elity_polit_wymiana_czy_reprodukcja.pdf

ELITY

Redokqa naukowa

Ivan Szelenyi, Don Treiman, Edmund Wnuk-Lipiński

Warszawa 1995

Bo n o B HI I • •

W POLSCE, W ROSJf I NA WĘGRZECH

WYMIANA CZY REPRODUKGA ?

Rozdział 1

Ivan Szclcnyi, Szonja Szclcnyi'

Wstęp - założenia teoretyczne i metodologia

1. Charakter i cel pracy

Tematem tej książki są zmiany struktury społecznej w Rosji, Polsce i na Węgrzech.

Przedmiotem naszego zainteresowania jest to, jak socjalistyczne społeczeństwa

dokonały historycznych zmian w latach 1989-93 w każdym z badanych krajów i jak

oceniają efekty tych zmian. Pytamy, w jaki sposób upadek komunizmu wpłynął na

system stratyfikacji społecznej w tej części świata.

Skupiamy uwagę na zagadnieniach, które w Europie Wschodniej i w krajach

powstałych z rozpadu Związku Radzieckiego wzbudzają silne kontrowersje teore

tyczne: Co działo się na samym szczycie społecznej hierarchii? Kim byli ludzie, któ

rzy wspięli się na szczyty władzy w epoce komunistycznej? Z kogo składała się

komunistyczna elita? Jak na losy tych ludzi wpłynęła postkomunistyczna transfor

macja? Czy zdołali zachować swoją władzę i przywileje, czy też zostali zastąpieni

przez innych, nie należących uprzednio do elity? Jeśli nastąpiła wymiana osób na

kluczowych pozycjach, to skąd przyszli członkowie nowych elit?

Istnieją dwie konkurencyjne odpowiedzi na te pytania. Pierwsza - nazwijmy ją

teorią reprodukcji elit - stwierdza, że zmiana systemu nie pociąga za sobą perso

nalnej wymiany elit: ci, którzy byli uprzywilejowani w przeszłości, pozostają uprzy

wilejowani dzisiaj. Dawna nomenklatura staje się obecnie posiadającą burżuazją.

Druga odpowiedź - nazwijmy ją teorią cyrkulacji (krążenia) elit - utrzymuje, że

przejście do postkomunizmu jest zmianą rewolucyjną, w konsekwencji której u wła

dzy i na szczytach hierarchii społecznych znaleźli się nowi ludzie, dobrani według

nowych zasad.

Pytanie o rekrutację elit jest przedmiotem zainteresowania nie tylko badaczy: po

lemiki wokół tego zagadnienia nadają w znacznej mierze ton toczącej się w Europie

Wschodniej walce politycznej. Prawica z reguły przychyla się do teorii reprodukcji

elit, twierdząc, że wymiana elit nastąpiła w dalece niewystarczającym stopniu. Lewi-

1'ragnieniy wyrazić w tym miejscu szczere podziękowanie Udmundowi Wnuk-Lipińskiemu, który

.siuży! nam radu dalece wykracz.aja.ca p oza zwyczajowe sugestie redaktora. Za pomoc w redakcji Wstępu

dziękujemy także lilcanor Townsley.

Ivan Szelenyi, Szonja Szelcnyi

Wstęp - założenia icorclvczne .

ca jest odmiennego zdania: z reguły twierdzi, że cyrkulacja elit objęła aż nazbyt roz

legły krąg i apeluje o spowolnienie tempa zmian.

Na przykład Lech Wałęsa w swojej zwycięskiej kampanii prezydenckiej przeciw

ko Mazowieckiemu na jesieni 1990 r, oskarżył byłego premiera Polski o to, że jest

zbyt miękki wobec komunistów, gdyż dopuścił do przekształcania się icli w kapita

listycznych właścicieli. Rodząca się wschodnioeuropejska Nowa Prawica także kie

ruje swoje ataki na byłych komunistów, którzy jej zdaniem zamienili swoje dawne

przywileje polityczne na nowe przywileje ekonomiczne. Posługując się takimi kate

goriami ideologowie polskiej i węgierskiej Nowej Prawicy nawołują do „drugiej re

wolucji", twierdząc, że rządzące w pierwszych lalach transformacji partie kon

serwatywne „zdradziły rewolucję". Utrzymują, że „welwetowa rewolucja" nie do

prowadziła do wystarczająco radykalnych zmian. Kilka krajów rozważa możliwość

wprowadzenia prawnego ograniczenia udziału byłej nomenklatury w prywatyzacji.

Lewica zajmuje odmienne stanowisko. Zarówno byli ortodoksyjni komuniści, jak

i komuniści-reformatorzy, a także niektórzy liberałowie, przestrzegają przed zbyt

szybkimi zmianami w ogóle, a w szczególności w sferae wymiany elit. Wyrażają za

niepokojenie możliwością wskrzeszenia „polowań na czarownice" i powrotu do ne

gatywnej selekcji kadr, kiedy to antykomunistyczni karierowicze będą mogli

eliminować kompetentnych ludzi na tej tylko zasadzie, że należeli oni do partii.

Zarówno prawica (stara i nowa), jak i zreformowana lewica, zyskują aprobaty w-

ny posłuch w niektórych kręgach obywateli. Polski elektorat na jesieni 1993 r. bar

dziej pozytywnie zareagował na utrzymane w umiarkowanym tonie nawoływania

byłych reformatorskich komunistów, oddając bezwzględną większość głosów w wy

borach parlamentarnych na partie lewicy. Na Węgrzech reformatorsko zorientowani

sukcesorzy partii komunistycznej - Węgierska Partia Socjalistyczna - przez ostatnie

dwa-trzy lata zyskiwała na popularności i po wyborach parlamentarnych wiosną

1994 r. stalą się najsilniejszym ugrupowaniem politycznym.

Grudniowe wybory w 1993 r. w Rosji pokazały, że oba programy - lewicowy

i prawicowy - zdolne są mobilizować masy. Podczas gdy Polska i Węgiy od 1990 r.

przesuwają się w lewo, a poparcie dla radykalizującej się prawicy jest w tych krajach

raczej znikome, o tyle w Rosji znaczące poparcie społeczne uzyskało zarówno

ultraprawicowe skrzydło Żyrynowskiego, jak i byli komuniści.

W roku 1990 kilka osób spośród autorów tej książki wystąpiło z inicjatywą pod

jęcia badań empirycznych dostarczających odpowiedzi na wymienione powyżej py

tania, o doniosłych implikacjach teoretycznych i politycznych. Do polowy 1994 r.

zakończono zbieranie danych terenowych w sześciu krajach: w Bułgarii, Republice

Czeskiej, na Węgrzech, w Polsce, Rosji i Słowacji-.

W lalach 1993 i 1994 przeprowadzono wywiady w sumie z ponad czterdziestoma

tysiącami osób w łych krajach. Zastosowaliśmy dość złożony schemat badawczy,

przeprowadzając wywiady z różnymi losowo dobranymi kategoriami respondentów:

• W każdym kraju zbadaliśmy ok. 2 000 członków clii:

1) 1000 osób, które w 1988 r. zajmowały pozycje w nomenklaturze;

2) 600 osób, które w roku 1993 były członkami elity gospodarczej;

3) 400 osób, które w 1993 r. były członkami elity politycznej i kulturalnej.

• Ponieważ, naszym zamierzeniem było stwierdzenie, na ile procesy rekrutacji

elit są specyficzne, a na ile pokrywają się ze wzorami charakterystycznymi dla całe

go społeczeństwa, w każdym z krajów przeprowadziliśmy wywiady z pięcioty

sięczną narodową reprezentacją dorosłej ludności.

Wywiady kwestionariuszowe ze wszystkimi respondentami miały charakter „his

torii życia": prosiliśmy badanych o |>clny opis historii zawodowej i historii zdobywa

nia wykształcenia, a także o udzielenie nam informacji o dawnej i obecnej działal

ności politycznej. Pytaliśmy także o rodziców i dziadków: kim byli, jakie osiągnęli

wykształcenie, jaki był ich główny zawód, jakie dobra materialne posiadali.

Książka przedstawia wstępne rezultaty elitystycznej części projektu jedynie

/. trzech krajów: Rosji, Polski i Węgier, gdyż tylko te dane były dostępne w momen

cie pisania książki. Nasz zespól badawczy pracuje nad serią pogłębionych monogra

fii i opracowań, zdecydowaliśmy jednak już teraz zaprezentować początkowe efekty

analiz, aby jak najszybciej dostarczyć obiektywnych danych na społecznie doniosły

lemat cyrkulacji - reprodukcji elit. Mamy nadzieję, że książka ta zainteresuje nie

tylko wąskie grono specjalistów socjologów, a nasze zafascynowanie pierwszymi re-

zultatmi badania będzie udziałem szei-szcgo kręgu Czytelników.

Zasadniczym celem tego Wstępu jest zarysowanie teoretycznego i pojęciowego

fundamentu naszego przedsięwzięcia badawczego. Odwołujemy się do dwóch trady

cji nauk społecznych: badania struktury społecznej, gdy stawiamy pytania o struk

turę społeczną w okresie socjalizmu i w trakcie postkomunistycznej transformacji,

oraz badania elit. Najpierw, kierując się teorią struktury społecznej Pierre Bourdieu,

konccplualizujcmy zagadnienie dynamiki zmian systemu stratyfikacyjnego w społe

czeństwach państwowego socjalizmu i postkomunistycznych. Następnie, inspirowa

ni głównie pracami C. Wright Millsa (1956), zadajemy pytanie „kim są członkowie

elit?" i przedstawiamy konkurencyjne teorie rekrutacji elit w okresie postkomunis

tycznej translbnnacji. W końcowej części Wstępu przedstawiamy skrótowo metody

naszego międzynarodowego przedsięwzięcia porównawczego oraz opisujemy rodzaj

zgromadzonych danych.

2 W roku 1990 no Światowym Kongresie Socjologii grupa badaczy zu Sianów Zjednoczonych i kilku

krajów Europy Wschodniej opracowała wstępny projekt badania. Zasadniczym celem było zgromadzenie

danych pozwalających na dokonanie oceny wpływu postkomunistycznej transformacji na strukturę spo

łeczna,. Ińinilus/.c na przeprowadzenie miedz)narodowych badań porównawczych uzyskane zostały z Na

tional Science Foundation, z. National Council lor Soviet and Fast European Research (USA) i z holcn-

derskiej Narodowej Fundacji Nauki. Zespól polski uzyskał środki z Komitetu Itadań Naukowych, a dwa

współpracujące przy realizacji projektu zespoły węgierskie uzyskały fundusze z. węgierskiej Narodowej

Fundacji Nauki.

Ivan Szclenyi, Szonja Szelcnyi

Wstęp - założenia teoretyczne ...

2. Stratyfikacja społeczna w państwowym socjalizmie

i w postkomunizmic

jami „kapitałów": kapitałem ekonomicznym, kulturowym, społecznym i symbolicz

nym (niekiedy wprowadza jeszcze więcej rodzajów: kapitał artystyczny.-akademicki

itp.). W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że kapitał ekonomiczny wyzna

czany jest przez posiadanie własności, kapitał kulturowy przez wykształcenie, ka

pitał społeczny przez usytuowanie w sieci stosunków społecznych; akapital

symboliczny przez zdolność jednostek do zamiany kapitału społecznego lub kulturo

wego w przywileje ekonomiczne, czyli w bogactwo materialne.

Na podstawie swych wcześniejszych badań Bourdieu stawia hipotezę,-że-.we

współczesnej Francji pozycja w strukturze społecznej determinowana jest w pierw

szym rzędzie posiadaniem kapitału ekonomicznego i kulturowego. Jakkolwiek po

siadanie obu tych kapitałów jest istotne dla wspinania się ku górze francuskiej

hierarchii społecznej, posiadanie kapitału ekonomicznego odgrywa-główną rolę.

Dlatego też na samym szczycie francuskiej drabiny hierarchicznej znąjdujemytych.

którzy dysponują ogromnymi zasobami kapitału ekonomicznego: znanychjx>gaczy.

przedstawicieli posiadającej burżuazji, dyrektorów wielkich korporacji. Ci nato

miast, którzy na górnych szczeblach hierarchii znaleźli się dlatego, że zgromadzili

więcej kapitału kulturowego nit ekonomicznego - na pizykład lekarze, akademicy,

wybitni specjaliści - należą, według Bourdieu, do „zdominowanej frakcji klasy

dominującej".

Ekstrapolując przedstawioną wyżej hipotezę, łatwo możemy wyobrazić sobie

mapę całego społeczeństwa francuskiego. Poniżej klasy dominującej, dobrze' wypo

sażonej zarówno w kapitał ekonomiczny, jak i kulturowy, znajdujemy klasy średnie.

Należą do nich jednostki, które bądź wyposażone są w kapitał kulturowy, ł a brakuje

im kapitału ekonomicznego (tak jest w przypadku większości specjalistów, a także

pracowników umysłowych), bądź mają kapitał ekonomiczny, a cierpiana niedosta

tek kulturowego (np. drobnomieszczaństwo). Na dole społecznej hierarchii znajduje

my przedstawicieli klas niższych, pozbawionych zarówno własności kapitału ekono

micznego, jak i kulturowego.

Kapitał ekonomiczny, polityczny i kulturowy jako trzy wymiary nierów

ności społecznych w państwowym socjalizmie i postkomunizmic

Jak już ws|X)innieliśmy, |xxlstn\vowc przesłanki teoretyczne naszego badania czer

piemy z teorii struktury społecznej Pierre Bourdicu. Obecnie naszym celem jesl

adaptacja zawartej w jego teorii klas społecznych koncepcji wielowymiarowej prze

strzeni społecznej do warunków Europy Wschodniej. Najpierw dokonamy skrótowe

go opisu i rekonstrukcji teorii klas społecznych Bourdicu. Następnie zastosujemy tę

rekonstrukcję do przedstawienia struktury społecznej w Europie Wschodniej

w trzech momentach czasu, a mianowicie w lalach I960. 1980 i 1990. Na koniec

rozpatrzymy kwestię, na ile w okresie postkomunistycznej transformacji mamy do

czynienia z reprodukcjach!, na ile zaś - z krążeniem clii.

Teoria Bourdicu: przestrzeń społeczna, kapitał ekonomiczny,

społeczny

i kulturowy

W Distinctions Pierre Bourdicu (1984) podsumowuje dwie dekady swych badań

i kładzie podwaliny pod nową teorię struktury społecznej. W książce lej Bourdieu

proponuje spolcczno-przcslrzcnną teorię struktury społecznej. Struktura społeczna

pojmowana jest jako wielowymiarowa przestrzeń, w której po różnych trajektoriach

poruszają się jednostki wyposażone w rozmaity kapitał. Jednostki te uwikłane są

Wciąglą walkę ..klasyfikacyjną", tj. walkę, w trakcie której negocjują społeczne zna

czenie poszczególnych pozycji, ich granice i zbiorowe tożsamości. To co socjologo

wie nazywają klasami społecznymi, są to tylko „papierowe" klasy: granice

Wyrysowane przez socjologów na mapach podziałów społecznych; w najlepszym

przypadku są to hipotezy na temat tego, w jakim miejscu tworzyć się będą zbiorowi

aktorzy czy zbiorowe tożsamości.

•'Bourdicu''próbuje wznieść się ponad tradycyjny, „obiektywistyczny" sposób

myślenia o klasach, cechujący według niego zwłaszcza Marksowską teorię klas. Lecz

zarazem pragnie uniknąć pułapki subiektywizmu lub konstruktywizmu. Według kon-

struktywistów, zjawiska społeczne, w tym klasy, istnieją tylko w świadomości obser

watora. Utrzymując, że granice klasowe wyznaczane przez socjologów istnieją tylko

na papierze. Bourdicu jest zarazem przekonany, że badane przez socjologów

przcsUżcnic społeczne istnieją realnie i w przestrzeniach tych faktycznie znajdują

się pozycje lub role, wokół klóiych formować się będą klasy.

1 ' OrWiĄ"w\iJ!ittl''innowacją proponowaną przez Bourdieu jest wielowymiarowa kon

cepcja struktury społecznej. Bourdieu dokonuje rozróżnienia między kilkoma rodza-

3. Rekonstrukcja teorii Bourdieu dla celów analizy

rzeczywistości wschodnioeuropejskiej

Nowe podejście tło analizy struktury społecznej może być, przy dokonaniu pewnych

modyfikacji, zastosowane do badania dynamiki struktur społecznych w krajach

Europy Wschodniej. Poniżej proponujemy wprowadzenie drobnych zmian do teorii

Bourdicu, klóre pozwala uchwycić rzeczywistość wschodnioeuropejską.

Po pierwsze, doświadczenia wyniesione z państwowego socjalizmu nakazują

nam zastanowić się nad samym pojęciem „kapitału", odgrywającym u Bourdieu klu

czową rolę. Czy w kontekście wschodnioeuropejskim użyteczne i uzasadnione bę-

Ivan Szelenyi, Szonja Szelenyi

Wstęp - założenia teoretyczni_

dzie posłużenie się tenninem „kapitał" na określenie tego, co Bourdieu nazywa kapi

tałem kulturowym lub społecznym, czy też raczej powinniśmy zastosować inną na

zwę, np. „zasób" lub „aktywa"? Aby nie popaść w pułapkę ckononiizmu, o co dość

łatwo przy ciągłym używaniu pojęcia „kapitał", przez pewien czas rozważaliśmy

stosowanie wyłącznie pojęcia „zasoby". W ostateczności uznaliśmy jednak, że „ka

pitał" jest właściwym terminem. Doszliśmy bowiem do wniosku, że mówiąc o kapi

tale kulturowym lub społecznym, wcale nie posługujemy się metaforami. Bourdieu

nakazuje nam posługiwać się dosłownym - nie metaforycznym - rozumieniem

„kapitału".

O procesie transformacji zasobów w kapitał możemy mówić wówczas, gdy speł

nione są co najmniej trzy wymienione poniżej warunki:

1. Idea kapitału zawiera w sobie akumulowanie. Aby aktywa zostały zamienio

ne w kapitał, musi nastąpić pewna akumulacja energii lub starań. Jest to oczy

wiste w przypadku kapitału ekonomicznego, lecz odnosi się także do kapitału

politycznego czy społecznego. Kapitał społeczny można akumulować, np.

przez aktywne kultywowanie stosunków towarzyskich. Dokonuję takiej aku

mulacji, gdy wysyłam do znajomego kartkę z życzeniami świątecznymi lub

zapraszam go na obiad czy kolację. Działanie takie nie służy bezpośrednio

żadnemu określonemu celowi. Jest to akt akumulacji. Buduję w ten sposób

swój kapitał, z którego będę mógł skorzystać w przyszłości.

2. Pojęcie kapitału zawiera w sobie ideę zysku lub renty, a więc zawłaszczania.

Akumuluję kapitał po to, aby procentował, przynosił dochód, rekompensował

moje początkowe inwestycje. Zawłaszczanie wiąże się z reguły z pewną nie

równością, z asymetrycznymi stosunkami między tym, kto zakumulował kapi

tał, a tym, komu to się nie udało. Dopóki po prostu wymieniamy między sobą

życzenia świąteczne czy wzajemnie zapraszamy się na kolacje, dopóty nie

może być mowy o posiadaniu przez nas kapitału. Udało mi się dokonać aku

mulacji kapitału wówczas, gdy inwestowałem mądrze, np. wtedy, kiedy inni

tego nie robili i teraz mogę czerpać ze swego kapitału więcej niż ci. którzy

w odpowiednim czasie nie zainwestowali.

3. Aby nastąpiła zamiana zasobów w kapitał, niezbędy jest pewien stopień insty

tucjonalizacji. Kapitał ekonomiczny jest zinstytucjonalizowany sv formie pie

niądza, a kapitał kulturowy w formie wykształcenia. Kapitał społeczny jest

prawdopodobnie najmniej zinstytucjonalizowaną formą zasobów. Z tego za

pewne powodu pojęcie kapitału społecznego uważa się za niejasne, a całą

koncepcję za wątpliwą. My będziemy jednak argumentowali, że istnieje pro

ces, przez który dokonuje się instytucjonalizacja kapitału społecznego. Na

przykład przynależność do danego klubu społecznego czy kościoła może być

interpretowana jako instytucjonalizacja kapitału społecznego.

W Europie Wschodniej instytucjonalizacja kapitału społecznego jest dalece bar

dziej zaawansowana, a przyjęła ona szczególną formę: przynależności do partii ko

munistycznej. W tym momencie dokonujemy modyfikacji teorii Bourdieu i wpro

wadzamy pojęcie „kapitału politycznego" na oznaczenie „kapitału społecznego"

w byłych krajach państwowego socjalizmu. Nie oznacza to jednak, /•• kapitał poli

tyczny da się zredukować do przynależności partyjnej. Przynależność do partii ko

munistycznej jest szczególnie ważną, lecz tylko jedną z wielu zmiennych ja

kie muszą być wzięte pod uwagę przy badaniu struktury społeczeństw socjalis

tycznych.

Za naszym pojęciem „kapitału politycznego" kryją się oczywiście elementy tego,

co Bourdieu nazywa „kapitałem społecznym". Kapitał polityczny stanowić może nie

tylko sama przynależność do partii, lecz np. także lojalność wobec szefa czy pozosta

wanie w dobrych stosunkach z osobami sprawującymi władzę. Te ostatnie mogą na

wet kompensować brak przynależności partyjnej. Na tej właśnie zasadzie dzieciom

„aparatczyków" wybaczano nieporównanie więcej niż innym, a bezpartyjni

współpracownicy wywiadu robili błyskawiczne kariery zawodowe. Agenci policji

nigdy nie byli członkami partii. Ci członkowie partii, którzy donosili na swoich ko

legów, robili to zwykle przez kanały partyjne, natomiast zawodowi informatorzy

służb bezpieczeństwa zawsze rekrutowani byli spośród bezpartyjnych. W katego

riach kapitału politycznego bycie agentem |xjlicji stanowiło więc funkcjonalny od

powiednik przynależności partyjnej.

Biorąc pod uwagę wszystkie wymienione względy, zdecydowaliśmy zachować

pojęcie „kapitału" w analizach społeczeństw socjalistycznych, modyfikując zarazem

koncepcję kapitału społecznego przez wprowadzenie „kapitału politycznego". Na

leży w tym miejscu podkreśli ić, że kapitał polityczny jest interpretowany jako szcze

gólny przypadek kapitału społecznego: len mianowicie, który jest instytucjona-

lizowany przez działalność partii komunistycznej. Na stratyfikację społeczeństw

wschodnioeuropejskich mogąjednak także oddziaływać bardziej ogólne formy kapi

tału społecznego i inne jego instytucjonalizacje.

4. Zmiany AV strukturze społeczeństw

wschodnioeuropejskich

W przeciwieństwie do relatywnie stabilnych systemów stratyfikacji w społe

czeństwach zachodnich, logika systemu stratyfikacyjnego i zasady nim rządzące we

współczesnej Europie Wschodniej podlegały częstym zmianom jakościowym. Lu

dzie, którzy w 1990 r. mieli sześćdziesiąt lub więeej lal żyli w czterech zasadniczo

różnych systemach: w systemie przedkomunistycznym, stalinizmie, postslalinows-

kim państwowym socjalizmie, a od 1989 r. (w Rosji od 1991 r.) - w postkomuniz-

mie. Te czteiy różne stuklury społeczne charakteryzowały się odmiennymi struktu

rami przestrzennymi. Obowiązywały w nich zdecydowanie odmienne kryteria awan

su i degradacji społecznej i należało posiadać zupełnie inne rodzaje kapitału, aby od

nieść trwały sukces społeczny. Dążące do sukcesu jednostki musiały „podróżować"

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: