Regionalny Program Zapobiegania Samobójstwom_Krzysztof Rosa.pdf

P R A C A P R Z E G L Ą D O W A

Krzysztof Rosa 1 , Agnieszka Gmitrowicz 2

1 Zakład Socjologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Łodzi

2 Klinika Psychiatrii Młodzieżowej Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Regionalny Program Zapobiegania

Samobójstwom Młodzieży

Część I. Charakterystyka populacji

regionu łódzkiego

A Regional Youth Suicide Prevention Program.

Part I. Population characteristics in the Lodz region

Adres do korespondencji:

dr Krzysztof Rosa

Zakład Socjologii,

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

ul. Lindleya 6, 90–131 Łódź

tel. kom.: 603 073 479

e-mail: ksor8@wp.pl

Streszczenie

Dwa kolejne artykuły przedstawiają założenia i realizację pierwszego w Polsce Regionalnego Programu Zapo-

biegania Samobójstwom Młodzieży. Pierwsza część zawiera: uzasadnienie podjęcia prac nad programem,

podstawowe pojęcia i definicje w nim używane, charakterystykę wybranych cech populacji regionu łódzkiego,

skalę zachowań samobójczych młodzieży w regionie oraz społeczne czynniki ryzyka zachowań samobójczych.

Drugie opracowanie opisuje kliniczne czynniki ryzyka zachowań samobójczych wśród młodzieży w per-

spektywie programu prewencyjnego.

Suicydologia 2007; 3: 18–28

słowa kluczowe: młodzież, zachowania samobójcze, program prewencji samobójstw

Suicydologia, tom 3, nr 1, 18–22

Towarzystwo Suicydologiczne

ISSN 1895–3786

www.suicydologia.viamedica.pl

Abstract

The authors present assumptions and development of a Regional Youth Suicide Prevention Program, the first

of this kind in Poland. In Part I the rationale for the program development is outlined, together with basic terms

and definitions used. Moreover, selected characteristics of the population in the Lodz region, the range of

suicidal behaviours among youths, as well as social risk factors of suicidal behaviours are described.

In Part II clinical risk factors of suicidal behaviours among youth are characterized from the perspective of

the suicide prevention program development.

Suicydologia 2007; 3: 18–28

key words: youth, suicidal behaviours, suicide prevention program

Zawartość programu

Część I

1. Wprowadzenie

2. Pojęcia i definicje używane w Programie

3. Charakterystyka wybranych cech populacji regionu łódzkiego

www.suicydologia.viamedica.pl

słowa kluczowe:

key words:

P R A C A P R Z E G L Ą D O W A

4. Skala zachowań samobójczych w regionie łódzkim 1

5. Społeczne czynniki ryzyka zachowań samobójczych w regionie łódzkim 2

Część II

1. Uzasadnienie badań klinicznych młodzieży z zachowaniami samobójczymi

2. Czynniki ryzyka zachowań samobójczych w populacji młodzieży hospitalizowanej psychiatrycznie w regionie

łódzkim w latach 2002–2007 3

3. Kliniczne czynniki ryzyka zachowań samobójczych w badanych populacjach młodzieży łódzkich szkół ponad-

podstawowych w latach 2002–2006 4

4. Główne założenia programu zapobiegania samobójstwom

5. Realizacja programu w 2007 roku

6. Aneks: Konspekt programu edukacyjno-profilaktycznego

Wstęp

Problem profilaktyki samobójstw zazwyczaj ujmuje się

w szerszą formułę promocji zdrowia oraz zapobiegania

występowaniu zaburzeń psychicznych. Mimo licznych

deklaracji intencji i zapisów w różnych programach i stra-

tegiach dotyczących kształtowania polityki zdrowotnej

na poziomie krajowym i lokalnym (np. Narodowy Pro-

gram Zdrowia 1996–2005, Wojewódzki Plan Zdrowot-

ny na rok 2005 dla Regionu Łódzkiego) Polska cały czas

jako jeden z nielicznych krajów europejskich nie ma

narodowej strategii/programu zapobiegania zachowa-

niom samobójczym. Być może pewne nadzieje należy

wiązać z realizacją jednego z celów strategicznych (cel

4) Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007–2015,

który brzmi „Zapobieganie zaburzeniom psychicznym

przez działania promocyjno-prewencyjne”. Do oczekiwa-

nych efektów realizacji tego celu należą między innymi:

— „zmniejszenie występowania zaburzeń psychicznych

w latach 2007–2015, w tym liczby samobójstw”;

— „zmniejszenie liczby osób z dyskomfortem psychicz-

nym, a zwłaszcza z objawami lękowymi, depresyjny-

mi, reakcjami kryzysowymi, myślami samobójczymi”;

— „promowanie zdrowia psychicznego poprzez dostar-

czanie wiedzy i umiejętności potrzebnych do prawi-

dłowego psychospołecznego rozwoju dzieci i mło-

dzieży, kształtowanie zachowań korzystnych dla

zdrowia psychicznego” [3].

Niestety, cele formułowane na poziomie krajowym nie

znajdują żadnego odzwierciedlenia w działaniach na po-

ziomie lokalnym. W założeniach Programu Wojewódz-

kiego — Strategia Polityki Zdrowotnej Województwa

Łódzkiego na lata 2006–2015 przygotowanego przez

Urząd Wojewódzki w Łodzi nie ma żadnego zapisu od-

noszącego się do podejmowania działań na rzecz ogra-

niczania zachowań samobójczych w regionie.

Zachowania samobójcze młodzieży (myśli samobójcze, pró-

by samobójcze, samobójstwa dokonane) odzwierciedlają

ogólne problemy zdrowia publicznego tej grupy społecznej.

W latach 1960–1990 w wielu krajach świata (np. w Stanach

Zjednoczonych, Australii) nastąpił relatywnie największy

(3-krotny) wzrost liczby samobójstw wśród osób w grupie

wiekowej 15–24 lat. W Polsce wzrost liczby samobójstw

(o 30%) w grupie wiekowej poniżej 19. roku życia odno-

towano w okresie późniejszym (lata 1990–2000), kiedy

w innych krajach wdrażano już programy zapobiegawcze.

Pierwszym krajem w Europie, w którym zrealizowano na-

rodowy program zapobiegania samobójstwom we wszyst-

kich czterech fazach (faza badawczo-diagnostyczna, opra-

cowanie strategii, wdrożenie i ewaluacja) oraz osiągnię-

to przewidywaną redukcję współczynnika samobójstw

o ponad 30%, była Finlandia. W naszym kraju w latach

2000–2006 rocznie śmiercią samobójczą zginęło od 261

(w 2006 r.) do 396 (w 2002 r.) osób w wieku 15–19 lat, co

stanowiło 4,5–6,7% wszystkich przypadków samobójstw.

W 1999 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO,

World Health Organization ) zainicjowała program do-

kładnego monitoringu wzorów zachowań samobójczych

i czynników warunkujących ich występowanie w różnych

populacjach oraz standardów pomocy medycznej i nie-

medycznej świadczonej niedoszłym samobójcom w róż-

nych krajach. Program badawczy SUPRE-MISS ( Suici-

de Prevention — Multisite Intervention Study on Suicidal

Behaviours ) miał w założeniu dostarczyć danych empi-

rycznych, które zostaną wykorzystane do tworzenia pro-

gramów profilaktycznych i prewencyjnych. Polską wer-

sję tego projektu zrealizowano w Instytucie Medycyny

Pracy w Łodzi w latach 2003–2004 [1, 2].

1 Badanie zrealizowano w ramach działalności statutowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi, IMP, 13.1/2000–2002

2 Badanie zrealizowano w ramach działalności statutowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi, IMP, 13.1/2003–2004

3 Etap badań 2005–2006 został zrealizowany w ramach badań własnych UM w Łodzi, nr 502–11–398

4 Etap badań 2006–2007 został zrealizowany w ramach badań własnych UM w Łodzi, nr 502–11–398

www.suicydologia.viamedica.pl

SUICYDOLOGIA 2007, tom 3, nr 1

Ponieważ działania takie, podejmowane zwłaszcza wo-

bec młodzieży (uznanej przez suicydologów za grupę

ryzyka), należą do najważniejszych celów wszystkich pro-

gramów prewencyjnych i profilaktycznych, realizowany

po raz pierwszy w Polsce Regionalny Program Zapobie-

gania Samobójstwom Młodzieży stwarza możliwość

wypełnienia luki w tym obszarze promocji zdrowia psy-

chicznego. Mając świadomość zagrożeń wynikających

z odraczania wprowadzania działań na rzecz rozwiązania

problemu i oczekiwania na zmiany systemowe, autorzy

niniejszej pracy podjęli próbę stworzenia w regionie

łódzkim strategii zapobiegania zachowaniom samobój-

czymi, wykorzystując wyniki badań własnych, prowadzo-

nych od 1995 do końca pierwszego półrocza 2007 roku.

(poradnikach), prasie i mediach elektronicznych (TV,

Internet, radio). To strategia adresowana do całego spo-

łeczeństwa;

— w zakresie opieki zdrowotnej — poprawa diagnosty-

ki zaburzeń psychicznych, zwłaszcza depresyjnych, do-

stępności leczenia — strategia pośrednia, niespecyficz-

na, redukująca sytuacje kryzysowe;

— strategia specyficzna adresowana do jednostki z za-

chowaniami samobójczymi — usuwanie czynników mo-

gących się bezpośrednio przyczyniać do zwiększonego

zagrożenia jednostki samobójstwem przez pomoc psy-

chospołeczną oraz kryzysowe interwencje psychologicz-

ne i psychiatryczne.

Charakterystyka populacji regionu łódzkiego

Pojęcia i definicje

Poniższe definicje podano za WHO; stosuje się je w wie-

loośrodkowych badaniach WHO/EURO — SUPRE-

-MISS:

— myśli samobójcze — fantazje, wyobrażenia i prze-

myślenia na temat samobójstwa, a także życzenia i im-

pulsy do jego podjęcia;

— próba samobójcza ( attempt suicide, deliberate self-

-harm, parasuicide ) — działania podjęte bez tragiczne-

go zakończenia życia, w których jednostka rozważa: za-

początkowanie nietypowego zachowania, bez udziału

osób drugich, mogącego doprowadzić do samouszkodze-

nia albo na przykład przyjęcie substancji w dawce więk-

szej niż terapeutyczna (ewentualnie terapeutycznej)

w celu osiągnięcia zmiany poprzez aktualne lub oczeki-

wane fizyczne konsekwencje [4];

— proces samobójczy — narastanie zagrożenia popeł-

nienia samobójstwa: od poważnych myśli samobójczych

do podjęcia próby samobójczej (jednej lub wielokrot-

nej), ewentualnie dokonanego samobójstwa; proces ten

ma swoją dynamikę (początek, różne fazy rozwoju,

określony czas trwania);

— zachowania samobójcze — myśli samobójcze, próba

samobójcza, samobójstwo dokonane;

— samobójstwo dokonane — przemyślane, zamierzone

działanie zagrażające życiu jednostki, podjęte samodziel-

nie, którego następstwem jest śmierć;

— prewencja samobójstw — zespół działań, które mogą

zmniejszyć liczbę zachowań samobójczych, śmiertelność

i konsekwencje (skutki) społeczne, zdrowotne i ekono-

miczne związane z zachowaniami samobójczymi.

Istnieją różne typy prewencji: indywidualna, rodzinna,

w szkole, w miejscu pracy, w różnych organizacjach spo-

łecznych, w otoczeniu ofiary, dla terapeutów.

Wyróżnia się 3 poziomy interwencji:

— w zakresie zdrowia publicznego — promowanie zdro-

wego stylu życia, pogłębianie wiedzy na temat uwarun-

kowań samobójstw czy tego, gdzie można szukać po-

mocy, przez informowanie w publikacjach książkowych

Województwo łódzkie zajmuje obszar o powierzchni

182 219 km 2 , składa się z 21 powiatów, 3 miast na pra-

wach powiatu i 177 gmin. Na koniec trzeciego kwar-

tału 2007 roku liczba osób województwa liczyła 2 559

187 [5]. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 141 osób/

/km 2 . Większość osób mieszka w miastach — 64,4%

(1 649 665), z czego w samej Łodzi mieszkają

775 234 osoby, na terenach wiejskich zamieszkuje

35,6% ogółu ludności (909 522 osoby). Kobiety sta-

nowią 52,4% ogółu osób województwa (1 341 304 oso-

by), mężczyźni — 47,6% (1 217 883 osoby). Wskaź-

nik rozwodów w regionie w 2006 roku wynosił 1,9 na

1000 osób i był nieco wyższy niż w całej Polsce (2,1).

Stopa bezrobocia w całym województwie na koniec paź-

dziernika 2007 roku wynosiła 11,4% i bardzo nieznacz-

nie przekraczała poziom krajowy (11,3%).

Prezentowany program obejmuje młodzież w wieku

13–19 lat. W regionie łódzkim było 232 971 osób w tej

kategorii wiekowej (dane na koniec 2006 r.), większość

(51,1%) to dziewczęta — 119 101 osób, chłopców było

113 870 (48,9%). Prawie 60% tej populacji mieszkało

w miastach — 139 417 osób (59,9%), pozostali na te-

renach wiejskich — 93 554 osoby (40,1%). Osób w wie-

ku 13–16 lat było 128 903, nieco starszych (17–19 lat)

— 104 068.

W województwie łódzkim jest 837 szkół podstawowych,

363 gimnazja, 78 zasadnicze szkoły zawodowe, 127 śred-

nich szkół zawodowych i 169 liceów ogólnokształcących

(dane nie dotyczą szkół specjalnych, szkół dla osób nie-

pełnosprawnych i dorosłych).

Skala zachowań samobójczych

w regionie łódzkim

Prezentowane w tej części tekstu dane pochodzą z 3 źródeł:

— badań własnych autorów;

— danych statystycznych dwóch placówek służby zdrowia,

w których są hospitalizowane osoby po próbach samobój-

www.suicydologia.viamedica.pl

Krzysztof Rosa, Agnieszka Gmitrowicz, Regionalny Program Zapobiegania Samobójstwom Młodzieży

czych (Klinika Ostrych Zatruć Instytutu Medycyny Pracy

w Łodzi, Klinika Psychiatrii Młodzieżowej Uniwersytetu Me-

dycznego w Łodzi), w których pracują/pracowali autorzy;

— danych Komendy Wojewódzkiej Policji w Łodzi.

Według badań autorów skala występowania myśli samo-

bójczych w regionie wynosi od 14,1% (co stanowiło blisko

27 tys. osób w kategorii wiekowej 15–19 lat w 2004 roku,

spośród których 10,3% deklarowało ich występowanie

w roku poprzedzającym badanie — projekt SUPRE-MISS)

do 31,8% w populacji uczniów szkół dziennych, ponad-

podstawowych w wieku 14–21 lat z terenu Łodzi [1, 6].

Dane dotyczące liczby prób samobójczych podejmowa-

nych przez młodzież pochodzą z badań autorów i da-

nych dwóch wyżej wymienionych klinik. Należy jedno-

cześnie zaznaczyć, że podane wielkości są wycinkowe

i nie odzwierciedlają rzeczywistej skali zjawiska. Po

pierwsze, w badaniach kwestionariuszowych dotyczą-

cych tak drażliwych kwestii zawsze pewien procent re-

spondentów uchyla się od udzielenia prawdziwej od-

powiedzi, po drugie, dane z placówek służby zdrowia

dotyczą tylko osób, które po próbie popełnienia sa-

mobójstwa były hospitalizowane w tych klinikach (np.

w Klinice Ostrych Zatruć są leczone osoby tylko po

zatruciach różnymi środkami, czyli dane dotyczą nie-

doszłych samobójców po zatruciach lekami, grzybami,

narkotykami, alkoholem, nie obejmują więc tych osób,

które trafiły na oddziały urazowe, internistyczne czy

do innych placówek służby zdrowia w regionie po do-

konaniu próby samobójczej innymi metodami, jak na

przykład skok z wysokości, podcięcie żył czy próba uto-

pienia lub powieszenia się).

Z badań kwestionariuszowych wynika, że w regionie

łódzkim próby samobójcze podejmuje od 3,8% (pro-

jekt SUPRE-MISS, przeprowadzony w 2004 roku,

obejmujący 7300 osób w wieku 15–19 lat) do 7,3% mło-

dzieży (w wieku 14–21 lat) [1, 6]. W Klinice Ostrych

Zatruć Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi w latach

2000–2006 hospitalizowano rocznie 37–111 osób

w wieku 15–19 lat po samobójczych zatruciach różny-

mi substancjami, co stanowiło 6,3%–19,9% leczonych

tam niedoszłych samobójców.

Informacje dotyczące zgonów samobójczych młodzie-

ży w regionie łódzkim pochodzą z Komendy Wojewódz-

kiej Policji w Łodzi. Niestety, obejmują tylko lata 2006

i 2007. W 2006 roku w województwie łódzkim śmiercią

samobójczą zginęło 6 osób (w 2007 — 8 osób) w wieku

15–19 lat, co stanowi 1,9% wszystkich samobójstw

w regionie. Dla porównania, w Polsce w tej kategorii wieko-

wej odsetek samobójstw wynosił 4,5%, był więc ponad 2-

krotnie wyższy. Zestawienie współczynników samobójstw

na 100 tysięcy osób potwierdza tę różnicę; dla Polski

współczynnik ten wynosi 9,4/100 tysięcy (dla osób w wie-

ku 15–19 lat), a dla regionu łódzkiego — 3,5/100 tysięcy.

Są to dane policyjne, które znacznie różnią się od danych

Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) zbieranych na

podstawie lekarskich kart zgonów.

Społeczne czynniki ryzyka

zachowań samobójczych młodzieży

w regionie łódzkim

Przed wdrożeniem każdego programu odbywa się faza

badawcza oceniająca problematykę samobójstw w od-

niesieniu do wzorów zachowań samobójczych (np. naj-

częściej stosowanych metod), różnych kategorii czyn-

ników ryzyka, z uwzględnieniem lokalnej specyfiki.

Wśród czynników ryzyka zachowań samobójczych mło-

dzieży wyróżnia się następujące ich kategorie: demo-

graficzne (płeć, wiek, stan cywilny, kategorie społecz-

no-zawodowe, status społeczny, rasa, miejsce zamiesz-

kania), społeczno-ekonomiczne (sytuacja rodzinna,

szkolna, funkcjonowanie w grupie rówieśniczej, sytu-

acja materialna), psychologiczne (cechy osobowości,

postawy, poziom funkcjonowania psychospołecznego,

sposoby radzenia sobie, obecność stresorów), choro-

bowe (w tym somatyczne i psychiatryczne) oraz biolo-

giczne (neurochemiczne i genetyczne). Ich identyfika-

cja i aktualizacja warunkują skuteczność programów

zapobiegających samobójstwom — pozwalają zidenty-

fikować grupy ryzyka. Dla zachowań samobójczych cha-

rakterystyczne jest wzajemne oddziaływanie i współ-

występowanie różnych kategorii czynników, które na

poziomie jednostkowym tworzą specyficzny syndrom

suicydalny.

Prezentowane czynniki ryzyka pochodzą z badań suicy-

dologicznych przeprowadzonych przez autorów [7–9].

Do czynników społeczno-demograficznych należą:

— płeć (próby samobójcze częściej podejmują dziew-

częta, śmiercią samobójczą częściej giną chłopcy);

— środowisko zamieszkania — miasto;

— sytuacja rodzinna: zaburzona struktura rodziny;

— konflikty interpersonalne;

— zaburzone funkcjonowanie w rolach społecznych:

ucznia — powtarzanie klasy, nieusprawiedliwione

nieobecności, niesprawiedliwe ocenianie przez na-

uczycieli; dziecka — ucieczki z domu; w grupie ró-

wieśniczej — trudności w nawiązywaniu kontaktów,

negatywne ocenianie przez rówieśników;

— funkcjonowanie w środowiskach, gdzie często wystę-

pują zachowania ryzykowne i dewiacyjne — naduży-

wanie alkoholu, narkotyków, konflikty z prawem, za-

chowania samobójcze, w tym próby samobójcze i sa-

mobójstwa dokonane.

Wśród krytycznych wydarzeń życiowych można wy-

mienić:

— rozwód/separacja rodziców;

— śmierć rodzica;

— samobójczą śmierć rodzica lub innej bliskiej osoby;

— próbę samobójczą rodzica lub innej bliskiej osoby.

Omówienie istotnych kategorii czynników ryzyka za-

chowań samobójczych wśród młodzieży w regionie łódz-

kim oraz założenia i sposób realizacji programu przed-

stawiono w drugiej części tekstu.

www.suicydologia.viamedica.pl

SUICYDOLOGIA 2007, tom 3, nr 1

Piśmiennictwo

5. Wojewódzki Urząd Statystyczny w Łodzi. www.stat.gov.pl/urze-

dy/lodz/

6. Gmitrowicz A., Dubla W. Zachowania samobójcze w reprezenta-

tywnej grupie młodzieży z terenu Łodzi. Psychiatria i Psychologia

Kliniczna Dzieci i Młodzieży 2001; 3: 236–243.

7. Rosa K. Młodzież podejmująca próby samobójcze. Charaktery-

styka socjologiczna. Przegl. Lek. 2007; 1: 24–30.

8. Rosa K. Próby samobójcze. Charakterystyka socjologiczna. Ofi-

cyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy, Łódź 1996.

9. Rosa K., Gmitrowicz A. Dynamika zmian czynników społeczno-

demograficznych i psychologicznych u młodocianych po pró-

bach samobójczych. Post. Psych. i Neurol. 1999; 8: 465–470.

1. Rosa K., Merecz D. Międzynarodowy Program Badań nad Za-

chowaniami Samobójczymi — SUPRE-MISS. Suicydologia 2005;

1: 92–97.

2. Merecz D., Rosa K., Sobala W. Myśli i próby samobójcze. Mode-

lowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka. Suicydologia

2006; 2: 76–87.

3. Narodowy Program Zdrowia. www.mz.gov.pl.

4. 10. Rewizja Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób

i Problemów Zdrowotnych: ICD 10.

www.suicydologia.viamedica.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: