paideia.pdf

PAIDEIA (gr.  , łac. educatio, humanitas, cultura) – formowanie czło-

wieka od najmłodszych lat przez edukację i wychowanie; uniwersalne podsta-

wy edukacji lub ideał wypracowany przez starożytnych Greków, a uznany za

ogólnoludzki.

Kategoria p. – jako kluczowej dla zrozumienia kultury gr., a wraz z nią

kultury zach. jako istotnie różnej od pozostałych kultur – została wyekspono-

wana przez W. Jaegera ( P. Formowanie człowieka greckiego ). Autor ten twier-

dził, że choć procesy wychowawcze są obecne w każdej kulturze, to jednak do-

piero w kulturze gr. wychowanie było świadomie ukierunkowane na określony

– wiecznotrwały i uniwersalny ideał człowieka, a nie tylko na przygotowanie

do zawodu czy formowanie jednej warstwy społecznej w obrębie jednego naro-

du. Głównym motywem tej kultury było doskonalenie człowieka, co najbar-

dziej oddawało słowo  [kalón] (piękno) lub  [kalokagathía]

(piękno-dobro, szlachetność, doskonałość). Gr. p. pojawia się w kontekście

sukcesywnego odkrywania prymatu człowieka wobec społeczeństwa, jednak

nie ze względu na indywidualizm (subiektywne „ja”) lub postawę aspołeczną,

lecz ze względu na obecne w każdej jednostce człowieczeństwo, posiadające

obiektywne oparcie w naturze. Jaeger uważał, że gr. ideał człowieczeństwa był

żywotny, powstawał w kręgu jednej warstwy społecznej, by z czasem nabrać

znaczenia uniwersalnego.

Doskonalenie człowieka opisane przez Homera, którego Platon uznał za

„wychowawcę całej Grecji” ( Resp. , 606 E), dokonuje się w kręgu kultury kró-

lewskiej i szlacheckiej; wówczas krystalizuje się kategoria cnoty ( 

[areté]), obejmująca męstwo i roztropność oraz ambicję bycia lepszym, ale w

szlachetnej rywalizacji („primus inter pares”). Hezjod natomiast opiewając

warstwę chłopską ukazał uniwersalny wymiar godności ludzkiej pracy oraz

wyrażał przekonanie o ostatecznym zwycięstwie sprawiedliwości i prawa w

wymiarze moralnym i religijnym. Solon symbolizuje narodziny społeczeństwa

obywatelskiego i demokratycznego, współodpowiedzialnego za państwo, w ra-

mach prawa stanowionego przez prawodawcę zgodnie z wyższymi (naturalny-

mi, boskimi) prawami niepisanymi. Presokratycy odkryli uniwersalną wartość

poznania dla samego poznania (  [theoría]), kierującego się nie doraźną

korzyścią, lecz prawdą (  [alétheia]). Kluczową rolę w rozwoju p. przy-

pisał Jaeger sofistom, ponieważ ich podejście do wychowania i edukacji prze-

łamało ostatecznie bariery uwarunkowań opartych na pokrewieństwie, przyna-

Paideia

PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

leżności do wąskiej grupy społecznej czy narodowości, które to kategorie za-

stąpione zostały zasadą wspólnoty kultury, czyli p. (Isokrates). Sofiści postulo-

wali powszechną dostępność do możliwości rozwoju zarówno fizycznego, jak i

duchowego. P. w ujęciu sofistów miała wymiar uniwersalny i opierała się na

optymistycznym przekonaniu, że dzięki p. każdy człowiek może się rozwinąć.

Największą rolę przypisywano retoryce, która pozwala na sprawne posługiwa-

nie się intelektem i słowem. Jednak sofistów koncepcja p. uwarunkowana była

subiektywizmem, antropocentryzmem i moralnym relatywizmem. Te cechy zo-

stały zaatakowane przez Platona, który dążył do obiektywizacji p. przez odwo-

łanie do teorii idei. Platon ogarniając pojęciem p. całą kulturę, rozwinął wizję

doskonałego państwa, w którym trzeba odpowiednio uformować wszystkie

warstwy społeczne (rolnicy, rzemieślnicy, strażnicy, rządzący), najwięcej uwa-

gi poświęcając strażnikom, ponieważ z tej warstwy wyłaniana jest warstwa

rządząca, w której rękach spoczywają losy całego społeczeństwa. Jaeger był

przekonany, że p. jako „cultura” i „humanitas” została zasymilowana przez

kulturę rzymską, a także przez chrześcijaństwo ( Wczesne chrześcijaństwo i

grecka „P.” ). Uważał, że nawiązanie do ideałów gr. p. zawsze owocowało pod-

niesieniem na wyższy poziom kultury ludzkiej wśród różnych narodów i w

różnych epokach.

Jaegera interpretacja gr. p. zawiera uproszczenia i nieścisłości, zarówno

co do samego słowa „paideia”, jak i jego znaczenia. Główne nieporozumienie

polega na tym, że Jaeger utożsamił p. z kulturą gr. lub z wychowaniem w du-

chu kultury gr. na drodze wyłączności. Tymczasem sam zauważał, że słowo

„paideia” pojawiło się stosunkowo późno, bo dopiero u Ajschylosa, i to wy-

łącznie w odniesieniu do wychowania dzieci, a nie formacji uniwersalnej i

przez całe życie. Określanie mianem p. kultury przedajschylesowej aż po Ho-

mera dotyczyłoby nie słowa „paideia”, lecz raczej pojęcia p. Ale uniwersalne

znaczenie p. gr., obejmujące całą kulturę, w tym zwł. kulturę wysoką, pojawiło

się dopiero w IV w. ( P. Formowanie człowieka greckiego , 375) i nie było po-

wszechne. W dziełach Ksenofonta p. odnosi się do wychowania jako procesu,

który może przynieść różne rezultaty, niekoniecznie pozytywne. Można kogoś

wychować na króla, a kogoś na niewolnika ( Memorabilia , 2, 1, 3). Podobnie w

tekstach Arystotelesa p. występuje w różnych znaczeniach – nie uniwersal-

nych, lecz partykularnych. Nie ma jednej p., skoro do każdego ustroju politycz-

Paideia

PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

nego trzeba być inaczej wychowanym ( Polit. , 1310 a, 1337 a–b); także odręb-

nego wychowania potrzebuje władca (tamże, 1277 a).

Najwięcej odniesień do p. znajduje się w dziełach Platona, którego po-

glądom Jaeger przypisywał największe znaczenie. Ale idealne społeczeństwo

Platońskiej utopii nie było egalitarne, a tym samym i p. musiała być zróżnico-

wana, jako kultura wyższa mogła być udziałem tylko warstwy panującej. Trud-

no więc Platońską p. pogodzić z p. jako ogólnoludzkim ideałem rozwoju czło-

wieka.

Również późniejsi autorzy starożytni używali słowa „paideia” (i jego od-

mian) na oznaczenie jakiegokolwiek wychowania lub wykształcenia. Jeśli ma

być to p. gr., to jest to specjalnie zaznaczone, np. Appian z Aleksandrii mówił o

edukacji w kręgu literatury gr. (    [pepaideumenos ta

Helleniká] – Wojna cywilna , IV 9, 65), w innych miejscach chodzi po prostu o

jakieś wychowanie (tamże, 68–69); Józef Flawiusz pisał o tym, jak kucharz Fa-

raona wychowywał Józefa, co tym bardziej dowodzi, że nie było to wychowa-

nie gr. ( Starożytności żydowskie , 2, 39). Jaeger przerysował więc znaczenie gr.

p. nawet u samych Greków, kierował się nie tylko poglądami Platona, który w

swym Państwie formował utopijnego człowieka, ale prawdopodobnie pozosta-

wał pod wpływem niem. odpowiednika p. jako „Bildung” – koncepcji sięgają-

cej jeszcze Mistrza Eckharta, a rozwiniętej przez W. von Humboldta.

W NT słowo „paideia” pojawia się 13 razy. W większości przypadków

oznacza karcenie przez wychowawcę (1 Kor 11, 32; Ap, 3, 19); oznacza też

wychowanie w mądrości egip., jakie otrzymał Mojżesz (Dz 7, 22), lub nawet

wychowanie przez Bożą łaskę (Łk 23, 22). W NT słowo „paideia” nie oznacza

więc kultury gr. W tradycji chrześcijańskiej p. związana została ze zdobyciem

podstaw kultury ogólnej    [enkyklía paidéia]) – obejmującej tri-

vium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i quadrivium (artytmetyka, geometria,

muzyka, astronomia) – niezbędnej do dalszego kształcenia się, zarówno w filo-

zofii, jak i w teologii; jednak p. pojęta jako ideał człowieka i to w perspektywie

ostatecznego celu życia, jest inna w kulturze gr., a inna w kulturze chrześcijań-

skiej; pierwsza jest antropocentryczna, a druga teocentryczna.

Eksponując wagę gr. p. Jaeger nadał jej większe znaczenie niż faktycznie

posiadała, tym bardziej że nie została ona sprowadzona tylko do kultury gr., za-

chowując jako podstawowe odniesienie sam proces wychowania, który może

być różny dla różnych osób i środowisk i prowadzić może do różnych rezulta-

Paideia

tów, nie zawsze pozytywnych. Tymczasem chrześcijaństwo, przejmując pod-

stawy kultury gr. jako niezbędne dla formowania człowieka (septem artes libe-

rales, aretologia), ma na celu nie tyle doskonałość człowieka samego w sobie,

co jego otwartość na Boga w perspektywie ostatecznego z Nim zjednoczenia.

Gr. p. byłaby tylko fragmentem kultury chrześcijańskiej, w skład której wcho-

dziły dogmaty dotyczące natury ludzkiej (w tym problem skutków grzechu

pierworodnego, co podważało grecki optymizm edukacyjny), a także zwróce-

nie uwagi na wyjątkową rolę sakramentów i łaski Bożej jako środków niezbęd-

nych dla osiągnięcia celu życia.

Gr. p. nie wypełnia całości kultury chrześcijańskiej zarówno w płasz-

czyźnie antropologicznej, jak i etycznej, a także teologicznej.

E. Hamilton, The Greek Way , Lo 1930, NY 1973; W. Jaeger, P. Die For-

mung des griechischen Menschen , I–III, B 1933–1947, 1959 4 ( P. Formowanie

człowieka greckiego , I–II, Wwa 1962–1964, 2001); H.-I. Marrou, Histoire de

l’éducation dans l’antiquité , P 1948, 1965 7 ( Historia wychowania w starożyt-

ności , Wwa 1969); Greek Civilization and Character . The Self-Revelation of

Ancient Greek Society (tłum. A. J. Toynbee), NY 1953; F. Rauhut, Die Herkun-

ft der Worte und Begriffe „Kultur”, „Civilisation” und „Bildung” , German-

isch-Romanische Monatsschrift 34 (1953), 81–91; E. Hamilton, The Echo of

Greece , NY 1957; W. Jaeger, Early Christianity and Greek P. , C (Mass.) 1961

( Wczesne chrześcijaństwo i grecka „P.” , Bd 1997); P. The World of the Second

Sophistic , B 2004.

Piotr Jaroszyński

Paideia

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: