Daniel Grinberg-Nurt anarchistyczny Rewolucji Hiszpańskiej.pdf

D ANIEL G UBRIN

NURT ANARCHISTYCZNY

REWOLUCJI HISZPAŃSKIEJ

113

Zielona Góra 2005

NURT ANARCHISTYCZNY REWOLUCJI HISZPAŃSKIEJ

MIRAŻ ZWIĄZKU RAD

Świadomość niemal zawsze pozostaje w tyle za realnym ukształtowaniem sytuacji

historycznej. Anarchiści rosyjscy - i pozostali bezstronni świadkowie rosyjskiego dramatu -

już w roku 1920 pojęli lekcję, która stała się powszechnie znana i uznana dopiero

znacznie później. Pierwsza rewolucja proletariacka, zwycięska na szóstej części globu,

długo roztaczała blask, którym ruch robotniczy pozostawał zahipnotyzowany. W całej

niemal Europie - we Włoszech i Niemczech, na Węgrzech i w Austrii - zakładano rady na

wzór rosyjski. Stworzenie demokracji rad należało do głównych haseł programowych

niemieckiego Związku Spartakusa, któremu przewodzili Róża Luksemburg i Karl

Liebknecht. W roku 1919, prezydent Republiki Bawarskiej, Kurt Eisner, został

zamordowany w Monachium. Proklamowano wówczas Bawarską Republikę Rad, której

przywódca, anarchizujący literat Gustav Landauer, sam wkrótce padł ofiarą zamachu

dokonanego przez kontrrewolucjonistów. Jego przyjaciel i towarzysz walki, poeta Erich

Mühsam, ułożył "Marsyliankę Rad" (Rate-Marsellaise), wzywającą robotników już nie do

formowania batalionów, lecz - rad typu rosyjskiego i węgierskiego, które miały położyć

kres wieloletnim dziejom niewoli. Wiosną roku 1920 niemiecka frakcja opozycyjna,

opowiadająca się za "Komunizmem Rad" (Rate-Kommunismus), wystąpiła jednakże z

partii komunistycznej, tworząc własne odrębne ugrupowanie: Niemiecką Komunistyczną

Partię Robotniczą (KAPD). Idea władzy rad zainspirowała podobną grupę w Holandii - na

jej czele stanęli Hermann Gorter i Anton Pannekoek. Ten pierwszy, podczas ostrej

polemiki z Leninem, nie zawahał się sprzeciwić nieomylnemu przywódcy Rewolucji

Październikowej. W czysto anarchistycznym stylu: "Ciągle czekamy na prawdziwych

przywódców, którzy nie będą próbowali władać masami ani ich nie zdradzą. Dopóki ich nie

ma, wszystko trzeba budować od dołu - masy mogą zostać podporządkowane tylko

własnej, przez nie same sprawowanej dyktaturze. Jeśli przewodnik wskazuje mi drogę w

przepaść, wolę obywać się bez niego". Pannekoek stwierdził, że rady stanowią formę

samorządu społecznego, który powinien zastąpić systemy władzy starego świata -

podobnie jak Gramsci, nie dostrzegał on zasadniczej różnicy między nimi a bolszewicką

dyktaturą proletariatu. W szeregu krajów, zwłaszcza w Bawarii, Niemczech i w Holandii,

anarchiści wnieśli poważny wkład do teoretycznego i praktycznego rozwoju społeczeństwa

rad. Anarchosyndykaliści hiszpańscy podzielali fascynację Rewolucją Październikową. Na

kongresie w Madrycie (10-20 grudnia 1919 r.), CNT przyjęła oświadczenie, głoszące, iż

"epos ludu rosyjskiego wstrząsnął światowym proletariatem". Przez aklamację - "bez

wahania, tak jak piękność oddaje się ukochanemu" - kongres przegłosował również

przyłączenie się do Międzynarodówki Komunistycznej, doceniając jej rewolucyjne

zdecydowanie; równocześnie wyrażono jednak nadzieję, że o kształcie

międzynarodowego ruchu robotniczego zadecyduje ostatecznie przyszły powszechny

zjazd delegatów. Odezwało się, mimo wszystko, parę odosobnionych głosów sprzeciwu:

według nich, rewolucja rosyjska miała charakter polityczny i wskutek tego nie zdołała

urzeczywistnić anarchistycznych ideałów. Kongres nie zwrócił na nie uwagi i postanowił

wysłać delegację na II Zjazd Trzeciej Międzynarodówki, rozpoczynający się w Moskwie 15

lipca 1920 r. Wyjazd ten okazał się milowym krokiem do zerwania rosyjskiego romansu.

Przedstawiciela hiszpańskich anarchosyndykalistów wciągnięto na zjeździe do prac

komisji zajmującej się rewolucyjnymi związkami zawodowymi; obruszył się on jednak na

projekt rezolucji mówiącej o "zdobywaniu władzy politycznej" i "dyktaturze proletariatu", i

rekomendował raczej "organiczną więź" między organizacjami pracowniczymi a partiami

komunistycznymi. Spór o słowa nie mógł ukryć istniejącego realnie ścisłego

podporządkowania związków wobec partii. Na następnych zjazdach Międzynarodówki

Komunistycznej, struktury związkowe poszczególnych krajów mieli reprezentować

delegaci mianowani przez władze partyjne - w efekcie projektowana Międzynarodówka

Czerwonych Związków Zawodowych znalazła się pod jawną kontrolą Międzynarodówki

Komunistycznej oraz jej sekcji krajowych. Angel Pestana, przedstawiciel Hiszpanii, broniąc

anarchistycznej wizji rewolucji społecznej zawołał: "Rewolucja nie jest i nie może być

dziełem partii. Partia może co najwyżej przeprowadzić zamach stanu - ale to jeszcze nie

rewolucja". Pestana podsumował: "Tłumaczycie nam, że nie ma rewolucji bez partii

komunistycznej ani wyzwolenia bez zdobycia władzy - te dogmatyczne twierdzenia są

kompletnie bezpodstawne. Wobec wątpliwości, które podniósł delegat CNT, do

dyskutowanej rezolucji wprowadzono na pokaz trochę poprawek - w punktach

dotyczących "dyktatury proletariatu". Jednakże rosyjski przywódca związkowy, Łozowski,

opublikował w końcu jej tekst bez zmian sugerowanych przez Pestanę, a za to z jego

podpisem. Trocki przez blisko godzinę atakował delegata hiszpańskiego z mównicy

zjazdowej, lecz przewodniczący zamknął dyskusję, gdy Pestana poprosił o głos, aby mu

odpowiedzieć. Pestana wyjechał z Rosji 6 września 1920 r., głęboko rozczarowany tym

wszystkim, co zdążył tam zaobserwować. Wspominając spotkanie z nim, do którego

wkrótce doszło w Berlinie, Rudolf Rocker pisał, że wyglądał on jak "rozbitek". Mimo

wszystko, Pestana nie zdobył się na powiedzenie prawdy swym hiszpańskim towarzyszom

- sądził bowiem, że odbierać im niebywałe nadzieje, wzbudzone przez Rewolucję

Październikową, byłoby "morderstwem". Gdy w końcu przekroczył granicę hiszpańską,

został natychmiast wtrącony do więzienia, co oszczędziło mu bolesnego obowiązku

wystąpienia w roli pierwszego świadka. Latem roku 1921, inni delegaci CNT wzięli udział

w obradach kongresu założycielskiego Międzynarodówki Czerwonych Związków

Zawodowych. Oprócz młodych adeptów rosyjskiego bolszewizmu, takich jak Joaquin

Maurin i Andres Nin, znajdował się wśród nich również francuski anarchista, Gaston Leval,

wyróżniający się trzeźwym spojrzeniem. Nie chcąc milczeć, wolał on wystawić się na

ryzyko oskarżeń o "wspomaganie kontrrewolucji" i "podejrzane gierki z burżuazją". Jego

zdaniem, za wszelką cenę trzeba było powiedzieć masom, iż w Rosji zawodzi nie

rewolucja, lecz państwo, które "paraliżuje i zabija żywy organizm rewolucyjny". Napisał o

tym w lipcu 1921 na łamach Le Libertaire.

Leval doszedł do wniosku, że wszelka "uczciwa i lojalna współpraca" z bolszewikami stała

się niemożliwa i - po powrocie do Hiszpanii - doradzał CNT wycofanie się z Trzeciej

Międzynarodówki oraz manipulowanego przez nią ruchu związkowego. Otrzymawszy taką

zachętę, Pestana zdecydował się opublikować swój pierwszy raport i wkrótce potem

rozbudował go w następnym wystąpieniu, gdzie ujawnił już w pełni swe poglądy na temat

bolszewizmu: "Zasady partii komunistycznej stanowią dokładne przeciwieństwo tego, w co

wierzono i co głoszono po wybuchu rewolucji. Podobnie, wzajemnie wykluczają się

metody i ostateczne cele partii oraz rewolucji... Gdy tylko partia zdobyła absolutną władzę,

zadekretowała, że wszyscy, którzy nie myślą jak komuniści (wedle jej własnej definicji), w

ogóle nie mają prawa do myślenia... W ten sposób odmówiła rosyjskiemu proletariatowi

tych wszystkich świętych praw, które nadała mu rewolucja". Idąc dalej, Pestana

zakwestionował prawomocność Międzynarodówki Komunistycznej, twierdząc, że jest ona

prostym przedłużeniem partii rosyjskiej i dlatego nie może reprezentować rewolucji wobec

proletariatu światowego. Wysłuchawszy tego sprawozdania, kongres krajowy CNT, w

czerwcu roku 1922 obradujący w Saragossie, podjął decyzję o wystąpieniu z jednolitego

frontu związkowego: Międzynarodówki Czerwonych Związków Zawodowych.

Postanowiono również wysłać delegatów na międzynarodową konferencję

anarchosyndykalistyczną, zaplanowaną na grudzień w Berlinie - doprowadziła ona do

powołania "Międzynarodowego Zrzeszenia Robotników". Jego międzynarodowy zakres był

fikcją o tyle, że - prócz silnej frakcji hiszpańskiej - prawie nie miała ona sympatyków w

pozostałych krajach. Poczynając od tego rozłamu, Moskwa żywiła uporczywą nienawiść

wobec anarchizmu hiszpańskiego. Joaquin Maurin i Andres Nin zostali zdezawuowani

przez CNT, którą opuścili, żeby wstąpić do Hiszpańskiej Partii Komunistycznej. W maju

1924, Maurin opublikował pamflet, w którym wypowiedział wojnę swym byłym

towarzyszom: "Pełne pozbycie się anarchizmu jest trudnym zadaniem w kraju, gdzie ruch

robotniczy nosi na sobie piętno rozpowszechnianej od półwiecza propagandy

anarchistycznej. Ale musimy się z tym rozprawić". Tę groźbę wprowadzono niedługo w

życie.

TRADYCJE HISZPAŃSKIEGO ANARCHIZMU

Anarchiści hiszpańscy bardzo wcześnie przemyśleli zatem nauki z rewolucji rosyjskiej - i to

zainspirowało w pewnej mierze ich wizję dokonania u siebie rewolucji o odwrotnych

skutkach. Degeneracja autorytarnego komunizmu zdecydowanie ożywiła ich poszukiwania

siły sprawczej, jego konkurencyjnej, anarchistycznej odmiany. Doświadczywszy bolesnego

rozczarowania mirażem Związku Rad, postrzegali anarchizm jako - mówiąc słowami Diego

Abad de Santillana - "ostatnią nadzieję odnowy w tym ponurym czasie". Idea rewolucji

anarchistycznej znajdowała mocne oparcie tak w świadomości mas ludowych, jak w

przemyśleniach teoretyków. Według Josepa Peiratsa, anarchosyndykalizm był - ze

względu na psychologię ludu, jego temperament i nawyki - możliwie najbardziej hiszpański

ze wszystkiego". Stanowił on podwójny efekt złożonego rozwoju, odpowiadając tyleż

zacofanej kondycji kraju słabo rozwiniętego, gdzie warunki życia zwłaszcza na wsi

pozostawały archaiczne, co narastaniu nowoczesnego proletariatu w regionach

selektywnej industrializacji. Cechą szczególną hiszpańskiego anarchizmu była osobliwa

synteza przeszłości i przyszłości. Nigdy jednak nie udało mu się w pełni zjednoczyć

obydwu tych czynników. W roku 1918, CNT liczyła ponad milion członków. Jeśli idzie o

ośrodki uprzemysłowienia, dysponowała poważną siłą w Katalonii i nieco mniejszą w

Madrycie czy Walencji. Zapuściła głębokie korzenie także w środowiskach wiejskich:

wśród biednych chłopów, którzy - wraz z patriotyzmem lokalnym i duchem współpracy -

przechowali tradycje wspólnoty. W roku 1898, literat Joaquin Costa opisał te przeżytki

pierwotnego kolektywizmu agrarnego. W wielu wsiach utrzymywała się wspólna własność

ziemska, z której wydzielano działki dla bezrolnych. Albo też korzystano z niej razem z

sąsiadami: np. celem wypasu bydła. Tam, gdzie na wielką skalę występowały wielkie

majątki - na południu - robotnicy rolni opowiadali się raczej za uspołecznieniem ziemi niż

za jej podziałem. Szereg dziesięcioleci propagandy anarchistycznej na wsi, posługującej

się treściwymi, popularnie zredagowanymi broszurkami, zapewniło ideom

kolektywistycznym jeszcze mocniejsze podwaliny.

CNT cieszyła się szczególnie rozległymi wpływami wśród chłopów z południa (Andaluzja),

wschodu (okręg Walencji) oraz północnego wschodu (Aragonia, okolice Saragossy).

Podwójność zaplecza społecznego - zarówno przemysłowego, jak wiejskiego - zwracała

ewolucję hiszpańskiego anarchosyndykalizmu w nieco odmiennych kierunkach: z

tradycyjnym komunalizmem rywalizowały nowocześniejsze kierunki syndykalistyczne. Ten

pierwszy odznaczał się lokalnym, wiejskim kolorytem, który można nazwać południowym,

gdyż jego bazę tworzyła Andaluzja. Syndykalizm, z drugiej strony, był znacznie bardziej

miejski i uniwersalny - a ponadto bardziej północny, ponieważ jego centrum leżało w

Katalonii. Teoretycy anarchistyczni byli podobnie podzieleni. Wielu z nich ulegało

fascynacji Kropotkinem i jego erudycyjną, lecz pełną uproszczeń idealizacją

średniowiecznych komun, które w Hiszpanii utożsamiano z tamtejszą tradycją pierwotnych

chłopskich wspólnot. Ich ulubionym hasłem stała się "wolna komuna". Podczas chłopskich

powstań, które wybuchły zaraz po ogłoszeniu Republiki w roku 1931, na rozmaite sposoby

eksperymentowano praktycznie z anarchistycznym komunizmem. Sporo grup drobnych

gospodarzy postanawiało za powszechną zgodą pracować wspólnie, dzielić zyski na

równie części i pobierać dobra konsumpcyjne "ze wspólnej puli". Usuwano lokalną

administrację, wierząc naiwnie, iż dzięki temu można w ogóle się uwolnić od otaczającego

własną wieś świata podatków i służby wojskowej. Założycielem kolektywistycznego,

syndykalistycznego i posiadającego ponadnarodowe horyzonty ruchu robotniczego w

Hiszpanii był Bakunin. Ci spośród anarchistów, którzy wyróżniali się większym realizmem i

ponadto interesowali się bardziej teraźniejszością niż złotym wiekiem, zwykle szli za nim

oraz jego uczniem, Ricardo Mellą. Troszczyli się oni o gospodarcze ujednolicenie kraju,

żywiąc przekonanie, iż nadejście monizmu poprzedzi długi okres przejściowy, podczas

którego najlepiej będzie wynagradzać pracę stosownie do jej czasu i wydajności niż

kierować się zasadą "każdemu według potrzeb". Ich programem na przyszłość była, pod

względem ekonomicznym, kombinacja lokalnych zrzeszeń związkowych ze

skonfederowanymi strukturami wielkiego przemysłu. Syndicatos unicos (lokalne związki

zawodowe) długo dominowały w CNT. Organizacje te, działające blisko robotników i wolne

od egoizmu korporacyjnego, stały się dla proletariatu tak materialnym, jak duchowym

domem. Odbyta w nich edukacja zaszczepiała szeregowym aktywistom przywiązanie do

idei związkowych i komunistycznych.

Debata teoretyczna, w której syndykaliści starli się z anarchistami na Międzynarodowym

Kongresie z roku 1907 podzieliła hiszpańskich anarchosyndykalistów. Walka w imię

doraźnych roszczeń robotniczych wyłoniła w CNT tendencję reformistyczną, a tej

przeciwstawiła się z kolei FAI, założona w roku 1927, broniąc pierwotnej czystości

doktryny. W roku 1931 powstał "Manifest Trzydziestu", dający wyraz poglądom kierunku

syndykalistycznego: potępiał on "dyktaturę" mniejszości w ruchu związkowym, głosząc

jego pełną suwerenność i stwierdzając, iż powinien on być samowystarczalny. Z CNT

wystąpiły niektóre organizacje związkowe, a dążenia reformistyczne występowały w tej

centrali nawet po tym, jak ów rozłam został przezwyciężony w przeddzień rewolucji.

TEORIA

Anarchiści hiszpańscy ciągle tłumaczyli i wydawali tak główne, jak pomniejsze rozprawy

teoretyczne anarchizmu międzynarodowego. Dzięki temu ocalili oni od niepamięci, a

zapewne i od lirycznego zniszczenia, tradycję socjalizmu zarazem rewolucyjnego jak i

wolnościowego. Augustyn Souchy, niemiecki pisarz anarchosyndykalistczny, który oddał

się w służbę hiszpańskiej sekcji tego ruchu, odnotował, że "problematyka rewolucji

społecznej była nieustannie dyskutowana na zebraniach związkowych, w referatach,

pismach ulotnych i książkach". Ustanowienie republiki w roku 1931 wywołało eksplozję

pism "przyszłościowych": Peirats wymienia kilkadziesiąt tytułów, zaznaczając że było ich o

wiele więcej; podkreśla on również, iż "obsesyjna fascynacja rewolucyjnymi projektami"

wywołała rozpowszechnienie się wydawnictw, które zwróciły ludzi na szlak rewolucji.

Rozprawka Jamesa Guillaume'a, Ide'es sur L'organisation Sociale , dotarła do anarchistów

hiszpańskich za pośrednictwem książki Pierre'a Besnarda, Les Syndicates Ouvriers et la

Revoluttion Sociale , wydanej w Paryżu w roku 1930. Gaston Leval wyemigrował do

Argentyny i w roku 1931 opublikował tam Społeczną rekonstrukcję Hiszpanii , która z kolei

zainspirowała ważne dzieło Diega Abad de Santillana. W roku 1932, lekarz wiejski Isaac

Puente wydał dość naiwny i idealistyczny zarys anarchistycznego komunizmu - jego idee

znalazły oddźwięk na odbywającym się w Saragossie kongresie CNT z maja 1936. Sam

Puente został duchowym przewodnikiem powstańczego komitetu, zawiązanego w

Aragonii w roku 1933. Przyjęty w Saragossie program z roku 1936 dość precyzyjnie

określał kształt wiejskiej demokracji bezpośredniej. Powszechne zgromadzenie

mieszkańców miało wybierać radę, do której wchodziliby ponadto przedstawiciele

rozmaitych komisji technicznych. Mieszkańcy spotykaliby się na zgromadzeniu również

wówczas, gdy wymagałyby tego bieżące interesy wspólnoty - bądź na ich własne

życzenie, bądź na wezwanie rady. Odpowiedzialność decyzyjna winna uwolnić się od

zbiurokratyzowania. Jej powiernicy (z wyjątkiem paru ekspertów od techniki i statystyki

spełnialiby swoje obowiązki, pozostając równocześnie wytwórcami, wciąż należąc do

ogółu - po zakończeniu dnia pracy odbywaliby oni swe narady, omawiając szczegółowe

kwestie, niewymagające absorbowania nimi zgromadzenia. Pracujący członkowie

wspólnoty mieli otrzymać kartę producenta, na której rejestrowano by - szacowaną w

jednostkach umownych, ilość pracy wykonanej przez nich w danym dniu, która

podlegałaby wymianie na dobra konsumpcyjne. Niepracujący - dysponowaliby kartą

konsumenta. Szanując autonomię komun, zamierzano unikać ogólnych unormowań.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: