8
Jerzy Olszewski
EKONOMICZNO-SPOŁECZNE PRZESŁANKI OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO NA WYBRANYCH STANOWISKACH PRACY
Słowa kluczowe: ocena ryzyka zawodowego, zyski i koszty związane z oceną, ekonomiczno-społeczne determinanty oceny ryzyka
Streszczenie
Celem artykułu jest przedstawienie ekonomiczno-społecznych determinant dokonywania oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy. Takiemu celowi została podporządkowana struktura artykułu, na którą składa się pięć części. W uwagach wstępnych scharakteryzowano ideę przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego, która posiada swoje uzasadnienie w przepisach prawnych, jak również działaniach natury ergonomicznej i szeroko pojętej humanistycznej. W drugiej części artykułu zaprezentowano metodę Risc Score. W trzeciej części artykułu omówiono ekonomiczno-społeczne determinanty oceny ryzyka zawodowego W kolejnej czwartej części artykułu przedstawiono wyniki oceny ryzyka zawodowego wybranych dwóch grup pracowników: nauczycieli akademickich oraz pracowników naukowo-technicznych. We wnioskach omówiono wyniki oceny ryzyka zawodowego na wybranych stanowiskach pracy, jak również przedsięwzięcia jakie podjęto w zakresie poprawy warunków pracy.
Dokonujące się zmiany ustrojowe i społeczne w naszej gospodarce, jak również wejście Polski do Unii Europejskiej spowodowały przeobrażenia w funkcjonowaniu systemu ochrony pracy, jak również ujednolicenie aktów prawnych. Wyrazem tego jest między innymi nowelizacja Kodeksu pracy, która zmierza do dostosowania przepisów prawa pracy do wymogów Unijnych. Nowelizacja ta wprowadziła po raz pierwszy do polskiego ustawodawstwa pojęcie ryzyka zawodowego[1].
Termin ryzyko bywa różnie definiowany w zależności od obszaru działalności człowieka. Ogólnie ryzyko ma wydźwięk negatywny i wiąże się z możliwością straty[2]. Po raz pierwszy termin ryzyko zawodowe został zdefiniowany w ustawie z 27 czerwca 1997 roku o służbie medycyny pracy, jako możliwość wystąpienia niepożądanych, związanych z wykonywaną pracą zdarzeń powodujących straty, w szczególności niekorzystne skutki zdrowotne, będące wynikiem zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub związanych ze sposobem wykonywania pracy[3].
Polska norma PN-N-18002: 2000 określa ryzyko, jako kombinację częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego zdarzenia, wywołującego zagrożenie i w konsekwencji związanych z tym zdarzeń. Natomiast według normy PN-EN 1050: 1999 „Maszyny. Bezpieczeństwo. Zasady oceny ryzyka”, ryzyko definiowane jest jako kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia i stopnia ciężkości możliwego urazu lub pogorszenia stanu zdrowia w sytuacji zagrażającej, przy czym sytuacja zagrażająca jest taką sytuacją, w której człowiek eksponowany jest na co najmniej jeden czynnik niebezpieczny, szkodliwy lub uciążliwy[4].
Na pojęcie ryzyka zawodowego, poza czynnikami stwarzającymi niebezpieczeństwo, składają się również czynniki organizacyjne, techniczne oraz ludzkie działania mające na celu ograniczenie jego poziomu. Stąd rzeczywisty poziom ryzyka zawodowego jest obrazowany przez różnicę pomiędzy zagrożeniami wynikającymi z procesu technologicznego a działaniami ograniczającymi poziom tych zagrożeń. Wprowadzenie rozwiązań technicznych (w postaci osłon, ekranów, wentylacji), organizacyjnych (organizacja pracy i metod jej wykonywania) oraz rozwiązań ludzkich (dobór odpowiednio przygotowanej kadry pracowniczej) pozwala na zmniejszenie poziomu ryzyka zawodowego, niezależnie od stopnia zagrożeń wynikających z samego procesu technologicznego.
Jak wynika z powyższych rozważań, zarządzanie ryzykiem zawodowym jest procesem, w którym w sposób usystematyzowany eliminuje się bądź ogranicza ryzyko związane z wykonywanymi działaniami, jak również przyczynia się do lepszego wykorzystania potencjału ludzkiego.
Należy mieć na uwadze, że zarządzanie ryzykiem, jako integralna część funkcjonowania każdego podmiotu gospodarczego, odgrywa ważną rolę w zarządzaniu bezpieczeństwem pracy[5].
2. EKONOMICZNO-SPOŁECZNE DETERMINANTY OCENY RYZYKA ZAWOOEGO
W myśl art. 226 Kodeksu Pracy pracodawca ma obowiązek dokonywać oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy w zakładzie pracy, a następnie informować o jego poziomie na danym stanowisku pracy oraz wskazywać środki ograniczające poziom zagrożeń występujących w jego zakładzie pracy. Wszystkie te działania prowadzą do poprawy warunków pracy, a co za tym idzie do zwiększenia efektywności pracy oraz zmniejszenia jej kosztów[6]. Właściwe warunki pracy i wydajność pracy wpływają na końcowy wynik finansowy przedsięwzięcia[7].
Ocena ryzyka zawodowego wiąże się z poprawą warunków pracy, co z kolei prowadzi do zwiększenia efektywności pracy i zmniejszenia jej kosztów. Właściwe warunki pracy i wydajność pracy wpływają na końcowy wynik finansowy przedsięwzięcia. Dbałość o przystosowanie stanowiska pracy do fizjologicznych potrzeb pracownika ogranicza liczbę dni niezdolności do pracy spowodowanych złymi warunkami pracy oraz wypadkami przy pracy. W zamian za poniesione nakłady pracodawca osiąga szereg korzyści. Pracownicy pracują wydajniej w zoptymalizowanych warunkach pracy, znikome jest zjawisko absencji chorobowych.
W ujęciu makroekonomicznym, dobre warunki pracy w kraju, niska wypadkowość, wysoka kultura techniczna zmniejszają społeczne koszty związane z pracą.
Z prowadzonych analiz przyczyn wypadków wynika, że można zmniejszyć koszty strat i ubytków spowodowanych przez wypadki przy pracy i ich konsekwencje. Możliwe jest przewidzenie około 75% tych zdarzeń, a więc i zapobieganie im w tym samym stopniu. Świadczy o tym rzeczywiste zmniejszanie liczby wypadków śmiertelnych wśród ogółu zatrudnionych, wypadków wśród młodocianych oraz zmniejszenie w niektórych dziedzinach przemysłu wypadków ciężkich. Takie czynniki, jak polepszenie techniki przemysłowej, zwiększenie mechanizacji, automatyzacji, robotyzacji, sprzyjają obniżeniu wskaźników częstotliwości wypadków[8].
Aktualny poziom rozwoju wiedzy technicznej i medycznej może doprowadzić do pełnej likwidacji wypadków, szczególnie związanych z urazami. Wypadki nie są nieuniknione, wynikają one z określonych działań i zachowań ludzkich i mogą być zlikwidowane.
Wypadki przy pracy pociągają za sobą liczne i różnorodne skutki typu humanitarnego, psychologicznego i ekonomicznego. Można je odnieść do osób poszkodowanych, poszczególnych jednostek gospodarczych oraz do całego społeczeństwa.
Skutki wypadków dla osób poszkodowanych obejmują przede wszystkim cierpienia fizyczne i przeżycia psychiczne, których rekompensata jest niemożliwa. Rozciągają się one także na członków rodziny osób poszkodowanych, wiążąc się z reguły ze spadkiem stopy życiowej i dezorganizacją życia rodzinnego. Wprawdzie ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym przewiduje, że osoba dotknięta wypadkiem przy pracy bez własnej winy nie powinna ponosić konsekwencji materialnych, ale odnosi się to jedynie do zarobków w miejscu pracy. Ograniczenie zdolności do pracy rozciąga się zaś także na prace domowe, dodatkowe, które mają istotne znaczenie dla każdej rodziny. Poza tym należy tu uwzględnić konieczność opieki nad osobą poszkodowaną oraz ograniczenie dochodów przyszłych, wynikających z normalnego toku rozwoju i awansowania pracownika.
Zależności między wydatkami na zapewnienie bezpieczeństwa a kosztami strat powodowanych wypadkami przedstawia rys. 1.
W zakładach o wysokim potencjale wypadkowym i chorobowym (np. w kopalniach, hutach lub stoczniach) zapewnienie zatrudnionym bezpieczeństwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy kosztuje o wiele więcej niż w zakładzie o niskim potencjale wypadkowym lub chorobowym (np. w przedsiębiorstwach przemysłu tekstylnego lub precyzyjnego). Po zwiększeniu wydatków na profilaktykę można spodziewać się obniżenia strat ponoszonych przez zakład wskutek wypadków i chorób zawodowych.
Przedstawiona zależność jest modyfikowana trafnością alokacji środków. Na przykład wydatkowanie pieniędzy na dodatkowe zabezpieczenie w sytuacji, gdy wypadki są powodowane niewłaściwym stosowaniem sprawnego wyposażenia, nieznacznie tylko zredukuje ponoszone koszty wskutek wypadków. Efektywną redukcję strat zapewnia skierowanie środków na eliminację faktycznych przyczyn wypadków i chorób zawodowych lub na podtrzymanie wysokich standardów bezpieczeństwa
Rys. 1. Wydatki na zapewnienie bezpieczeństwa a koszt strat powodowanych wypadkami
Źródło: Por. R. Studenski, Ekonomiczne aspekty zarządzania bezpieczeństwem, „Atest. Ochrona Pracy" 1996, nr 3, s.. 14.
Próba zmniejszenia wysokiego poziomu wypadkowości do średniego jest mniej skomplikowana i mniej kosztowna niż obniżenie wypadkowości z poziomu średniego do niskiego. Wniosek taki wynika z analizy relacji przedstawionych na rys. 2. Niedostateczne wydatki na profilaktykę, pokazane jako punkt A na krzywej l, ukazują, że wypadkowość - punkt A 3 na krzywej 2 – jest wysoka, a łączny koszt wydatków na bhp i strat - punkt A3 na krzywej 3 - jest bardzo wysoki.
Rys. 2. Łączny koszt wydatków na bezpieczeństwo i strat powodowanych wypadkami i chorobami zawodowymi.
Źródło: Por. R. Studenski., op., cit., s. 14.
W miarę zwiększania wydatków na profilaktykę straty powodowane wypadkami najpierw szybko, a potem coraz wolniej zmniejszają się i dochodzą do punktu X. Punkt ten jest ujmowany jako poziom optymalnych wydatków na profilaktykę. Każda następna minimalna redukcja wypadkowości i strat powodowanych wypadkami wymaga znacznych sum na profilaktykę, co może obniżyć rynkową konkurencyjność produkowanych wyrobów. Zdaniem specjalistów większość zakładów pozostaje tylko nieco na prawo od punktu A1 i daleko im do punktu X.
3. SZKODY I STRATY PONOSZONE Z BRAKU STOSOWANIA OCEN RYZYKA ZAWODOWEGO PRZEZ PODMIOTY GOSPODARCZE
Zgodnie z metodą opracowaną przez Katedrę Polityki Społecznej Instytutu Gospodarstwa Społecznego Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie, szkody i straty gospodarki narodowej należałoby ująć w sposób następujący:
- świadczenia na rzecz poszkodowanego i jego rodziny,
- niewykorzystanie siły roboczej,
- niewykorzystanie istniejących mocy produkcyjnych.
I tak do świadczeń na rzecz poszkodowanego i jego rodziny mających na celu wyrównanie szkody spowodowanej przez wypadek, zaliczamy:
- świadczenia rzeczowe związane z przywróceniem zdrowia poszkodowanemu:
- koszty pierwszej pomocy, koszty leczenia otwartego, koszty leczenia szpitalnego, koszty leczenia sanatoryjnego,
- koszty związane z rehabilitacją, koszty leczenia specjalnego, protezowania, przeszkalania i inne koszty,
- świadczenia pieniężne związane z materialnym zabezpieczeniem poszkodowanego i jego rodziny:
1. zasiłki chorobowe, szpitalne, domowe, sanatoryjne,
2. uposażenie miesięczne,
3. renta inwalidzka,
4. renta rodzinna,
5. zasiłek pogrzebowy (z ubezpieczeń społecznych, z funduszów związkowych, z zakładu pracy),
6. PZU — odszkodowanie.
Niewykorzystanie siły roboczej związane jest:
- z trwałym ubytkiem zdolności do pracy,
- z przedwczesnym odejściem poszkodowanego z produkcji na skutek całkowitego inwalidztwa lub śmierci,
- ze spadkiem wydajności pracy poszkodowanego po powrocie do pracy.
Społeczne skutki obejmują przede wszystkim przejściową lub stałą utratę ludzi w wieku produkcyjnym, a poza tym koszty leczenia i utrzymania osób poszkodowanych.
Liczbowe określenie łącznych skutków wypadków przy pracy jest trudne, gdyż wiele z nich ma charakter niewymierny, bądź wiąże się z wypadkami w sposób pośredni. Pogląd na rozmiar tych skutków mogą jednak dać wskaźniki wypadkowości, określane na podstawie danych statystycznych. Do głównych z nich zalicza się:
- wskaźnik liczby wypadków, określający liczbę osób, które uległy wypadkowi w danej jednostce czasu (najczęściej w roku),
- wskaźnik częstotliwości wypadków, określający liczbę wypadków przypadających średnio na 1000 zatrudnionych w ciągu roku,
- wskaźnik ciężkości wypadków, określający przeciętny czas niezdolności do pracy jednego pracownika dotkniętego wypadkiem, wyrażany najczęściej w dniach roboczych, obejmujących dni zwolnień lekarskich,
- wskaźnik zagrożenia wypadkowego, określający średni czas niezdolności do pracy (w dniach roboczych) na 1000 zatrudnionych rocznie.
Należy postawić sobie pytanie, czy możliwe jest zmniejszenie kosztów, strat i ubytków spowodowanych przez wypadki przy pracy i ich konsekwencje?
4. PODSTAWOWE ŚRODKI POPRAWY BEZPIECZEŃSTWA PRACY
Ustaleniu celów pozytywnej polityki bezpieczeństwa musi towarzyszyć jasne przypisanie odpowiedzialności za bhp w obrębie struktury zarządzania. Powszechnie uznaje się, że zasadnicza odpowiedzialność operacyjna za zapewnienie bezpiecznej pracy spoczywa na kierownictwie liniowym. W szczególności należy zwrócić uwagę na dwa kluczowe poziomy zarządzania[9]:
1. Poziom naczelnego kierownictwa - bezpośrednia odpowiedzialność za ogólne zarządzanie sprawami bhp powinna być włączona do obowiązków naczelnego kierownictwa. Tak więc zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia powinno być traktowane tak samo, jak wszelkie inne główne funkcje zarządzania, wraz z przejrzystym rozgraniczeniem odpowiedzialności oraz kompetencji, aż po odpowiedzialną osobę na szczycie organizacji.
2. Poziom dozoru bezpośredniego - kierownik najniższego szczebla znajduje się w miejscu i na pozycji pozwalającej orientować się, czy urządzenia bezpieczeństwa faktycznie działają czy też nie; może na to zdecydowanie i skutecznie reagować.
Podobnie jak w dziedzinie produkcji, postęp w bhp niemożliwy jest bez pełnej współpracy i zaangażowania wszystkich zatrudnionych. Jeżeli mają oni jednak zaakceptować pełną współodpowiedzialność, muszą partycypować w podejmowaniu oraz nadzorowaniu realizacji przedsięwzięć bhp w ich miejscu pracy. Powoływanie społecznych inspektorów pracy oraz komitetów do spraw bhp jest jednym ze sposobów zwiększania zaangażowania pracowników. W niektórych organizacjach stosuje się zasadę odbywania okresowych spotkań wszystkich zatrudnionych dla omówienia spraw bhp. Takie podejście „całkowitego zaangażowania" podkreśla potrzebę partycypacji każdego zatrudnionego[10].
Realizacja obowiązków zakładów pracy w dziedzinie zapewnienia pracownikom bezpiecznej pracy wymaga przede wszystkim stałej, systematycznej analizy istniejącego stanu bhp. Podstawą tej analizy powinny być:
- wyniki okresowych przeglądów warunków pracy we wszystkich pomieszczeniach zakładu - obowiązek komisyjnego przeprowadzania takich przeglądów przynajmniej raz w roku, wyraźnie nakładają na kierownictwo zakładu odnośne przepisy,
...
rokssi