskiej zamieszkiwa∏a g∏ównie na wsi, co sprawia∏o, i˝ obszarem

dzia∏alnoÊci KPZU by∏ g∏ównie teren wiejski oraz ma∏e miasta. Stwarza∏o to dogodny

grunt pod jej dzia∏alnoÊç, stanowi∏o zaplecze organizacyjne i by∏o bazà zasilajàcà liczeb-

nie szeregi tej partii.

Geneza Partii

W wyniku ustaleƒ II Zjazdu Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) w

1923 roku (19 wrzeÊnia-2 paêdziernika) zosta∏a utworzona Komunistyczna Partia

Zachodniej Ukrainy. 1 Prowadzona w trakcie Zjazdu dyskusja na temat kwestii narodowej

doprowadzi∏a do uznania prawa do samookreÊlenia si´ narodów, lecz zakwestionowano

zarazem wschodnià granic´ Polski. Pojawi∏ si´ tak˝e postulat przy∏àczenia “Zachodniej

Ukrainy” i “Zachodniej Bia∏orusi” odpowiednio do Ukraiƒskiej i Bia∏oruskiej

Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. 2

KPZU dzia∏a∏a w ramach KPRP na zasadzie autonomii, gdy˝ Mi´dzynarodówka

Komunistyczna nie przewidywa∏a istnienia dwóch lub wi´cej odr´bnych partii komunisty-

cznych na terenie jednego paƒstwa. Podporzàdkowane jej zosta∏y organizacje partyjne

mi´dzy innymi z Wo∏ynia i Che∏mszczyzny. Czo∏owymi dzia∏aczami KPZU byli mi´dzy

innymi Osip Kri∏yk, Roman Kuêma oraz Jerzy Sochacki. 3

W kr´gach komunistów wywodzàcych si´ z narodowoÊci zamieszkujàcych zwarte

tereny, g∏ównie Ukraiƒców, wyst´powa∏y tendencje separatystyczne. By∏y one widoczne

w dzia∏alnoÊci KPZU, co spowodowa∏o, i˝ na II Zjeêdzie w paêdzierniku 1925 roku zosta∏a

oskar˝ona przez Mi´dzynarodówk´ Komunistycznà i Komunistycznà Parti´ Polski o

nacjonalizm.

KPZU nie poprzestajàc jedynie na prawie do samookreÊlenia dà˝y∏a do oderwa-

nia ziem tzw. “Zachodniej Ukrainy” i w∏àczenia ich do Ukraiƒskiej Socjalistycznej

Republiki Sowieckiej. 4 Kwestie narodowe wywo∏a∏y w KPZU w pewnym momencie

kryzys wewn´trzny. Wiàza∏o si´ to z ˝àdaniem Ukraiƒców do przeprowadzenia ukrainiza-

cji w zakresie nauczania i pos∏ugiwania si´ j´zykiem ukraiƒskim. Wzbudzi∏o to pewne

kontrowersje, na które rzutowa∏y wypaczenia stalinowskie w zakresie polityki

narodowoÊciowej. 5 Spowodowa∏o to, i˝ na poczàtku 1928 roku dosz∏o w KPZU do

roz∏amu, w wyniku którego wi´kszoÊç spoÊród cz∏onków Komitetu Centralnego KPZU

zosta∏a w lutym 1928 roku usuni´ta z Mi´dzynarodówki. Wobec zaistnia∏ej sytuacji w

trakcie obrad III Zjazdu KPZU (21.VI-8.VII 1928 r.) za najwi´ksze niebezpieczeƒstwo dla

partii uznano “nacjonalizm i prawicowoÊç”. 6

KPZU stawia∏a sobie historyczne zadanie zjednoczenia wszystkich ziem

ukraiƒskich oraz wysuwa∏a has∏o autonomii “Zachodniej Ukrainy”, zwalczajàc jed-

noczeÊnie rodzimych nacjonalistów. 7

188

Za wysuwanie tego postulatu, szczególnie silnie w

Komunizm

latach 1923-1931, zosta∏a w 1938 roku skrytykowana przez Mi´dzynarodówk´

Komunistycznà. 8

Powstanie KPZU w Che∏mie

Okr´g Che∏mski KPZU utworzony zosta∏ w 1924 roku. OkreÊlono wówczas linie

podzia∏u terytorialnego mi´dzy okr´gami KPRP, KPZU a Komunistycznà Partià

Zachodniej Bia∏orusi (KPZB). Przy podziale brano pod uwag´ mi´dzy innymi miejs-

cowoÊci zamieszka∏e przez ludnoÊç ukraiƒskà oraz mo˝liwoÊci kontaktowania si´ z

Komitetem Okr´gowym.

Okr´gowemu Komitetowi w Che∏mie podlega∏y nast´pujàce powiaty: che∏mski,

hrubieszowski, tomaszowski, w∏odawski, a tak˝e gminy zamieszka∏e przez ludnoÊç

ukraiƒskà, le˝àce na pograniczu powiatów hrubieszowskiego z zamojskim i krasnos-

tawskim. 9 Podzia∏ terytorialny nie by∏ jednak ÊciÊle przestrzegany. Istnia∏o wzajemne

przenikanie poszczególnych jednostek organizacyjnych. By∏o to spowodowane warunka-

mi komunikacyjnymi, cz´stotliwoÊcià przeprowadzanych przez policj´ likwidacji struktur

partii, a tak˝e po∏o˝eniem geograficznym. 10 Komitet Okr´gowy kierowa∏ dzia∏aniem pod-

leg∏ych jemu jednostek organizacyjnych, wykonujàc jednoczeÊnie polecenia wyp∏ywajàce

z Komitetu Centralnego KPZU we Lwowie. Okr´g che∏mski KPZU istnia∏ do rozwiàzania

KPP w 1938 roku.

Dzia∏alnoÊç propagandowa

Kluczowym ogniwem w zewn´trznej dzia∏alnoÊci KPZU na terenie powiatu hru-

bieszowskiego by∏o prowadzenie akcji propagandowej, która w porównaniu z innymi

powiatami by∏a tu szczególnie silna. W przewa˝ajàcej mierze akcje propagandowe by∏y

prowadzone na terenie wiejskim. Wiàza∏o si´ to z tym, i˝ by∏y one skierowane przewa˝nie

do ludnoÊci ukraiƒskiej, a ta z kolei zamieszkiwa∏a w znacznym stopniu tereny wiejskie.

Wed∏ug sprawozdania naczelnika Urz´du Âledczego w Lublinie nadkomisarza

Stanis∏awa Ruciƒskiego w drugiej po∏owie 1931 roku zaobserwowano wzmo˝onà agitacj´

wÊród cz∏onków i sympatyków KPZU, a tak˝e wÊród ludnoÊci prawos∏awnej. 11 Has∏a pro-

pagandy mia∏y wywo∏aç dzia∏ania antypaƒstwowe, drogà strajków rolnych, demonstracji,

stawiania oporu w∏adzom paƒstwowym, protestów przeciw regulaminom wi´ziennym,

sàdom doraênym. 12

W ulotkach pochwalano akty terrorystyczne Ukraiƒskiej Organizacji Wojskowej

(UWO), w postaci napadów rabunkowych, zamachów na przedstawicieli w∏adz

paƒstwowych, pochwalano podpalenia folwarków, zamachy na konfidentów i wywiadow-

ców. 13 Nakazywano wr´cz ich inicjowanie. 14 Nawo∏ywano w nich równie˝ do zaprzesta-

nia organizowania nabo˝eƒstw majowych, jak to mia∏o miejsce kolonii ¸ysa Góra gm.

Werbkowice w maju 1932 roku. 15 Przypadki tego typu propagandy przybra∏y szerokie

rozmiary na terenie gmin Mircze, Mieniany, Werbkowice, równie˝ na terenie gmin powiatu

189

Ruch komunistyczny na Hrubieszowszczyênie

tomaszowskiego. Ulotki by∏y pisane r´cznie, zazwyczaj o∏ówkiem, literami o formacie

druku. Ich treÊç zwiera∏a bardzo cz´sto pewien nakaz oraz groêb´ podpalenia w przypad-

ku nie podporzàdkowania si´ ludnoÊci, do której by∏a skierowana.

Ch∏opi, którzy byli przeciwni dzia∏aniom partii padali ofiarami zemsty ze strony

cz∏onków KPZU. By∏o tak mi´dzy innymi w kolonii Stefankowice w dniu 14 III 1932

roku, kiedy podpalono gospodarstwo Jana Worobieja, b´dàcego Êwiadkiem w procesie

przeciwko cz∏onkom KPZU. 16 Celowe podpalenia dotyka∏y nie tylko gospodarstw wiejs-

kich, lecz tak˝e majàtków folwarcznych, czy nawet zmagazynowanych stert zbo˝a. Takie

dzia∏ania mia∏y miejsce na terenie majàtku Cichoburz w gminie Mieniany w paêdzierniku

1931 roku, gdzie podpalono sterty ze zbo˝em na szkod´ w∏aÊciciela majàtku Kazimierza

Podhoreckiego. 17 W wyniku przeprowadzonego Êledztwa uda∏o si´ zidentyfikowaç spraw-

ców przest´pstwa. Byli nimi dwaj bracia Prokop Ko∏tun i Antoni Ko∏tun oraz Wasyl

Doroch. Wszyscy byli cz∏onkami KPZU. 18 Nale˝y tutaj wspomnieç, i˝ akcja palenia stert

ze zbo˝em oraz obiektów folwarcznych przybieraç zacz´∏a na sile w 1930 roku i obj´∏a

g∏ównie tereny kresów wschodnich II Rzeczypospolitej. Jednak˝e przypadki tego typu

mia∏y miejsce równie˝ na innych terenach zamieszka∏ych przez ludnoÊç ukraiƒskà.

Sprawcy rozpowszechniania materia∏ów propagandowych w wi´kszoÊci przypad-

ków nie zostali wykryci. Akcje propagandowe by∏y przeprowadzane wy∏àcznie nocà, co

by∏o skutecznym sposobem na unikni´cie Êwiadków, a tym samym pozwala∏o uniknàç

aresztowania i ewentualnego wyroku sàdu.

Generalnie ulotki w swej treÊci by∏y obliczone na wywo∏anie wÊród ludnoÊci

zamierzonych reakcji: opór w∏adzom, bojkot pracy w folwarkach, zastraszanie w wyniku

gróêb masowych podpaleƒ wsi i obiektów folwarcznych. Natomiast transparenty i

sztandary z komunistycznymi, antypaƒstwowymi has∏ami wieszano celem zademon-

strowania swej obecnoÊci i dzia∏alnoÊci oraz propagowania idei komunistycznych.

Szczególne nasilenie rozpowszechniania transparentów przypada∏o z okazji ró˝nych Êwiàt

jak “dzieƒ wszystkich ludzi pracy”, rocznica rewolucji bolszewickiej, “dzieƒ kobiety

pracujàcej”, komuny paryskiej, rocznica Êmierci Karola Marksa, ale nie tylko. Zdarza∏y

si´ te˝ cz´sto takie, w których krytykowano polski rzàd, nawo∏ywano do nie p∏acenia

podatków. Równie˝ wyra˝ano w nich swoje protesty i niezadowolenie z ogólnej sytuacji

w kraju. Transparenty by∏y wieszane zazwyczaj przy drogach, tak aby mog∏a je przeczy-

taç jak najwi´ksza liczba osób. Sporzàdzano je zarówno w j´zyku polskim, jak i

ukraiƒskim. W skali województwa lubelskiego na terenie powiatu hrubieszowskiego za-

notowano najwi´kszà liczb´ przypadków wywieszania transparentów komunistycznych. 19

Nale˝y tu podkreÊliç, i˝ obok transparentów podpisanych przez KPZU zdarza∏y si´ te˝

podpisane przez KPP, jednak ich liczba by∏a znikoma w porównaniu z iloÊcià transparen-

tów wywieszonych przez KPZU. Cz´stotliwoÊç pojawiania si´ transparentów by∏a

uzale˝niona od cz´stotliwoÊci przeprowadzanych aresztowaƒ i likwidacji komórek organi-

zacyjnych przez policj´. Opisane poni˝ej fakty wieszania komunistycznych transparentów

dok∏adniej obrazujà ich charakter oraz treÊci na nich zamieszczane.

190

Komunizm

Poczynajàc od po∏owy 1931 roku KPZU wykaza∏a na terenie powiatu hrubie-

szowskiego wzmo˝onà ruchliwoÊç zarówno na polu organizacyjnym, jak i na polu wys-

tàpieƒ zewn´trznych, koncentrujàcych si´ na terenie wiejskim. 20 Wywieszanie transparen-

tów i sztandarów przez ca∏y okres II pó∏rocza 1931 roku, a˝ do chwili likwidacji struktur

KPZU w kwietniu 1932 roku nosi∏o charakter masowy, przodujàc w tym wzgl´dzie wÊród

innych powiatów na terenie województwa lubelskiego. 21 Tylko w czasie 3 pierwszych

miesi´cy 1931 roku ujawniono na terenie powiatu hrubieszowskiego 29 transparentów i

sztandarów na 130 ujawnionych ogó∏em na terenie województwa. 22

Transparenty by∏y wieszanie zazwyczaj nocà, tak aby uniknàç Êwiadków. By∏o

tak mi´dzy innymi na terenie gminy Moniatycze, gdzie jak czytamy w sprawozdaniu, w

nocy z dnia 31.VII na 1.VIII.1931 roku wywieszono 4 sztandary. Jeden na s∏upie

telegraficznym przy szosie Che∏m-Hrubieszów, niedaleko Mojs∏awic, zawierajàcy treÊç:

Niech ˝yje wszechÊwiatowa rewolucja komunistyczna. Niech ˝yje rzàd ch∏opów i robot-

ników. Precz z rzàdem g∏odu i bezrobocia. Precz z wyrokiem kary Êmierci. Niech ˝yje

dzieƒ 1 sierpnia. Niech ˝yje KPZU i bratnia KPP . 23 Kolejny ujawniono we wsi Ku∏ako-

wice II z napisem jak wy˝ej oraz we wsi Czortowice z napisem: Niech ˝yje 1 sierpieƒ.

Precz z wojnà przeciw ZSRR. Ani grosza podatku rzàdowi g∏odu, bezrobocia, wojny i

pacyfikacji. Precz z okupacjà Zachodniej Ukrainy. Niech ˝yje ZSRR. Porzucono tam

równie˝ dwie odezwy komunistyczne. Kolejny zosta∏ ujawniony we wsi Wo∏ajowice o

podobnej treÊci. Równie˝ tego typu przypadki ujawniono z dnia 31.VII na 1.VIII.1931

roku w Teptiukowie gm. Dziekanów, w Uchaniach oraz we wsi Jaros∏awiec. Nast´pna fala

wywieszania transparentów przypad∏a na poczàtku wrzeÊnia 1931 roku oraz w

paêdzierniku, kiedy to na terenie ca∏ego powiatu ujawniono 24 przypadki. Wywieszono

je mi´dzy innymi na terenie wsi Czerniczyn, Metelin, Mas∏om´cz, Mieniany, Malice,

Strzy˝owice, Gozdów, a tak˝e Jaros∏awiec, Miedniki, Kosmów, Mo∏odjatycze, Trzeszczany,

BereÊç, Kotorów, Hostynne, Konopne, Peres∏owice, Dziekanów, Strzelce. W trzech przy-

padkach (Gozdów, Kosmów, Strzelce) treÊç transparentów by∏a w j´zyku ukraiƒskim. Na

transparentach umieszczone by∏y has∏a na czeÊç “rewolucji komunistycznej” oraz protesty.

Oto przyk∏ady zamieszczonych treÊci: Precz z doraênym sàdem. Niech ˝yje partia KPZU

(Kosmów). Kolejny: Precz z nowym regulaminem wi´ziennym. Precz z sàdem doraênym.

Uwolniç wi´êniów politycznych. Niech ˝yje rewolucja. Niech ˝yje KPP i KPZU

(Mo∏odjatycze). Pod koniec paêdziernika zacz´to umieszczaç has∏a z okazji przypadajàcej

7.IX rocznicy rewolucji bolszewickiej, jak mia∏o to miejsce w Strzelcach w nocy z dnia

30.X na 31.X.1931. Oto treÊç tego transparentu: Precz z trzynastoletnià okupacjà

Zachodniej Ukrainy. Precz ze wspólna ugodà bur˝uazji polskiej i ukraiƒskiej. Na czeÊç

powstania drohobyckiego proletariatu. Niech ˝yje dzieƒ 7.XI – KPZU . 24

TreÊç transparentów bardzo cz´sto zawiera∏a has∏a antyrzàdowe, jak w przypad-

ku wywieszonych z 19.XII na 20.XII.1931 roku na terenie pi´ciu wsi gminy Horod∏o. We

wsi Strzy˝ów treÊç transparentu by∏a nast´pujàca: Precz z rzàdem g∏odu, n´dzy i

bezrobocia, katem Pi∏sudskim. Niech ˝yje KPZU. Kolejne ujawniono we wsi Matcze,

191

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: