HISTORIA USTROJU POLSKI W XX W.
Ustrój polityczny to:
1) całokształt norm prawnych regulujących działalność władz państwowych;
2) rzeczywisty układ sił politycznych w danym państwie.
Prawo konstytucyjne – źródła:
- konstytucja, ustawy konstytucyjne;
- ustawy i inne akty prawne;
- traktaty i umowy międzynarodowe.
Konstytucja nazywane też jest ustawą zasadniczą. Zawiera kardynalne, ogólne zasady polityczne. Są w niej zawarte podstawowe hierarchie aktów prawnych. Określony też jest sposób uchwalania (stanowienia) prawa. Jest ona nadrzędnym prawem nad innymi aktami prawnymi (w sposób negatywny; niższe ustawy nie mogą być z nią niezgodne).
W Europie – ewolucja konstytucji. W XX-wiecznych konstytucjach pojawiają się elementy prawa wyborczego, praw socjalnych, kontroli legalności prawa, statusu partii politycznych. Występuje tendencja rozrostu konstytucji.
Akt o mocy ustawy – akt prawny, wydawany nie jest przez parlament, ale przez organy pozaparlamentarne mające prawo wydanie dekretu z mocą ustawy. Parlament dawał organom państwowym możliwość wydawania dekretów, np. prezydentowi. Takie dekrety były później przyjmowane przez parlament.
Regulamin Sejmu/Senatu.
Zwyczajowe prawo konstytucyjne – precedens, zwyczaj konstytucyjny. Wydarzenie które zdarzyło się już raz. Następnie się do niego odwoływano. W Polsce w okresie PRL-u wszyscy marszałkowie Sejmu byli z ZSL.
Modele ustroju politycznego:
a) niedemokratyczne – nie mają legitymacji do rządzenia.
Rządzi dyktator lub junta wojskowa.
b) demokratyczne:
>> System parlamentarno-gabinetowy:
- dualizm egzekutywy (premier, głowa państwa);
- parlamentarna inwestytura rządu (rząd musi mieć poparcie parlamentu);
- odpowiedzialność rządu przed parlamentem
Model indywidualnego wotum nieufności – odwołany zostaje jeden minister, rząd istnieje dalej.
Model solidarnościowego wotum nieufności – wotum nieufności dla całego rządu.
>> System kanclerski: - szczególny model systemu parlamentarno – gabinetowego;
- bardzo mocna pozycja szefa rządu; na jego wniosek są powoływani ministrowie;
- konstruktywne wotum nieufności.
>> System prezydencki:
- monizm egzekutywy;
- prezydent pochodzi z wyborów powszechnych;
- prezydent stoi na czele rządu;
- parlament stanowi prawo oraz tworzy budżet;
- parlament nie ma wpływu na kształt rządu;
- zasada wzajemnej kontroli i równowagi władz: prezydent mianuje sędziów Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy może uchylić ustawy Kongresu. Kongres może wszcząć postępowanie impeachment wobec prezydenta.
>> System parlamentarno-komitetowy:
- absolutna dominacja parlamentu we władzy;
- rząd staje się komitetem, komisją sejmową;
- zrośnięcie się władzy wykonawczej i ustawodawczej;
- głowa państwa jest wybierana i odwoływana przez parlament;
- system ten wymyślony został w czasie rewolucji francuskiej kiedy rządził Konwent (przed dyktaturą Jakobinów).
>> Systemy mieszane:
- semiprezydencki,
- parlamentarno – prezydencki.
Akt 5 listopada 1916 r. wydany przez Wilhelma II (Niemcy) i Karola XII (Austro-Węgry) zapowiadał, że z ziem zaboru rosyjskiego utworzą państwo Polskie z dziedziczną dynastią - Królestwo Polskie.
W grudniu 1916 r. zostaje powołana przez tych cesarzy Tymczasowa Rada Stanu Królestwa Polskiego z siedzibą w Warszawie, składająca się z 25 członków. Na czele TRS stał W. Niemojewski.
Miała to być namiastka przedstawicielstwa polskiego. Jej prerogatywy były ograniczone do roli opiniodawczej. Miała przygotowywać projekty ustaw — konstytucji, ordynacji wyborczej, jak tworzyć przyszłe państwo Polskie, itp. Po aresztowaniu Józefa Piłsudskiego (do 2 VII 1917 członek Tymczasowej Rady Stanu) i w wyniku tzw. kryzysu przysięgowego w Legionach Polskich, TRS ustąpiła 26 VIII 1917 r., wysunąwszy uprzednio kandydatury członków do Rady Regencyjnej.
Wobec odwlekania realizacji aktu 5 listopada przez państwa centralne Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność obu cesarzom i został internowany w Magdeburgu. Złożenia przysięgi odmówiły także I i III Brygada Legionów Polskich, które rozbrojono i umieszczono w specjalnych obozach.
Piłsudski wysuwał roszczenia m.in. o Galicję co nie podobało się w Wiedniu.
Akt 5 listopada miał przełomowe znaczenie, gdyż przekreślił solidarność państw zaborczych w stosunku do Polski oraz postawił na forum międzynarodowym kwestię jej niepodległości.
W Rosji doszło do rewolucji lutowej. Odsunięto cara, a kraj stał się republiką (jeszcze nie bolszewicką). Po tym przewrocie Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce prawo do niepodległości, a Rząd Tymczasowy zapowiedział stworzenie państwa polskiego w sojuszu z Rosją. Powołano Komisję Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego oraz Naczelny Polski Komitet Wojskowy, a także zaczęto tworzyć Korpusy Polskie w Rosji.
Eksperyment z TRS nie udaje się. Państwa centralne nie mogą się jednak wycofać z podjętych działań i muszą zrobić coś dalej w sprawie polskiej. We wrześniu 1917 r. obaj generał-gubernatorowie wydają Patent o władzy, który zapowiada powstanie trzyosobowej Rady Regencyjnej, która ma być namiastką monarchii polskiej. Rada Regencyjna będzie sprawować najwyższą władzę na terenie przyszłego Królestwa Polskiego. Miała pełnić funkcje państwowe do chwili powołania króla lub regenta. W jej skład wchodzili: arcybp Aleksander Kakowski, ks. Zdzisław Lubomirski i hr. Józef Ostrowski. Rada Regencyjna, wraz z powołanym przez siebie rządem, sprawowała ograniczoną władzę administracyjną, głównie w dziedzinie szkolnictwa i wymiaru sprawiedliwości. Generał-gubernatorowie mogą wetować decyzje Rady Regencyjnej. Rada nie miała prawa do podpisywania traktatów i umów międzynarodowych oraz tworzenia przedstawicielstw dyplomatycznych.
8 I 1918 prezydent USA W. Wilson ogłosił 14-punktową deklarację, której 13 punkt dotyczył niepodległości Polski. Wiosną 1918 państwa ententy prowadziły tajne rokowania z Austro-Węgrami, oferując im integralność oraz przyznanie ziem polskich w zamian za porzucenie sojusznika niemieckiego, jednak wobec fiaska tych rozmów w czerwcu ponownie wypowiedziały się za pełną niepodległością Polski.
W styczniu 1918 r. Rada Regencyjna definiuje przez jakie organy będzie pełnić władzę wykonawczą => tworzenie i funkcjonowanie rządu z prezydentem ministrów na czele. Od tego momentu następuje tworzenie władz w Królestwie Polskim. Jan Ucharzewski zostaje pierwszym premierem jeszcze nie suwerennej Polski.
Na mocy dekretu Rady Regencyjnej powstaje 8 ministerstw. Nie ma wśród nich MSZ i MON.
2 lutego 1918 r. Rada Regencyjna wydaje dekret o funkcjonowaniu Rady Stanu, która ma się zająć tworzeniem konstytucji przyszłego Królestwa Polskiego. Reaktywowane państwo Polskie ma być monarchią z dwuizbowym parlamentem (Senat i Izba Poselska).
Rada Stanu miała współdziałać z władzami okupacyjnymi w uchwalaniu ustaw, przygotować projekt konstytucji. Do jej kompetencji należało też uchwalanie budżetu administracji przekazanej władzom polskim oraz sprawowanie kontroli nad działalnością rządu. Była uzależniona od władz okupacyjnych. Nie odegrała większej roli politycznej.
Rada Stanu składała się z 110 członków w trzech grupach:
1) osoby mianowane przez Radę Regencyjną na wniosek Prezydenta Ministrów;
2) osoby wybierane przez Rady Miejskie i Sejmiki Powiatowe (samorząd terytorialny, pozostałość po zaorze rosyjskim);
3) wiryliści (osoby zasiadające w gremium z faktu, że zasiada już w innym organie) – automatycznie znaleźli się tam wszyscy biskupi katoliccy, protestanccy.
Rada Stanu miała się składać wyłącznie z mężczyzn powyżej 30 roku życia, umiejących czytać i pisać po polsku.
Rada Stanu podejmowała decyzje bezwzględną większością głosów przy obecności przynajmniej połowy jej członków.
Kworum – minimalna ilość członków danego organu aby mogło ono podejmować decyzje.
Większość zwykła – więcej głosów jest za, niż przeciwWiększość bezwzględna – 50% + 1
Większość kwalifikowana – 2/3 lub 3/5
Większość absolutna
I wojna światowa zakończyła się klęską wszystkich trzech państw zaborczych, co umożliwiło wyzwolenie Polski. Wobec klęski państw centralnych, 7 X 1918 Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego proklamując niepodległość i zjednoczenie Polski. W tym samym dniu Rada Regencyjna rozwiązała Radę Stanu.
W nocy z 6 na 7 XI 1918 r. powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod kierownictwem Ignacego Daszyńskiego, w którego skład weszli przedstawiciele PPS, PPSD i PSL „Wyzwolenie”. Jego trzon stanowili zwolennicy Piłsudskiego, który 10 XI wrócił do Warszawy z Magdeburga.
11 XI podpisano zawieszenie broni na froncie zachodnim, a Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem. W Warszawie i na ulicach innych miast Polski rozbrajano żołnierzy niemieckich i austriackich oraz świętowano odzyskanie niepodległości.
14 XI Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując Piłsudskiemu całą władzę cywilną. Podporządkował mu się również rząd lubelski.
17 XI Piłsudski powołał nowy centralny rząd z socjalistą Jędrzejem Moraczewskim na czele.
21 XI nowy rząd wydał manifest zapowiadający reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, uzależniając jednak ich przeprowadzenie od przyszłego Sejmu Ustawodawczego. Jednocześnie wprowadził bardzo korzystne dla robotników ustawodawstwo pracy i zapowiedział wybory parlamentarne.
22 XI Piłsudski ogłosił się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa i razem z Moraczewskim podpisał Dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej. Najwyższa władza do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego należała do TNP, który mianuje premiera i ministrów, którzy są przed nim odpowiedzialni. Rząd przygotowuje projekty ustaw i je uchwala. Zatwierdzać je będzie TNP. Sejm Ustawodawczy miał je później potwierdzić. Wszyscy wyżsi urzędnicy państwowi poniżej ministra są mianowani przez TNP na wniosek premiera i odpowiedniego ministra.
Przeciw rządowi i niepodległości występowały siły lewicy rewolucyjnej, zjednoczone od XII 1918 w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (od 1925 Komunistyczna Partia Polski, KPP), jednak program rządu Moraczewskiego zaspokoił oczekiwania większości społeczeństwa i zachęcił je do walki o swe cele w ramach demokracji parlamentarnej niepodległego państwa polskiego.
28 XI ukazuje się dekret rządu Moraczewskiego O ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego. Wybory miały być: powszechne, równe, tajne, bezpośrednie, proporcjonalne.
Prawo głosu mają wszyscy obywatele polscy, którzy najpóźniej w dniu wybory ukończyli 21 rok życia, bez różnicy na płeć. Wyjątek: wojskowi mogli kandydować ale nie głosować (armia ma być wielkim niemową).
Jeden poseł miał przypadać na 50 tysięcy obywateli. Liczba posłów w Sejmie się nieuregulowana – ok. 410.
26 I 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego w byłym Królestwie Polskim i Galicji Zachodniej, a w czerwcu — w Wielkopolsce (w mniej niż połowie okręgów w których były one planowane).
Układ sił w Sejmie był równomierny: prawica, centrum i lewica dysponowały podobną liczbą mandatów.
W lutym odbyły się pierwsze posiedzenia Sejmu. Pierwszym zadaniem posłów było określenie tego kto ma sprawować władzę wykonawczą w Polsce.
20 II 1919 Sejm Ustawodawczy przyjął tzw. małą konstytucję oraz uchwałę (obowiązuje do XII 1922 r.) o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu urzędu Naczelnika Państwa.
Władzą suwerenną i najwyższą jest Sejm Ustawodawczy, który odpowiada za uchwalanie prawa. Ustawy wchodzą w życie po ogłoszeniu ich przez Marszałka Izby z kontrasygnatą premiera i odpowiedniego ministra.
Naczelnik Państwa jest najwyższym wykonawcą uchwał Sejmu w sprawach cywilnych i wojskowych. Ponadto Naczelnik Państwa powołuje rząd za porozumieniem Sejmu. Naczelnik i Rada Ministrów są odpowiedzialni przed Sejmem. Na żądanie Sejmu rząd ma ustąpić. Akty Naczelnika wymagają podpisu odpowiedniego ministra.
W lutym 1920 r. dopisano artykuły o tym, że bez zgody Sejmu nie wolno emitować pieniędzy, zaciągać pożyczek państwowych oraz udzielać w imieniu państwa gwarancji finansowych. Regulamin Sejmu: prawo inicjatywy legislacyjnej.
Piłsudski, będąc dowódcą armii, wykorzystując chaos panujący w Sejmie stał się głównym architektem polityki zagranicznej.
Wiosna 1922
Najczęściej kandydata na premiera wyznaczał marszałek Sejmu po konsultacjach z Konwentem Seniorów.
Piłsudski domagał się zdefiniowania jego roli w powoływaniu premiera. Piłsudski zakwestionował kandydata wyznaczonego przez Marszałka. Sejm bał się siły Piłsudskiego więc Konwent Seniorów wyznaczył nowego, kompromisowego kandydata, na którego Piłsudski już przystał.
Twórcą Konstytucji Marcowej jest profesor Władysław Dubanowicz.
Spór o konstytucję w różnych aspektach:
· dwuizbowość parlamentu:
§ prawica: Sejm i Senat;
§ lewica: Senat;
· sposób wyboru prezydenta i jego kompetencje:
§ prawica: elekcja przez parlament (endecja);
§ prawica: postulaty zakazu łączenia urzędu prezydenta z funkcją Naczelnego Wodza (zniechęcenie Piłsudskiego do kandydowania);
§ lewica: wybory powszechne (lewica miała nadzieję na zwycięstwo Piłsudskiego);
· autonomia poszczególnych regionów i samorząd terytorialny:
§ prawica: przeciw wobec rozbudowy samorządów (nacjonaliści Ukraińscy dążyli do separacji);
§ prawica: ograniczenie edukacji dla mniejszości narodowych w systemie szkolnictwa narodowego na wszystkich szczeblach (jw.)
§ lewica: nadanie autonomii i szukanie kompromisu z mniejszościami narodowymi;
· miejsce i rola kościoła katolickiego (co ma być zawarte w konstytucji odnośnie tego problemu):
§ prawica: zapis w konstytucji o wierze państwowej;
§ lewica: wszystkie wyznania są równe;
Konkordat (podpisany w 1925 r.) – wywyższenie religii katolickiej spośród innych.
Konstytucja Marcowa 17 III 1921
W marcu 1921 r. doszło do kompromisu i dziesięć największych klubów parlamentarnych (lewicowych i prawicowych) uzgodniło, że lewica odpuszcza sobie kwestię Senatu, a prawica zgodziła się na zapis, że drugi Sejm wybrany na podstawie nowej Konstytucji będzie mógł zmienić tą Konstytucję bez udziału Senatu. Lewica zgodziła się na utworzeniu Senatu mając przekonanie, że po 5 latach go zlikwiduje.
Ustawa przechodnia – Konstytucja Marcowa wejdzie w życie gdy wszystkie organy w niej wymienione zaczną funkcjonować. Wejście w życie Konstytucji odłożono na dłużej nieokreśloną przyszłość.
Listopad 1922 – wybory parlamentarne
Grudzień 1922 – wybory prezydenckie
Naczelne zasady Konstytucji Marcowej:
> republikańska forma rządów,
> suwerenność narodu,
> trójpodział władzy,
> prymat jednostki nad zbiorowością – wywodzi się z doktryny liberalnej; prawa obywatela mają być nad interesem innych bytów (wyjątkiem mają być szczególne okoliczności).
> zasada parlamentarno-gabinetowego systemu rządów.
Ordynacja wyborcza:
> VII 1922 – uchwalenie ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu, w której podano liczbę parlamentarzystów. Konstytucyjny zapis: liczba senatorów równa się ¼ liczby posłów.
444 posłów oraz 111 senatorów
> Wybory pięcioprzymiotnikowe.
> Aby zgłosić listę należy, tak jak w 1918 r., przedstawić 50 podpisów.
> System przeliczania głosów: d’Honta.
> Brak progu wyborczego spowodowało rozbicie Sejmu na wiele ugrupowań.
> Listy państwowe obejmowały 72 mandaty poselskie. Ugrupowanie, które dostało najwięcej głosów, otrzymało dodatkowo „bonusowe” mandaty.
> Większość głosów zdobyła tzw. centroprawica.
> Ordynacja wyborcza do Senatu podobna do ordynacji wyborczej do Sejmu.
> w jednym województwie do zdobycia było od 3 do 10 mandatów senatorskich,
> lista państwowa,
> przeliczanie głosów sposobem d’Honta
VII 1922 Regulamin Zgromadzenia Narodowego dla wyboru prezydenta
1) kworum, połowa ogólnej liczby parlamentarzystów: < 278,
2) kandydaci zgłaszani są przez minimum 50 posłów i senatorów,
3) za prezydenta uważa się kandydata, który zdobył bezwzględną ilość głosów ważnych,
4) jeśli nie uzyska bezwzględnej większości głosów to głosowanie jest powtarzane,
5) w kolejnym głosowaniu nie bierze udziału kandydat który w poprzednim uzyskał najmniej głosów,
6) głosuje się tak aż do momentu w którym zostaje już tylko dwóch kandydatów,
7) dochodzi do głosowania w którym pozostali już tylko dwaj kandydaci;, jeśli wynik głosowania okaże się równy (każdy z kandydatów uzyska taką samą ilość głosów) to głosowanie jest powtarzane.
8) jeśli sytuacja się powtórzy to o wyorze prezydenta decyduje losowanie.
Gabriel Narutowicz został wybrany w piątym głosowaniu.
Stanisław Wojciechowski został wybrany w drugim głosowaniu.
...
shelby_lane