Alicja Bezmienow- Status przeżycia psychicznego w fenomenologii Edmunda Husserla.pdf

Alicja Bezmienow

STATUS PRZE¯YCIA PSYCHICZNEGO

W FENOMENOLOGII

EDMUNDA HUSSERLA

Co bada fenomenologia

wstêp do fenomenologicznych rozwa¿añ

nad obiektami czystej wiadomoci

Fenomenologia Edmunda Husserla odczytywana jest na wiele sposo-

bów. Zasadnicze ró¿nice w pojmowaniu tej filozofii bior¹ siê st¹d, i¿ jej

interpretatorzy ustalaj¹ odmienne repertuary tez, jakie ich zdaniem

znaleæ mo¿na w pismach autora Idei i jakie uznaæ trzeba za nale¿¹ce

do rdzenia tej koncepcji. Te odmiennoci w sposobie widzenia feno-

menologii prowadz¹ nie tylko do ró¿nych sposobów odczytywania

koncepcji sformu³owanej przez Husserla, ale maj¹ tak¿e wp³yw na jej

dalsze rozwijanie oraz stosowanie. Jest to szczególnie widoczne w ta-

kich obszarach, na których sam twórca koncepcji siê nie koncentrowa³.

Mam tutaj na myli takich interpretatorów myli Husserla, jak Roman

Ingarden, Aron Gurwitsch czy Jan Patoèka 1 .

Pomimo ró¿norodnoci interpretacji oraz mnogoci zastosowañ idei

Husserla, s¹ w jego dzie³ach takie tezy, które uzna ka¿dy, kto rzetelnie

przestudiowa³ jego prace. Do owego obszaru zgody nale¿y w pierwszej

1 Roman Ingarden zaj¹³ siê m.in. recepcj¹ fenomenologii w estetyce i jej prze³o¿e-

niem na jêzyk sztuki, natomiast Jan Patoèka fenomenologiê próbowa³ stosowaæ w etyce;

w szczególnoci w etyce doszukiwa³ siê remedium na kryzys kultury nowo¿ytnej.

Aron Gurwitsch pozostawa³ w cilejszym zwi¹zku z ide¹ fenomenologii ni¿ wy¿ej wy-

mienieni, gdy¿ usi³owa³ kontynuowaæ Husserlowsk¹ wizjê zastosowania fenomenolo-

gii jako nauki o fenomenach psychicznych.

298

Alicja Bezmienow

kolejnoci teza, ¿e dziedzin¹, czyli polem badawczym fenomenologii,

jest czysta wiadomoæ 2 .

Zamiast w naiwny sposób spe³niaæ akty nale¿¹ce do wiadomo-

ci konstytuuj¹cej przyrodê z ich transcendentnymi tezami [w któ-

rych uznaje siê w bycie co transcendentnego] i pozwalaæ, by

tkwi¹ce w nich motywacje sk³ania³y nas do coraz nowych transcen-

dentnych tez wy³¹czamy z akcji wszystkie te tezy, nie wspó³¿y-

wimy ich; kierujemy swe uchwytuj¹ce i teoretycznie badaj¹ce spoj-

rzenie na czyst¹ wiadomoæ w jej absolutnym

w³asnym bycie 3 .

Dla badacza fenomenologa czysta wiadomoæ to dziedzina, na

gruncie której powinno siê dokonywaæ fenomenologicznych analiz 4 .

Czysta wiadomoæ to inaczej nieskoñczone pole absolutnych prze¿yæ

podstawowe pole fenomenologii 5 .

Choæ zgoda miêdzy interpretatorami prynie, kiedy przyjdzie do-

k³adniej okreliæ, jak rozumia³ Husserl czyst¹ wiadomoæ, to jednak

przekonanie, ¿e fenomenologia Husserla ma za swoj¹ dziedzinê (czys-

t¹) wiadomoæ wydaje siê byæ nie do podwa¿enia. Trudno bowiem

wyobraziæ sobie kogo, kto omawiaj¹c koncepcjê Husserla, pomin¹³by

tê tezê. Powsta³a w taki sposób koncepcja mia³aby byæ mo¿e szansê

na oryginalnoæ, lecz z pewnoci¹ nie by³aby to koncepcja wy³o¿ona

w Ideach . Zauwa¿my zarazem, ¿e zgoda miêdzy interpretatorami mo¿e

byæ tak¿e pozorna i braæ siê st¹d, ¿e bez stosownej precyzacji teza o czys-

tej wiadomoci jako dziedzinie badañ fenomenologii jest tak ogólniko-

wa, ¿e trudno j¹ w takim sformu³owaniu krytykowaæ.

Spróbujê zatem nadaæ tej tezie postaæ wyrazistsz¹. Niestety, na-

wet sam twórca fenomenologii nie by³ tu w pe³ni konsekwentny

2 Pojêcie czystej wiadomoci interpretowane jest na wiele sposobów, gdy¿ sam

autor tej koncepcji niejednokrotnie pope³nia³ pewne niecis³oci w odniesieniu do jego

zastosowania. Dlatego wiêc u ka¿dego z fenomenologów mo¿na znaleæ nieco odmien-

ne jej definicje b¹d wyjanienia. Na przyk³ad Jan Patoèka pisze: Rezultatem radykal-

nego oczyszczenia dowiadczenia a¿ do samych tylko elementów danych jest zatem,

jak to pokaza³a redukcja, czysta wiadomoæ, [w:] J. Patoèka, wiat naturalny i fenome-

nologia , PAT, Kraków 1987, s. 48. Czysta wiadomoæ wed³ug Patoèki to nic innego jak

zespó³ czystych, prostych elementów, co, jak dalej poka¿ê, stanowi jedynie jej czêæ.

3 Edmund Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii , ks. II, PWN,

Warszawa 1974, s. 152.

4 Aby w ogóle móc zajmowaæ siê fenomenologi¹, a w szczególnoci jej obiektami,

konieczne jest zrozumienie istoty czystej wiadomoci, jako matrycy, na której ufun-

dowane s¹ ró¿nego rodzaju przedmioty (w³¹czaj¹c w to tak¿e prze¿ycia psychiczne

wraz z ich uszczegó³owieniami jako elementy wiata rzeczywistego). To, czego nam

bezwzglêdnie trzeba, to jest pewne ogólne naoczne zrozumienie istoty wiadomoci

w ogóle, a w szczególnoci tak¿e wiadomoci w tej mierze, w jakiej w niej samej, z jej

istoty, uwiadamia siê [nam] «naturalna» rzeczywistoæ, tam¿e, s. 59.

Tam¿e, s. 153.

Status prze¿ycia psychicznego w fenomenologii Edmunda Husserla

299

i u¿ywa³ niekiedy pojêcia czysta wiadomoæ w sposób doæ swo-

bodny.

Bêdziemy siê starali najpierw bezporednio ukazaæ pewien byt

a poniewa¿ nie jest on niczym innym ni¿ to, co z istotnych wzglê-

dów okrelimy jako czyste prze¿ycie, czyst¹ wiadomoæ z jej

czystymi odpowiednikami wiadomociowymi, a z drugiej strony

z czystym Ja prowadzimy rozwa¿ania [wychodz¹c] od tego Ja,

od tej wiadomoci, tych prze¿yæ, jakie nam s¹ dane w naturalnym

nastawieniu 6 .

Cytat ten zdaje siê wskazywaæ na to, ¿e pisz¹c o czystej wiadomoci,

Husserl ³¹czy³ j¹, jeli wrêcz nie uto¿samia³, z czystymi prze¿yciami.

A zatem fenomenolog zmierzaj¹cy do badania wiadomoci powinien

w opinii Husserla zaj¹æ siê w ka¿dym razie badaniem poszczególnych

prze¿yæ psychicznych. Mo¿na przyj¹æ, i¿ czyste prze¿ycia to wzglêdnie

samodzielne przedmioty wyodrêbnione z ca³oci, jak¹ jest czysta wia-

domoæ. Nie znaczy to jednak¿e, i¿ czysta wiadomoæ to zespó³ równo-

rzêdnych sobie obiektów zebranych w jedn¹ ca³oæ. Czysta wiadomoæ

to raczej teoretyczny obiekt, w granicach którego funkcjonuje Ja, do-

wiadczaj¹c zawsze aktualnie nowych prze¿yæ. Jest to wiêc raczej

pod³o¿e, na którym dokonuj¹ siê wszelkiego rodzaju aktywnoci pozna-

wcze (choæ nie tylko mam tutaj na myli przede wszystkim akty wia-

domoci, które nie maj¹ charakteru naocznej ród³owoci, a nawet te,

które w terminologii Husserlowskiej nazywamy reprezentacjami).

Czysta wiadomoæ zatem to pewna nieokrelona 7 ca³oæ, która poddaje

siê opisowi tylko wtedy, gdy mowa jest o jej uszczegó³owieniach. Jest to

wiêc taki twór, którego g³ówn¹ charakterystyk¹ mo¿e byæ jedynie abso-

lutna aktywnoæ, przejawiaj¹ca siê w pojedynczych aktach prze¿ycio-

wych, bo przecie¿ ju¿ nawet proces prze¿yciowy trudny jest do scha-

rakteryzowania jako jeden modu³ wiêkszej ca³oci. Niew¹tpliwie jedyn¹

uchwytywaln¹ aktywnoci¹ w obrêbie czystej wiadomoci jest najprost-

szy jej twór pojedyncze prze¿ycie psychiczne. Jednak¿e, choæby nawet

najprostszy korelat wiadomoci usytuowany byæ musi na pewnym

gruncie dla odbycia siê takiej aktywnoci Ja. Takim w³anie tworem jest,

jak s¹dzê, obszar czystej wiadomoci.

Poniewa¿ trudnoci w zachowaniu jednorodnej definicji czystej

wiadomoci znaleæ mo¿na u samego Husserla, przyjmê zatem, i¿

czysta wiadomoæ i czyste prze¿ycia to obiekty analizy dla badacza zaj-

6 Tam¿e, s. 95.

7 Nieokrelonoæ, o której wspominam, jest konsekwencj¹ nie tylko braku cis³oci

w definicji tego pojêcia u samego Husserla, ale tak¿e jest efektem przyjêcia, i¿ czysta

wiadomoæ to twór teoretyczny, obejmuj¹cy w swych granicach ca³oæ ¿ycia wiado-

mego jednego Ja dowiadczaj¹cego.

300

Alicja Bezmienow

muj¹cego siê tymi przedmiotami. Czyste mia³oby tutaj znaczyæ tyle,

co wyizolowane i tym samym ³atwiejsze dla analizy badawczej 8 . Zatem,

poniewa¿ tak trudno jest okreliæ definicyjnie czyst¹ wiadomoæ

jako tak¹ i jednoczenie zachowaæ jednoæ metodologiczn¹ w ramach

samej fenomenologii, za przejawy czystej wiadomoci uwa¿aæ bêdê

jej poszczególne prze¿ycia wiadomego Ja.

Zasadniczym powodem, dla którego podejmujê zadanie syste-

matyzacji w ramach czystej wiadomoci jest próba usuniêcia trudno-

ci, z jak¹ ma do czynienia czytelnik prac Husserla. Otó¿, pisz¹c

o wiadomoci, Husserl prowadzi 9 swoje rozwa¿ania na trzech pozio-

mach: (1) strumienia wiadomoci, (2) czystych prze¿yæ psychicznych

oraz (3) elementarnych sk³adników wiadomoci. Takie postêpowa-

nie sprawia wiele k³opotów temu, kto chcia³by uprawiaæ b¹d choæby

tylko poznaæ fenomenologiê Husserla. Oznacza to bowiem, ¿e autor

Idei uwa¿a³, i¿ fenomenologia dostarcza narzêdzi pozwalaj¹cych opi-

saæ ca³oæ ¿ycia psychicznego, jakie tworzy strumieñ wiadomoci,

a tak¿e pewne, wzglêdnie samodzielne, jednostki w owym strumie-

niu, czyli prze¿ycia psychiczne. Co wiêcej, oznacza to, ¿e fenomenolo-

gia jest te¿ w stanie dotrzeæ do najprostszych sk³adników ¿ycia psy-

chicznego, swoistych atomów wiadomoci 10 , z których zbudowane

s¹ prze¿ycia psychiczne. Tak zaprojektowana fenomenologia by³aby

wiêc równoczenie teori¹ zjawisk z poziomów mega-, makro-, oraz

mikrowiadomoci.

Trudno sobie wyobraziæ, jak mia³aby przebiegaæ realizacja tak sze-

roko zakrojonego projektu. Bêdê siê stara³a pokazaæ, ¿e praktyka ba-

dawcza Husserla odbiega od takich uniwersalistycznych deklaracji. Jak

siê bowiem okazuje, nawet u samego Husserla trudno o jednoznaczne

rozgraniczenia w ramach struktur czystej wiadomoci. Okazuje siê na-

wet, i¿ samo pojêcie strumienia wiadomoci zawiera w sobie przy-

8 Ograniczenie obszaru czystej wiadomoci do pola, które jako pozbawione po-

rednioci przejawia tylko podstawowe rodzaje aktywnoci, jest tutaj tylko zabiegiem

chwilowym, umo¿liwiaj¹cym janiejsze analizy odbywaj¹ce siê na wyszczególnionych

poziomach czystej wiadomoci.

9 Rozró¿nienie takie jest konsekwencj¹ naturalnej tendencji Husserla do akcento-

wania takich w³anie obszarów w fenomenologii, i podkrelania przez niego ich do-

nios³oci fenomenologicznej. Nie znaczy to jednak, i¿ Husserl konsekwentnie trzyma

siê sam tej gradacji, gdy¿ czêsto stosuje wymiennie pojêcia przynale¿ne do ró¿nych po-

ziomów wiadomoci, co nie znaczy jednak¿e, i¿ takiego rozró¿nienia nie stosowa³,

choæby literalnie. Najwiêcej niecis³oci zawartych jest w u¿ywaniu przez niego pojêæ

strumieñ wiadomoci i strumieñ prze¿yæ, gdzie z racji swego przedmiotu przyna-

le¿¹ one do innych poziomów wiadomoci.

10 Jest to jeden z najmniej charakteryzowanych przez Husserla obszarów wiado-

moci, choæ wcale to nie znaczy, i¿ najmniej istotny. Wa¿ne jest tutaj, by zrozumieæ, ¿e

wymienione poziomy wiadomoci s¹ cile ze sob¹ powi¹zane, jeden ma kluczowe zna-

czenie dla drugiego, mimo i¿ najszerzej opisywalnym jest poziom prze¿yæ psychicznych.

Status prze¿ycia psychicznego w fenomenologii Edmunda Husserla

301

najmniej dwa, ró¿ni¹ce siê istotnociowo znaczenia, co szerzej opiszê

w nastêpnym paragrafie.

Istotne wydaje siê zatem szkicowe choæby opisanie poziomów czys-

tej wiadomoci. Nie nale¿y jednak przyjmowaæ, ¿e rozgraniczenie to

zakrela wyrane granice miêdzy poziomami. Pozwoliæ ono przede

wszystkim powinno na wprowadzenie pewnej organizacji w trudnym

do pojêciowego uchwycenia p³yniêciu czystej wiadomoci, tym bar-

dziej, i¿ pod tym pojêciem u ró¿nych badaczy fenomenologii stosuje siê

przemiennie okrelenia pochodz¹ce z poziomów, których obiekty ró¿-

ni¹ siê zasadniczo miêdzy sob¹. Jest to uzasadnione tym bardziej, ¿e

powtórzmy Husserl, pisz¹c o wiadomoci, wskazywa³ jej przejawy

na trzech poziomach:

strumienia wiadomoci,

branych z osobna prze¿yæ, oraz

elementarnych sk³adników wiadomoci.

Przedstawiê wiêc w skrócie charakterystyki poszczególnych pozio-

mów czystej wiadomoci, by uwyraniæ ró¿nice przedmiotowe za-

chodz¹ce na wymienionych trzech poziomach.

Strumieñ wiadomoci to ¿ycie psychiczne w ci¹g³ym przep³ywie.

To splot dowiadczeñ czystego Ja powi¹zanych ze sob¹ w taki sposób,

¿e ma siê wrêcz wra¿enie, i¿ ich wyodrêbnienie i rozdzielenie nawet

w celach badawczych jest wrêcz niemo¿liwe. Struktura taka nie po-

zwala te¿ na analizê czêci takiego bytu, gdy¿ jego cech¹ charakterys-

tyczn¹ jest jednorodnoæ i nieroz³¹cznoæ.

Taka koncepcja strumienia wiadomoci, jako nieroz³¹cznej ca³oci,

przypominaæ mo¿e Bergsonowsk¹ koncepcjê trwania. Trwanie w tym

rozumieniu to jednorodny stan wiadomoci, jednolita substancja nie-

poddaj¹ca siê podzia³om. Podzia³ jednoczenie to kategoria powo-

duj¹ca zmianê jakociow¹ bergsonowskiego trwania. W efekcie jaka-

kolwiek próba analizy fragmentu tego permanentnego trwania sytuuje

ten fragment ju¿ w innej strukturze obiektów bergsonowskich. Tote¿

fragment bergsonowskiego trwania to ju¿ nie trwanie to nieruchomy

skoñczony obiekt 11 .

11 W swoje ksi¹¿ce o Bergsonie pt. Bergson (PWN, Warszawa 1997) Leszek Ko³akow-

ski wspomina tylko zdawkowo o problematyce trwania, chocia¿ twierdzi, i¿ mia³a ona

konstytutywny charakter dla jego teorii; postrzegamy czyst¹ duree , kiedy skupiamy siê

wy³¹cznie na naszym dowiadczeniu wewnêtrznym, na boku zostawiaj¹c wiat rzeczy,

wród których ¿yjemy, rezygnuj¹c z praktycznej orientacji umys³u i zajmuj¹c postawê

kontemplacji bezinteresownej (tam¿e, s. 31). Jednak¿e postawa kontemplacji bezinte-

resownej w praktycznym ujêciu jest niemo¿liwa, gdy¿ realizuj¹c jak¹kolwiek analizê

fragmentu duree , wymusza siê niejako zmianê paradygmatu, od którego siê wysz³o

koncentruje siê z koniecznoci na rzeczach i danych zmys³owych, które nie pochodz¹

przecie¿ ze wiata czystego p³yniêcia.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: