Józef Ignacy Kraszewski - Orbeka.pdf - Józef Ignacy Kraszewski - danamat1

Józef Ignacy Kraszewski

Orbeka

Powieść

Maledeito quell’ora che t’ho amato! * 1

Stornello * toskańskie

Wioseczka Krzywosielce, położona w okolicy Siedlec * , uważaną była, pomimo małej,

stosunkowo do innych dóbr tej okolicy, rozległości swej, za jedną z najpiękniejszych i

najwygodniejszych na kilkadziesiąt mil kraju wokoło. Liczono ją do tych posiadłości, które u

nas zwyczajnie złotymi jabłkami zwano; ryby, grzyby, mąka, łąka, wszystko w niej było,

czego tylko zapragnęła dusza, wyjąwszy, jak mówią, ptasiego mleka.

Z owych jeszcze wieków, gdy stosunki dalsze były utrudnione, a ludzie zbliżyć się do

siebie i towary nabywać mogli tylko na wielkich dorocznych targowiskach, pozostało nam to

pojęcie dobrego majątku, przywiązane do ziemi, która mniej więcej wszystkie skromne

potrzeby ówczesnego życia zaspokoić mogła. W owych też wiekach każda niemal wioska, co

najwięcej z pomocą bliskiego miasteczka, obchodziła się sama sobą. Życie było proste i

niewykwintne, a te droższe przedmioty niezbędne, których dom własny dać nie mógł,

dziedzictwem spadały z pradziadów, nawet aksamitne szuby po kilka z kolei wdziewało

pokoleń, wcale się tego nie wstydząc. Zbroje, choć drobniały barki, podkładano coraz grubiej

łosiowymi kaftany, ale jeszcze je dźwigano, aż nieużyteczne, zardzewiałe, zawisły spoczywać

na ścianie. Szlachecki dwór odległych kątów prowincyj jeszcze w XVIII wieku mieścił w

sobie mnóstwo rzemieślników i wszystkie przemysły, powszedniemu posługujące życiu na

małą skalę.

Sycono miód, wylewano świece, warzono piwo, tkano sukna i kobierce; na wsi

sporządzały się płótna i bielizna stołowa. Dwór miewał swojego kowala, ślusarza, cieślów,

stalmachów, stolarzy, krawców, szewców, mularzy. Nie byli to zapewne rzemieślnicy zbyt

biegli i wykształceni, ale po nich wymagano trwałości roboty więcej niż wytworu i sztuki;

wychodziło to może drożej, ale nie opłacało się gotowym groszem, a pieniądz też był rzadszy

i przeznaczeniem jego, aby nieco popluty szedł do mieszka. Tak się zbierały kapitały

wprawdzie nie procentujące, ale nie roztrwaniane.

Otóż Krzywosielce miały to do siebie, że w nich właściciel mógł się sobie zamknąć,

odosobnić i niczego od nikogo nie potrzebując żyć tak, jak się to wówczas żyć było

przywykło: bez zbytnich prywacyj i niedostatku pierwszych potrzeb średniego stanu. Mała

wioska, ale zamożna, rozciągała się ponad rzeczułką, żwawo płynącą do Bugu, ponad nią

leżały prześliczne jej łąki, okrążone majestatycznymi lasami, na pół czarnymi, wpół

iglastymi. Zaoszczędzony starodrzew dosięgał tu nadzwyczajnych rozmiarów, których tylko

na nizinach, jak Białowieska Puszcza, dochodzi. Sosny kupowano na maszty, a na pniu dębu

ściętego dwóch ludzi mogło się położyć i wyciągnąć nogi wygodnie. Pola, wzniesione nieco,

były żyzne i rodziły piękną pszenicę; ryb dostarczała żygawka rzeczułka i sadzawki około

dworu.

Starzy dziedzice Krzywosielec dobrze też sobie byli obrali miejsce na zabudowanie dworu

i osadzili drzewa, które teraz otaczały go jakby gajem gęstym i zielonym: lip, klonów,

kasztanów i jodeł.

Dwór był more antiquo * , na podmurowaniu, ale drewniany, utrzymywano powszechnie, iż

takie są zdrowsze. Drzewo wszakże, ścięte w porę, dobraną doskonałe, wyschłe, stało jak mur

sto lat, nie wypaczając się i nie zsiadając, a Pan Bóg od ognia strzegł.

1 * Maledeito quell’ora che t’ho amato! (wł.) — Przeklinam godzinę, w której cię pokochałem!

* stornello — w poezji włoskiej krótki utwór liryczny pochodzenia ludowego, zbliżony do sentencji lub

epigramatu

* Siedlce — miasto powiatowe w województwie lubelskim. W latach 1816–1845 stolica guberni podlaskiej,

potem siedleckiej. Największy okres rozkwitu miasto przeżyło w czasie, gdy sprawowała nad nim pieczę

hetmanowa Ogińska. Jej to Siedlce zawdzięczają wspaniały pałac, kościół oraz ratusz. Urządzała też festyny.

Słynny był festyn w 1783 r. urządzony na cześć Stanisława Augusta.

* more antiquo (łac.) — dawnym obyczajem

Z dala od grobli jedno tylko czoło, ciemne, poważne, z dachem ganku na słupach

rzeźbionych, widać było, przed nim, jakby na straży dworu, nieco opodal stał ogromny krzyż

drewniany, czarny, który ramiony stare drzewa przenosił; z gąszczy drzew dobywała się dalej

skromna wieżyczka domowej kaplicy; poza drzewami kryły się gumna i zabudowania.

Nie było w tym wszystkim nic szczególnego, nic co by zwracało uwagę osobliwością

jakąś, przecież przejeżdżając każdy sobie powiedział, w duszę spojrzawszy: — Jak to tu

dobrze i zaciszno być musi!

Tak, dawniej cisza, ten pokój, którego świat dać nie może, uważanym był za dar

najdroższy; w ciszy chciano spędzać ten żywot Hiobowy, żywot prób i boleści, jak najmniej

pragnąc, jak najmniej wywołując walk i przygód, byle się czysto i cało do brzegu wieczności

przybiło! — Naówczas jeszcze była wieczność i nadzieja, dziś — ale to do powieści nie

należy.

Człowiek brał za młodu do sakwy pielgrzymiej tę najgłówniejszą prawdę kierowniczą, że

tu jest gościem krótkim, że tu kruche i wątłe wszystko, że żywot znikomy, on sam i ludzie

słabi, że wszystko zawodzi, i że, jak Kochanowski śpiewał, cnota tylko skarbem, którego nikt

nie zabierze! *

Wszystko się mu też w tym świetle wydawało inaczej, rzeczywistość była dla niego snem,

a wiara w niebiosa rzeczywistością jedyną. Stąd wcale inna cena rzeczy ziemskich i żywot

prawie zakonny, bez jutra… na obozowisku!

Słabsi się zapominali, na noclegach życia, ale bicz Boży chłosnął i szli dalej z pokorą. Nikt

się do zbytku nie przywiązywał, do tego, co roznamiętnia, rozgorączkowuje i oślepia

człowieka na nietrwałość doczesnych rzeczy; szło się, byle z Bogiem, w pokoju, a do dobrego

końca. W takim też świecie wiele ruchu, krzątaniny, zabiegów być nie mogło. Po co się

starać? na co ubiegać o to, co jutro rzucić się miało wśród drogi?

Dwór w Krzywosielcach i z dala, i z bliska takim się wydawał mieszkaniem człowieka,

oczekującego wielkie,, godziny powołania do sądu i przejścia na świat inny. Otaczała go

cisza, dziedziniec zarastał trawą, jedna ścieżka do kaplicy cokolwiek była wychodzoną i jedna

cienista ulica w ogrodzie. W domu ciemno, pusto, głucho: jeden stary sługa, jeden chłopak do

pomocy, stara klucznica i niemłody woźnica.

W ciągu roku i lat tak się tu mało co zmieniło; wszystko szło tak jednostajnie swoim

porządkiem, ze zwykłym trybem podobnej organizacji życia — choć dnie czasem bywały

nieznośnie długie, lata biegły jak strzały. Jednego od drugiego rozpoznać nie było można ani

dać pochwytać.

We dworze mieszkał od lat przeszło dziesięciu, zamknięty jak anachoreta, człowiek nie

młody, ni stary, w wieku średnim (miał czterdzieści lat podobno), pan Walenty Orbeka. Choć

nazwisko brzmiało z cudzoziemska i pochodzenie też może było nietutejsze, rodzina ta

bardzo już długie wieki gnieździła się w kraju, z nim zrosła i używała własnego herbu, a

prerogatyw szlacheckich. Orbekowie mieli nawet wcale piękne koligacje. Dziad był jakimś

miecznikiem, ojciec podczaszym ziemi liwskiej * , tylko pan Walenty, zwany przez grzeczność

podczaszycem, niczym być nie chciał.

Za młodu, skończywszy wychowanie, rzucił się był w świat gorąco, ale widać, że się tam

na nim oparzył, bo po śmierci ojca wróciwszy do Krzywosielec już się stąd nie ruszył.

Znajomości ani szukał, ani ich do zbytku unikał; przyjmował grzecznie, odwiedzał rzadko, i

to tylko z musu, aby nie chybić sąsiadom; mówił mało, nie znano w nim fantazji żadnej, prócz

że książki lubił i nad nimi całe dnie i noce przesiadywał. Grywał przy tym na klawikorcie, a

* Cnota tylko skarbem, którego nikt nie zabierze — parafraza słów z pieśni III Jana Kochanowskiego:

Cnota skarb wieczny, cnota klejnot drogi

Tegoć nie wydrze nieprzyjaciel srogi

Nie spali ogień, nie zabierze woda

* ziemia liwska — w średniowieczu oddzielna dzielnica książąt mazowieckich (starostwo liwskie).

Głównym miastem tej ziemi był Liw, jedna z najstarszych osad na Podlasiu.

gdy mu czytania i muzyki na zajęcie czasu było mało, mówiono, że malował także, choć jego

robót żadnych w domu widać nie było. W kaplicy odprawiała się regularnie msza święta co

niedziela i święto; uczęszczał na nią pan Walenty, a oprócz tego odwiedzał ją i w dni

powszednie, ale uważano, że siedział zamyślony, nie modląc się, bez książki.

Ze wszystkiego widać było, że na sercu jego spoczęła ciężka ręka boleści i niezgojone

pozostawiła na nim rany; ale z życia jego przeszłego nikt nic prawie nie wiedział —

domyślano się tylko. Pan Walenty był zresztą człowiekiem wychowania pięknego, słodkim,

uprzejmym, lecz jakby z postanowienia chłodnym i ująć się nie dającym. Nikt z niego słowa

gorętszego nie dobył. Jeśli w pierwszej chwili objawił zdanie przeciwne w rozmowie, w

rozprawy dalej i dowodzenia się nie wdawał i jakby opamiętawszy się cofał, milcząc uparcie.

Człowiek tego rodzaju, choć nie bardzo majętny, ale rządny, niestary, swobodny, obudzał

naturalnie niejedną chętkę poznania go w ludziach bliżej zamieszkałych, niejeden też projekt

niewieściej główki; ale to się okazało tak niemożliwym wkrótce, że o nim później prawie

zapomniano. Żałowano go, ubolewano nad nim, jak nad człowiekiem straconym. Tak

utrzymywały panie.

Najgorętsze wejrzenia odbijały się od niego, jak od opoki; zdawał się ich nie widzieć i nie

rozumieć.

Zresztą pan Walenty, acz poważny i milczący, wcale się nieszczęśliwym nie wydawał, ani

skarżył, ani za takiego chciał uchodzić, owszem oświadczył wszystkim, że mu na wsi, wśród

tego spokoju, dobrych ludzi, starych drzew, mierności dostatniej, wygodnie było i niczego

więcej nie żądał, tylko żeby tak dokończyć cichego żywota.

Ciekawsi wiedzieli doskonale (bo to w sąsiedztwie, a przy braku zajęć każda drobnostka

obchodzi), jak pan Walenty dnie przepędzał. Raz na zawsze jeden tam był i prawie

niezmienny porządek.

Wstawał nierano w złą porę, na wiosnę i latem dość wcześnie, stary jego kredencerz i

sługa razem, którego Jaśkiem zwano, choć włosy miał siwe, przynosił mu kawę, a zastawał

go już z książką w ręku najczęściej. Po tym śniadaniu albo w ogrodzie pod lipami, lub w

pokoju, czytał pan Walenty do obiadu, który dawano obyczajem owych czasów najpóźniej o

pierwszej. Jedzenie było bardzo proste, a do niego szklanka czystej wody lub rzadko jeden

kieliszek wina. Po obiedzie zwykle grywał na klawikorcie do wieczora; szedł na przechadzkę,

wracał na wieczerzę o dwóch potrawach i grał jeszcze albo czytał do późna w noc. Czy że nie

mógł sypiać, czy że mu cisza nocna do pracy była najmilszą, długo przeciągał czuwanie i

dwie świece woskowe, które Jasiek mu stawiał, nie starczyły prawie nigdy; spalał jeszcze

zapaśne, które zawsze przygotowano dlań na kominku.

Czasem wśród nocy ludzie słyszeli chód jego żywy po pokojach lub dziwną jakąś,

burzliwą grę na klawikorcie. Jedyną zmianą w tym porządku bywało, że się puścił z książką

w lasy i z ołówkami na przechadzkę, a w takim razie często obiadu nie jadł, ograniczając się

wieczerzą.

Zmuszony do wyjazdu na godzin kilka, powracał do domu z widoczną przyjemnością, z

twarzą rozpromienioną i biegł zaraz do swoich książek. Nie miał on ich wiele, nowych

kupował mało; trzymał gazetę jedną, najwięcej grzebał się w starych foliantach * , które mu z

różnych stron przysyłano. Pożyczał też po sąsiednich bibliotekach, w Kodniu * , w Bieły, a

nawet w Lublinie.

Jasiek utrzymywał, że rzadko lub prawie nigdy nie widział go piszącego; robił notatki na

małych papierkach, ale te potem garściami w komin rzucał. Komin ten, dniem i nocą

podsycany olchowymi, suchymi drewkami, był wielką przyjemnością pana Walentego,

nałogiem, bo nawet latem w pokoju bawialnym tlała zawsze kłoda olszowa. Ogień ten stawał

* foliant (łac.) — księga dużych rozmiarów

* Kodeń — miasteczko będące własnością rodziny Sapiehów w powiecie bialskim. Jedna z najpiękniejszych

miejscowości nad Bugiem. W tutejszej farze znajdował się cudowny obraz N. Panny Kodeńskiej.

Józef Ignacy Kraszewski - Orbeka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: