problem wychowania w twórczości polskich socjologówproblematyka wychowania w twórczości polskich socjologów (materiały ;~ródłowe do nauczania socjologii wychowania) tom 1 wybór tekstów wl.esław ambrozik, jerzy modrzewski koszalin 1998redaktor techniczny katarzyna zurych korekta maria borkowska skład i łamanie om projekt okładki andrzej modrzewski \/vim ® copyright by pw wydawnictwo miscellanea sp. z 0.0. isbn 83-8773941-3 wydawnictwa uczelniane bwsh koszalin, ul. marszałka j. piłsudskiego 33 druk i oprawa intro-druk, koszalin, ul. przemysłowa 3b spis treści ujstgp .............................................................................................. 7 czi % socjologia wychowania jako dyscyplina teoretyczna florian znaniecki noukowa funkcja socjologii wychowanio ............................. 15 stanisław kowalski socjologia wychowanio a nauki pedagogiczne .....:............ 31 jan wiodarek socjologia wychowania w systemie nauki o społeczeństwie ...................................... 59 włodzimierz wincławski u zródeł refleksji socjologicznej nad wychowaniem w polsce ................................................... 71 paweł rybicki socjologia wychowania ............................................................. 79 jan jerschina socjologia wychowania - historyczne korcenie, współczesna problematyka i perspektywa metodologiczna ..............................................111czw ii wychowanie joko przedmiot socjologii antonina kłoskowska kultura ........................................................................................ 155 antonina kłoskowska skad i po co noród? .............................................................. 195 florian znaniecki wstęp do socjologii wychowanio ........................................205 józef chałasiński teoria wychowania w domu obcym jako instytucji społecznej ........................................................229 florian znaniecki proces wychowawczy i jego rola w procesie rozwojowym wychowanka ................................263 stanisław kowalski proces wychowawczy jako przedmiot badań socjologii wyehowanio i pedagogiki ...................................297 jan włodarek wychowanie jako przedmiot bodoń socjologicznych ............................................................. 307 jacek szmatka strukturo rzeczywistości społecznej - rozwój społeczny - wychowanie .....................................325 józef majka wychowanie jako czynność społeczna ................................345 aleksandra jasińska-kania socjologiczna koncepcja osobowości ...................................355 jan turowski osobowość, socjolizocja, portowy ....................................... 381 u1ste,p prezentowany wybór jest już trzecią w polsce próbą kompendialnego opracowania tekstów z zakresu socjologicznej teorii wychowania, ilustrujących genezę i rozwój socjologii wychowania w polsce jako dyscypliny akademickiej. pierwszą była publikacja pod redakcją z. grzelaka, z przedmową b. gołębiowskiego', drugą zaś wybór tekstów poświęconych niektórym zagadnieniom socjologicznej problematyki wychowania (pod redakcją s. jędrzejewskiegoz ). jakie zatem względy uzasadniają podjęcie kolejnej próby redakcji i opublikowania wybranych prac z obszaru refleksji teoretycznej nad wychowaniem i rozwojem socjologicznej teorii wychowania w polsce? po pierwsze, wzrosła w ostatnim czasie liczba osób studiujących kierunki i specjalności pedagogiczne, zwłaszcza wiążące się z elementarną edukacją, działalnością resocjalizacyjną, socjalną, opiekuńczą i animacyjną. tendencji tej nie towarzyszy, niestety, równie dynamiczny rozwój, czy wręcz tworzenie od podstaw niezbędnego dla procesu studiowania zaplecza publikacyjnego i bibliotecznego. socjologia wychowania w polsce jest dyscypliną teoretyczną o odległych i rozległych tradycjach, jednak dorobek publikacyjny z tego zakresu twórczości naukowej jest znacznie rozproszony i tym samym trudno dostępny, zwłaszcza dla osób studiujących nauki o wychowaniu w trybie studiów zaocznych. niniejsza publikacja po części problem ten rozwiązuje. po drugie, socjologiczna problematyka wychowania, podobnie jak każda inna stanowiąca przedmiot zainteresowania socjologii, mimo wyraźnie ukierunkowanej i pielęgnowanej rodzimej tradycji jej uprawiania, stanowi dorobek publikacyjny znacznie zróżnicowany co do swojej zawartości merytorycznej, wartości poznawczej, jak i autonomiczności respektującej specyficznie 1 socjologowie o wychowaniu (wybór z. grzelak, przedmowa b. gołębiowski), iskry, warszawa 1974. z jędrzejewski s. (red.), wybór tekstów z socjologii wychowania, warszawa 1981. 7socjologiczny punkt widzenia i interpretowania zjawisk i procesów wychowawczych. oferowany wybór tekstów uwzględnia naszym zdaniem istotnie znaczący dla formowania się specyfiki rodzimej tradycji uprawiania socjologii wychowania dorobek teoretyczny, dotychczas zbyt słabo eksponowany w publikacjach bądź ukazywany w kontekstach uniemożliwiających śledzenie rozwoju określonych idei, pomysłów, rozwiązań teoretycznych najbardziej wartościowych dla rozwoju socjologicznej teorii wychowania. po trzecie, dostępne w polsce podręczniki i skrypty do nauczania socjologii wychowania, między innymi: f. znanieckiego3, j. chałasińskiego4, s. kowalskiegos i innych6, prezentują wiedzę po części hermetyczną, po części fragmentaryczną, w znacznej mierze zdezaktualizowaną zarówno w jej warstwie teoretycznej, faktograficznej jak i interpretacyjnej. z tych względów nie mogą one stanowić zasadniczego odniesienia dla realizowanych na studiach pedagogicznych bądź socjologicznych programów nauczania tego przedmiotu. zarazem sukcesywnie udostępniane polskiemu czytelnikowi tłumaczenia tekstów socjologicznych autorów obcych (podręczniki, monografie bądź dzieła prezentujące socjologiczne systemy teoretyczne, podejmujące zagadnienie wychowania-socjalizacji) w żadnej mierze nie odwołują się do dorobku polskiej socjologii wychowania, bez względu na przydawane jej określenia identyfikacyjne, stwarzając tym samym pozór jej nieobecności w teorii i socjologicznych badaniach nad wychowaniem. uwzględnione w niniejszej publikacji teksty dokumentują związki polskiej socjologii wychowania i jej obecność w światowym nurcie jej uprawiania i rozwoju. 3 znaniecki f., socjologia wychowania t. !, wychowujące spoleczeństwo t. ii, urabianie osoby wychowanka, pwn, warszawa 1973, wyd. ii. a chałasiński j.,spoleczeństwo i wychowanie. socjologicznezagadnieniaszkolnictwa i wychowania w spoleczeństwie współczesnym, nk, warszawa 1948, wyd. 11 skrócone w 1958, wyd. lii w 1969. 5 kowalski s., socjologia wychowania w zarysie, pwn, warszawa 1974 i dalej szereg wydań. 6 chmielnicki n., zarys socjologii wychowania, us, katowice 1972; kosiński s., suprewicz j., wprowadzenie do socjologii wychowania, lublin 1978; woskowski j., socjologia wychowania, warszawa 1983; toporkiewicz r., socjologia wychowania, warszawa 1986. 7 porównaj: bourdieu p., passeron j. c., reprodukcja, elementy teorii systemu nauczania, pwn, warszawa 1990; bemstein b., odtwarzanie kultury, piw, warszawa 1990. po czwarte wreszcie, zdecydowana większość publikacji zawierających teksty określane jako socjologiczne prezentacje problematyki wychowawczej z socjologią wychowania nie ma wiele wspólnego. mamy więc tu do czynienia z dość złożoną sytuacją. obok tekstów wyraźnie wyrastających z teorii socjologicznej i będących konsekwentnym przykładem jej zastosowania do opisu i wyjaśnienia tak, czy inaczej pojętej rzeczywistości wychowawczej8 mamy publikacje poświęcone społecznym aspektom wychowania w tym sensie, iż stosują one elementy teorii socjologicznej jako teoretyczne uzasadnienia projektowanych rozwiązań praktycznych w zakresie, np. pedagogicznego funkcjonowania instytucji oświatowych, środowisk lokalnych, krajowych systemów edukacyjnych itp.9 powstają one i reprezentują takie subdyscypliny jak: pedagogikę społeczną, resocjalizacyjną, politykę oświatową, teorię pracy socjalnej itp. wreszcie najliczniej, zarówno w rodzimym jak i światowym dorobku, reprezentowane są opracowania nawiązujące do nauki socjologicznej poprzez wykorzystanie stosowanej w niej terminologii, wybranych twierdzeń czy propozycji metodologicznych do konstrukcji pomysłów pedagogicznych, ideologii społecznych bądź procedur ich wdrażania. treści tego rodzaju publikacji nasycone są pierwiastkami normatywnymi, oceniającymi interesujące je stany rzeczy, ujawniając np. krytyczny wobec nich stosunek często w parze z projektem ich zmiany. prace tego rodzaju nie są kwalifikowane do socjologicznej teorii wychowania10. w niniejszej publikacji staraliśmy się prezentować wyłącznie teksty kwalifikowane do pierwszego rodzaju twórczości socjologicznej. mimo tego ich lektura w procesie studiowania stwarza możliwości dokonywania analiz porównawczych, eksponowania socjologicznego aspektu widzenia i interpretowania faktów wychowawczych, a nade wszystko kształtowania socjologicz 8 np. szczepański j., socjologiczne zagadnienia wyższego wyksztalcenia, pwn, warszawa 1963 tegoż: spoleczne uwarunkowania rozwoju oświaty, wsip, warszawa 1989. 9 np. meighan r., socjologia edukacji, toruń 1993; szmagalski j., teoria pracy socjalnej a ideologia i polityka społeczna, warszawa 1994. t0 porównaj w tej kwestii: szmatka j., socjologia wychowania - zarys problematyki, psychologia wychowawcza 1972 nr 3; uziembło a. o., pedagogika społeczna i jej związek z socjologia wychowania, studia socjologiczne 1966 nr 4; richer s., socjologia i pedagogika - nowe kierunki badań, kwartalnik pedagogiczny 1987 nr 4; rodziewicz-winnicki a. (red.), pedagogika a socjologia wychowania (szkice socjopedagogiczne), katowice 1986 i inne 8 9nej orientacji w projektowaniu pedagogicznych przedsięwzięć praktycznych. jest przy tym oczywistym to, że studiowanie pomieszczonych w niniejszym wyborze tekstów nie może następować w izolacji z tekstami dającymi ogólną orientację w historii i teorii socjologicznej' 1, w sukcesywnie aktualizowanych socjologicznych diagnozach np, rodzimej rzeczywistości społecznej 12 oraz socjologicznej metodologii jej poznawania 13. studia nad tekstami polskich socjologów interesujących się zjawiskami, czynnościami i procesami wychowawczymi nie mogą postępować w izolacji wobec światowej socjologii w ogóle, a socjologii wychowania w szczególności. niestety, do chwili przygotowania niniejszej publikacji nie dysponujemy w polsce podręcznikiem akademickim, który ukazywałby w sposób systematyczny genezę, rozwój i stan aktualny socjologicznych teorii wychowania i badań je weryfikujących. taki stan rzeczy nie oznacza bynajmniej, iż osoby studiujące tę dyscyplinę wiedzy socjologicznej w polsce pozbawione są możliwości kontaktu z jej światową kreacjąi percepcją. pomijając możliwość lektury tekstów oryginalnych, szansę taką daje sukcesywne śledzenie bieżącej informacji bibliograficznej, recenzyjnej i aplikacyjnej zawartej w czasopismach poświęconych naukom społecznym a zwłaszcza socjologicznym 14. polski czytelnik dysponuje także znaczną liczbą tłumaczeń światowego dorobku socjologicznego, względnie jego omówieniami dającymi orientację w dynamice przedmiotu, stanie zaawansowania teorii i badań empirycznych oraz wykształcania się nowych kierunków uprawiania socjologicznej teorii wy 11 np.: szacki j. historia myśli socjologicznej, pwn, warszawa 1983; szczepański j., socjologia. rozwój problematyki i metod, pwn, warszawa 1969; turner j. h., struktura teorii socjologicznej, pwn, warszawa 1985; abel t., podstawy teorii socjologicznej, pwn, warszawa 1977; kempny m., szmatka j. (red.), współczesne teorie wymiany spolecznej, pwn, warszawa 1992; mokrzycki e. (red.), kryzys i schizma, antyscjentystyczne tendecje w socjologii współczesnej, piw, warszawa 1984 i inne. 12 np.: krawczyk z. (red.) socjologia. podstawowe problemy, warszawa 199]; dyoniziak r. i inni, społeczeństwo w procesie zmian, zarys socjologii ogólnej, kraków 1994, wyd. ii. 13 np.: nowak s., metodologia badań społecznych, pwn, warszawa 1985. 14 poza ogólnodostępnymi czasopismami takimi jak: studia socjologiczne, przegląd socjologiczny czy kultura i społeczeństwo mamy tu na uwadze także socjologiczne serie wydawnicze poszczególnych ośrodków akademickich np. szmatka j. (red.), elementy mikrosocjologii, kraków 1992; frysztacki k. (red.) współczesne tendencje w socjologii empirycznej, kraków 1990 itp. chowania15. sięganie do tych lektur umożliwia obiektywizowanie oceny stanu rodzimych dokonań w tym względzie, a zarazem może inspirować do ich pomnażania, empirycznej weryfikacji i racjonalnej selekcji w praktycznym stosowaniu zawartych w nich przesłanek teoretycznych. mamy nadzieję, że prezentowany wybór tekstów z dorobku polskiej socjologii wychowania będzie wdzięczną, pouczającą i inspirującą lekturą nie tylko dla osób studiujących socjologiczną teorię wychowania lecz także czynnie uczestniczących w kształtowaniu i przekształcaniu rzeczywistości wychowawczej w naszym kraju. poznań-koszalin 1998 redaktorzy tomu 15 mamy tu na uwadze publikacje ukazujące się w serii: biblioteki socjologicznej lecz także i inne prace autorskie i ich omówienia np.: berger p. l., luckmann t., spoleczne tworzenie rzeczywistości, piw, warszawa 1983; hurrelmann k., struktura społeczna a rozwój osobowości, poznań 1994; bartoszek a., spoleczne tworzenie osobowości, katowice 1994; radziewiczwinnicki a. (red.), w.spólcześni socjologowie o wychowaniu, katowice 1993; tillman ki, teoria socjalizacji i inne. 10 11ctgsć i socjologia wychowania jako dyscyplina teoretycznaflorian znaniecki naukowa funkcja socjologii wychowania' czym różni się „socjologia wychowania" od „socjologii wychowawczej", która aktualnie jest przedmiotem nauczania w wielu szkołach kształcących nauczycieli oraz przedmiotem syntez w popularnych podręcznikach? różnica ta winna stać się klarowna jeśli zbadamy źródła pochodzenia obu dyscyplin. socjologia wychowawcza, podobnie jak psychologia wychowawcza, rozwinęła się jako dyscyplina, której przeznaczeniem było przygotowanie wychowawców do pełnienia ich przyszłych zadań. wykorzystuje ona rezultaty badań socjologicznych dla planowania działań edukacyjnych i rozwijania efektywnych metod realizacji tych planów. innymi słowy, jest to nauka stosowana jako taka, jest ona powiązana z filozofią wartości, a ściślej z filozofią wychowawczą, formułującą ideały wyznaczające planowanie wychowaniaz. kiedy teoretyczna wiedza nagromadzona przez socjologów okazuje się niewystarczająca dla celów wychowawczych, wówczas socjologowie uprawiający socjologię wychowawczą wzbogacają ją samodzielnie prowadzonymi badaniami. jednakże praktyczny cel socjologii wychowawczej zazwyczaj ogranicza te badania do społecznych warunków zgodnie z którymi, jak się oczekuje, wychowawcy należący do konkretnego społeczeństwa winni w danym czasie postępować3. 1 tłumaczenie z: znaniecki f., the scientific function of the sociology of education. educational theory, 1951, nr 2, s. 69-78. artykuł jest zmodyfikowaną przez redakcję wersją tłumaczenia dokonanego przez m. budajczaka zamieszczoną w forum oświatowym nr 111994, s.243-255. z rzetelnym studium rozwoju socjologii wychowawczej do 1939 r. jest praca j. s. rouceka, some contributions of sociology to education (w:) h. e. bames, h. becker and f. b. becker (red.) contemporary social theory, new york, appleton - century 1940. 3 zostało to dobrze udokumentowane badaniami opisowymi zawartymi w pracy j. s. rouceka (red.) sociological foundations ofeducation, new york thomas y. crowell, 1942 i w ostat 15cz0ś 1 socjologio wychowania joko dyscyplina... z drugiej strony początków socjologii wychowania można upatrywać w historii i etnologii. już bowiem historycy, biografowie i etnologowie interesujący się starożytnym rzymem i grecją przejawiali znaczne zainteresowanie wychowaniem i zainteresowanie to aktualnie wzrasta. wiele prac historycznych i etnologicznych dotyczących poszczególnych społeczeństw zawiera dane na temat wychowania. służyły one w konsekwencji napisaniu opracowań historycznych o przeszłości i współczesności wychowania w społeczeństwach o rozwiniętej kulturze literackiej4. etnologowie badający kultury plem pnne i ludowe zwykle włączali problematykę wychowania do swych prac monograficznych a ostatnio opublikowano kilka opracowań dotyczących wychowania aktualizującego się w społeczeństwach pozostających na przedpiśmiennym etapie rozwojus. jednakże tendencja wielu historyków i większości etnologów do podkreślania wyjątkowości każdej poszczególnej kultury, którą badali oraz ich niechęć do abstrahowania jakiegokolwiek z elementów składowych kultury dla celów analizy porównawczej hamowały dokonywanie generalizacji na temat wychowania. kilku filozofów historii podejmowało rozważania nad związkiem występującym pomiędzy wychowaniem a całokształtem życia społecznego i kulturą, lecz ich teorie są zbyt abstrakcyjne, by mogły być poddane naukowej weryfikacji. psychologowie próbowali rozwiązać tę trudność rozpoczynając od poszukiwań kilku zasadniczych podobieństw występujących w strukturze osobowościowej i zakładając, że podobieństwa te muszą być konsekwencją zasadniczo podobnych do siebie procesów wychowawczych, kształtujących niej pracy l. a. cook, e. e. cook, a sociojogical approach to education, new york, mcgrawhill 1950. oczywiście rezultaty takich badafi wnoszą spory wkład do teorii socjologicznej jak również do pedagogiki. ° pierwszą wyczerpującą historię ogólną stanowiło czterotomowe dzieło: k. schmidt, geschichte der eniehung und des unterrichts, 1861-1868. od tamtej pory opublikowano wiele studiów historycznych, 2 których większość (jeśli nie wszystkie) to podręczniki dla studentów koledżów. patrz np. f. p. graves, a history of education (3 tomy), new york, macmillan 19091913; p. monroe,a. textbookinhistoryofeducation, newyotk, macmillan 1911; e. w. knight, twenty centuries of education, new york, ginn 1940; a. g. melvin, education: a history, new york, john day 1946; r. f. butts, a cultural history oj'education, new york, mcgrawhill 1947. 5 np. n. miller, the child in primitive society, new york, brentano 1928. florian znaniec-ki naukowa funkcja socjologii wychowanio te osobowości'. na przykład freudowska koncepcja osobowości wydawała się otwierać drogę dla takich studiów porównawczych. wszakże uzyskariie takich uogólnień musiałoby być, niestety, okupione przez psychologów ignorancją olbrzymiej złożoności zjawisk określanych mianem wychowania. bardziej efektywną metodą pokonywania tych trudności, jak się wydaje, jest zastosowanie podejścia socjologicznego. zgodnie z jego zasadami, sformułowanymi na początku tego wieku przez kilku czołowych socjologów francuskich, niemieckich, angielskich i amerykańskich, jakkolwiek zróżnicowane poszczególne kultury utrzymują swą egzystencję poprzez zorganizowaną kooperację społeczną przejawiającą pewne cechy uniwersalne. jest oczywistym to, iż żadna kultura nie może trwać dopóki jednostki każdej kolejnej generacji, zajmujące miejsce jednostek z pokolenia poprzedzającego je w trakcie jego wymierania, nie są przygotowane do aktywnego uczestnictwa w tej kulturze. tego rodzaju przygotowanie nazywamy „wychowaniem" zwłaszcza gdy jest ono dokonywane w trakcie powszechnie akceptowanych stosunków, pomiędzy tymi, którzy próbują przygotować innych i tymi, którzy są przedmiotem tych wysiłków. wychowanie w tym znaczeniu jest fenomenem specyficznie społecznym, gdyż wywołuje je „działanie społeczne", to jest czynność, która dotyczy jednostek ludzkich i jest ona zorientowana na wywołanie reakcji z ich strony. jest przy tym oczywistym, że wychowanie jest tylko jednym z wielu rodzajów stosunków społecznych, lecz podobnie jak wszystkie inne winno być ono badane przez socjologów. kiedy jedna z dwóch pozostających w stosunku społecznym jednostek (np. rodzic, nauczyciel, rzemieślnik) zamierza przygotować drugą (to j est dziecko, ucznia, terminatora) do uczestnictwa kulturowego, nazywamy wówczas pierwszą z nich „wychowawcą", drugą zaś „wychowankiem". nie obejmujemy natomiast pojęćiem „wychowania" różnych zewnętrznych wobec stosunku wychowawczego wpływów (czy to naturalnych czy kulturo 6 typową pracą jest dzieło a. kardinera, the individual and his society, new york, columbia university press 1939. 7 nie każde intencjonalne przygotowanie do uczestnictwa w kulturze odbywa się między wychowawcą i wychowankiem. niektóre jednostki, które już zostały częściowo wyuczone, pod kierunkiem innych, uczestnictwa wżyciu społecznym i kulturze, same kontynuują przygotowanie siebie do dalszej, rozleglejszej partycvpacji dzięki własnej inicjatywie i własnym wysiłkom. nazywamy to „samokształceniem". patrz: f. znaniecki, education and se~f-education in modern society, american journal ofsociology t. xxxvi, 1930, s. 371-386. 16 17czgm i socjologio wychowonio juko dyscyplina... wych), które mogą kształtować osobowy rozwój jednostki, lecz nie są one wywoływane przez wychowawców dla tego celu. możemy również wyłączyć propagandę z rozważań nad wychowaniem, nie na podstawie intelektualnej czy etycznej, jak to czynią myśliciele, którzy uznają skutki propagandy za niepożądane wobec spodziewanych efektów wychowawczych, odniesionych do rozwoju indywidualnego, lecz na ściśle obiektywnych podstawach socjologicznych. propaganda jest adresowana do mas, a nie do konkretnych jednostek i jest ona jednostronną czynnością społeczną, jest stosunkiem zachodzącym pomiędzy agitatorem a tą osobą, która słucha lub czyta jego propagandę, i nie jest to stosunek regulamy, taki jaki zachodzi pomiędzy nauczycielem i jego uczniami. podstawowe zadanie socjologii wychowania wiele szczególnego rodzaju studiów porównawczych stosunków wycho wawczych, w podanym w-yżęj sensie, w różnych społeczeństwach, w różnych okresach historycznych było podejmowanych przez socjologów a kilka z nich podjęto w celu wypracowania systematycznej socjologicznej teorii wychowania, jako dziedziny socjologii ogólnej na gruncie dostępnych historycznych, etnologicznych i współczesnych mateńałów1. sfo.mułujemy tutaj kilka hipotez heurystycznych, które, naszym zdaniem, są zasadnicze dla dalszego rozwoju takiej teorii. wprzódy, poprzez obserwowanie procesów interakcji zachodzących pomiędzy indywidualnymi wychowawcami i indywidualnymi wycllow<.nka~mi, szczególnie zaś tych, które trwają przez dłuższy okres, odkryjemy, że dzialania, które oni wykonują wobec siebie są zgodne z wzorami kulturowymi, i są społecznie wyznaczane. zarówno od wychowawcy, jak wyc hc,wanka oczekuje się pozytywnego oceniania drugiej strony i pewnej dozy tolerancji 8 najwyraźniej pierwszą tego rodzaju próbą była praca autora niniejszego artykuhl pt.: socjologia wychowania, wydana przez polskie ministerstwo oświccenia. t 1.: spoleczerrsrwc tirychoti. wjące, warszawa 1925, s. 1-312; t. ii.: urabianie osoby wychowanka, warszawa 19w, s. 1-372. pierwszym systematycznym zbiorem tekstów dia studiów podyplomowych byla praca: spuleczeńshvo i wychowanie (także po polsku), opublikowana dwa łata temu przez józf• d s;;hai?isii:skiego, profesora uniwersytetu łódzkiego, który dokonał na rym polu znaczących i ot giralnych badań. florian znaniecki noukowa funkcjo socjologii wychowonio w przestrzeganiu norm regulujących wzajemne stosunki. w tym znaczeniu procesy te konstytuują podklasę ogólnej klasy systemów społecznych, nazywaną „stosunkami społecznymi" względnie „stosunkami osobowymi", które zawierająmiędzy innymi tak znacznie zróżnicowane i długotrwałe procesy interakcyjne jak te, które zachodzą pomiędzy mężem i żoną, braćmi, partnerami w interesach, pracodawcą i pracownikiem, rządzącym i jemu podporządkowanym. stosunek wychowawczy może być zatem postrzegany jako składnik szerszej klasy stosunków społecznych; z tego względu wychowywanie dziecka w rodzinie jest zaledwie jednym spośród wielu obowiązków podejmowanych przez jego rodziców. wszakże w toku historycznego rozwoju stosunki wychowawcze wydzielały się i specjalizowały w odrębne tak, że współcześnie nauczyciel pełni jedynie wychowawcze obowiązki wobec swego ucznia. z kolei zauważmy, że międzyosobnicze stosunki wychowawcze mogą się integrować w bardziej złożone systemy wychowawcze. wychowanek zwykle sytuuje się w centrum „kręgu" społecznego osób, zainteresowanych jego wychowaniem i dzielących między sobą różnorodne obowiązki wychowawcze, jak to się dzieje pomiędzy członkami dużej rodziny: matką, ojcem, dziadkami i innym; dorosłymi krewnymi, którzy podzielają zadanie wychowania chłopca, lub kiedy student uniwersytetu wchodzi w stosunki społeczne z liczną grupą wykładowców. z drugiej strony wychowawcy takie sytuują się w centrum kręgu wychowanków, kiedy przewodzą ceremoniałowi inicjacyjnemu, gdy nauczają w szkole elementarnej, gdy prowadzą wykłady uniwersyteckie. taki system wzajemnie powiązanych stosunków społecznych łączących jednostkę z innymi osobami nazywamy rolą społeczną. role społeczne wychowanków i wychowawców wzajemnie się różnią a każda z nich jest inna wobec pozostałych ról społecznych, takich jak na przykład: roli indywidualnego uczestnika towarzyskiego kręgu zabawowego, polityka w partii, rzemieślnika lub handlowca w kręgu klientów, lekarza w relacji do swych pacjentów, menedżera lub robotnika w fabryce, iołnierza lub oficera w kręgu wojskowym. mimo że są one tak różne, zachodzi między nimi podstawowe podobieństwo w tym, że każda z pełniących je jednostek jest potencjalnie osobą takiego rodzaju, iż jej krąg odniesienia ocenia ją pozytywnie, każda z nich ma zagwarantowane przez ten krąg określone prawa i od każdej z nich oczekuje się, że będzie spełniała określone przez ten krąg obowiązki. wreszcie, role wielu wychowanków i części wychowawców stająsię silnie powiązane ze sobą w zorganizowane grupy społeczne, ogólnie nazywane „szkołami", różniące się między sobą składem, wielkością i złożonością, 18 19czgść i socjologio wychowania jako dyscyplino... począwszy od kapłańskich szkół starożytnego egiptu do współczesnych amerykańskich szkół elementarnych, średnich, koledżów i uniwersytetów. owe grupy wychowawcze różnią się także pod wieloma względami w zakresie swych wspólnych celów od takich innych grup społecznych, jak: kluby, kościoły, partie polityczne, prawodawcze i wykonawcze grupy rządowe, grupy militarne.. grupy przemysłowe, korporacje biznesu, związki zawodowe, aczkolwiek wydają się one przejawiać także podstawowe podobieństwa w swojej organizacji. oczywiście główną funkcją naukową socjologii wychowania jest obiektywne i porównawcze badanie tych wyróżnionych rodzajów systemów społecznych: stosunków wychowawczych, ról wychowawczych i grup wychowawczych, w różnych społeczeństwach przeszłych i obecnych w całym świecie9. uwikłane jest w to zadanie, po pierwsze - rozwijania mniej lub bardziej systematycznej klasyfikacji tych systemów, po drugie - dochodzenia do przyczynowych generalizacji o zmianach jakim one ulegają w procesie ich trwania, po trzecie - odtwarzania ewolucji nowych systemów wychowawczych w przebiegu ludzkiej historii. to zadanie nie jest łatwe, lecz jest ono z pewnością mniej trudne niż analogiczne zadanie, które realizowała biologia w ostatnich trzech stuleciach. wszakże to nie wszystko. fakt, że wychowanie we wszystkich społeczeństwach jest uwzorowane kulturowo i regulowane społecznie, wskazuje na to, ie jest ono zakorzenione w organizacji tych społeczeństw. z tego powodu, dla wyjaśnienia istnienia wychowania, jego odmian i przemian jakim ulega, 9 najwcześniejsze i najbardziej ambitne z nich dotyczą tego, co można by nazwać społeczną rolą dziecka, która zawiera stosunki wychowawcze zachodzące pomiędzy dzieckiem a dorosłymi. można tu wskazać na prace: h. h. ploss, das kind im brauch und sitte der yolker (2 tomy), leipzig 1876 i m. rehm, das kind in der gesellschajt, munich 1925. napisano także wiele prac o uczniach, nauczycielach i szkołach od uniwersytetów po przedszkola, lecz zasięg ich generalizacji jest zwykle ograniczony do danego państwa, choć niektóre z nich zawierają porównania szkół kilku państw: np.: a. flexner, universities american, english, german, new york, 1930. co więcej wiele generalizacji nosi charakter ewaluatywny i normatywny, szczególnie w odniesieniu do nauczycieli. stąd jedynym obiektywnym porównawczym studium ról profesorów uniwersyteckich, jak dotąd, jest praca l. wilsona, the academic man, new york, oxford university press 1942. florian znanżecki naukowo funkcjo socjologii wychowania musimy poszukiwać podstawowych składników organizacji, od których owo wychowanie zależy. znajdujemy dwa składniki: 1) w każdym społeczeństwie istnieją relatywnie duże, długotrwałe grupy społeczne połączone wspólnymi więzami kulturowymi, które bez przerwy rekrutują nowych członków spośród młodej generacji, 2) w każdym społeczeństwie istnieje pewne funkcjonalne zróżnicowanie ról zawodowych, które uważane jest za konieczne dla podtrzymywania trwałości tego społeczeństwa. wychowanie jako urobienie kondvdotów no członków grup społecznych każda grupa społeczna dysponuje określonymi standardami osobowymi, na podstawie których j ej członkowie są oceniani i określonymi normami, regulującymi ich postępowanie. zanim przyjmie ona nowego członka, jest on traktowany jako „kandydat" a towarzyszy temu pytanie o to, czy jest on osobowo na tyle przysposobiony by zostać członkiem danej grupy. mała hermetyczna grupa, z ograniczonym członkostwem i dużą liczbą kandydatów, może wybrać kilku takich, którzy aktualnie już spełniają jej standardy. lecz kiedy duża grupa potrzebuje wielu nowych członków i nie znajduje odpowiednich kandydatów, organizowany jest wówczas wstępny okres, w toku którego kandydaci są przygotowywani do członkostwa. przygotowanie to jest dokonywane pod kierunkiem czynnych członków, którzy są częściowo odpowiedzialni za jego rezultaty. takie są źródła tego, co można określić mianem wychowania ogólnego. w społeczności plemiennej, która jest oparta na idei wspólnego pochodzenia, każde nowo narodzone dziecko aktualnych członków (z wyjątkiem odrzuconych jako z urodzenia nieodpowiednich) jest potencjalnym kandydatem do członkostwa w plemieniu, a zadaniem i przedmiotem odpowiedzialności części dorosłych jest przygotowanie go do tego. jeśli istniejąw tej grupie oddzielone podgrupy - klany, grupy męskie czy żeńskie - wówczas wymagane jest również dodatkowe przygotowanie osobowe do członkostwa w tych podgrupach. w starożytnym mieście-państwie wszyscy męscy potomkowie obywateli uznani za z natury zdolnych do stawania się obywatelami i wszyscy potomkowie płci żeńskiej uznani za zdolnych do stawania się żonami i matkami obywateli, przechodzili długie przygotowanie; dłuższe dla płci męskiej niż dla żeńskiej. 20 21socjologia wychowania jako dyscyplina... naukowa funkcjo socjologii wychowania florian znaniecki wraz z rozwojem dużych grup religijnych, przecinających w poprzek grupy genetyczne i polityczne, wszyscy kandydaci do członkostwa w nich musieli być wychowywani pod najściślejszym kierownictwem i kontrolą kapłanów. obywatelstwo we współczesnym państwie, czy to ograniczone do potomków obywateli, czy też włączające kandydatów „obcego" pochodzenia, również wymaga tego, co jest uważane za właściwe przygotowanie. bardziej wszechstronne i dłużej trwające jest przygotowanie kandydatów do członkostwa w nowoczesnym państwie zjednoczonym przez wspólne więzy świeckiej kultury literackiej. takim jest przctle wszystkim wychowanie ogólne w związku radzieckim, przygotowujące dzieci, młodzież a nawet dorosłych da lokalnego członkostwa w społeczeństwie komunistycznym. kiedy porównamy te działania wychowawcze, znąjdziemy pewne wspólne zasady, według których niemal wszystkie one są realizowane. każda grupa społeczna wymaga od swych członków bycia „podobnym" i w zakresie tych cech osobowych, które są uważane za podstawowe dla ich solidarnego uczestnictwa w grupie. oczywiście nie wyklucza to zróżnicowania odpowiednio do wieku, płci, klasy, zawodu lub pozycji społecznej w ramach grupy, lecz różnice te muszą być odmianami w obrębie wspólnego wzoru a nie jego dewiacjami. takie „podobieństwo" może być zachowane jedynie przez przygotowanie kandydatów do jednolitej kultury poprzez przekazywanie im wspólnych jej elementów, takich, które są podzielane przez jej członków i przyzwyczajanie ich do konformizmu wobec tych samych standardów, ocen i norm postępowania. wiele grup wymaga nawet od swoich członków podobieństwa fizycznego. rzecz jasna, jeśli grupa przyjmuje jedynie kandydatów z pewnymi prawdopodobnie wrodzonymi cechami fizycznymi (np. ludzi tej samej „rasy") wówczas żadne wychowawcze przygotowanie nie wydaje się być potrzebne; jednak nawet wtedy często dostrzegamy, że kandydaci są uczeni podkreślania choćby najmniejszego podobieństwa, które wspierałoby przekonanie o jedności rasowej i ignorowania poważniejszych różnic, które mogłyby podważyć owo przekonanie. nakłanianie do uzyskiwania sztucznego podobieństwa. w wyglądzie fizycznym (malowanie ciał, twarzy, rąk, trefienie włosów, wykonywanie lub wybieranie „właściwej" odzieży i ozdób, nauka noszenia ich we „właściwy" sposób) jest starą i znaną właściwością wielu procesów wychowawczych. równie stary i dobrze znany jest trening kandydatów w zakresie zgodnych z kulturowymi wzorami ruchów ciała (np. estetycznie ha:°-monijne ruchy greckich obywateli, „wysoka maniera" ruchów nowoczesna c 1, dam i dżentelmenów, dostojne ruchy uczestników religijnych ceremonii, stereotypowe ruchy parad wojskowych, tańców, sportów). daleko bardziej istotne jest oczywiście wychowawcze przygotowywanie kandydatów do uniformizmu intelektualnego, wolicjonalnego i emocjonalnego wobec grupy. przede wszystkim istnienie trwałej, solidarnej grupy zawsze wymaga wspólnego języka, wystandaryzowanego w zakresie fonetyki, semantyki i gramatyki, dla zapewnienia możliwości pełnego wzajemnego zrozumienia między członkami tej grupy i dla ochrony przed nieporozumieniami. w społeczeństwie plemiennym lub w społeczności ludowej z językiem mówionym, młodzi wychowankowie uczą się go powoli i stopniowo w trakcie komunikacji symbolicznej ze starszymi. kiedy rozwija się język pisany, nauczanie staje się jednąz funkcji instytucjonalnej edukacji szkolnej. pierwotnie, w istocie, pismo było święte a jego nauka była ograniczona do niewielkiej mniejszości wychowanków, jak to miało miejsce, np. w starożytnym egipcie, indiach, średniowiecznej europie. lecz współcześnie, odkąd rozwinęły się świeckie języki literackie, przedkładane sąone nad dialekty mówione i one właśnie sąprzedmiotem nauczania szerokich rzesz ludzkich. dla podzielania takiego języka podstawowym warunkiem i głównym kryterium jest przynaleźność do tej samej zjednoczonej, solidamej narodowości. nauczanie języka „narodowego", wszędzie gdzie taki istnieje, jest głównym zadaniem szkół elementarnych. nauczanie to jest również stosowane jako podstawowa metoda „asymilowania" obcokrajowców, wchłaniania ich przez nację, która sprawuje kontrolę nad tymi szkołami. podzielanie wspólnej wiedzy jest kolejnym ważnym warunkiem solidarności: pociąga ono za sobą uniformizację myślenia, a zwłaszcza zgodność, co do istoty „prawdy" i „fałszu". naturalnie, jeśli rozwija się znaczna specjalizacja zawodowa, to część wiedzy może być podzielana jedynie przez specjalistów. wszakże każda wielka i trwała grupa społeczna dysponuje pewną ilością względnie fundamentalnej wiedzy, którą wszyscy członkowie muszą podzielać. pomijamy tutaj to minimum wiedzy o środowisku naturalnym, którego wszystkie dzieci uczą się od dorosłych, aczkolwiek prowokuje to pewne istotne problemy socjologiczne. ważniejsze dla socjologii wychowania są dwie inne kategorie wiedzy, które wszyscy kandydaci do członkostwa we wpływowych grupach społecznych zobowiązani są opanować i zaakceptować jako prawdziwe. są to: mistyczna wiedza o nadnaturalnych istotach i wydarzeniach i społeczna wiedza o samej grupie. znana nam jest pierwsza kategoria wiedzy. każde społeczeństwo plemienne posiada znaczną ilość wiedzy mistycznej; spora jej część przekazywana jest 22 23czyść 1 socjologia wychowania joko dyscyplina... męskim kandydatom podczas końcowej inicjacji, jednak wszyscy przyszli członkowie (z kobietami włącznie) musząbyć nauczeni, co najmniej tego, jak ochraniać osobę nieświadomą przed nieumyślnym podjęciem działania, mogącego przynieść katastrofalne skutki. rozwój dużych, potężnych grup religijnych z obszernymi, spójnymi systemami dogmatów mistycznych nadało religijnego znaczenia całemu intelektualnemu wychowaniu przyszłych członków, ponieważ dogmaty religijne nie tylko są absolutnie prawdziwe, ale i zabezpieczająnajwyższe standardy, dzięki którym cała wiedza ludzka może i bywa oceniana jako prawdziwa względnie fałszywa. nie jest więc zaskoczeniem to, iż zorganizowane szkoły przekazujące wszelkie rodzaje wiedzy, ogólną i specjalistyczną, były początkowo tworzone i kontrolowane przez kapłanów dla przygotowania kandydatów do uczestnictwa w grupach wyznaniowych. wiedza społeczna dotycząca samej grupy, jej składu, organizacji, majątku, funkcji, terainiejszości i przeszłości, jest traktowana jako obligatoryjna dla niemal wszystkich trwałych grup społecznych, tak świeckich, jak i religijnych, ponieważ jest ona istotnym warunkiem aktywnego uczestnictwa członków grupy. wiedzy tej naucza się kandydatów do plemion, klanów, rodów, wiejskich i małomiasteczkowych społeczności, tajnych stowarzyszeń na wszystkich poziomach rozwoju kulturowego. przyszli obywatele greckiego miasta-państwa lub starożytnego rzymu musieli zdobyć znaczny zasób politycznej i historycznej wiedzy na temat własnego społeczeństwa. w nowoczesnych państwach wiedza polityczna, historyczna i geograficzna jest nauczana w większości szkół. w konsekwencji rozwoju współczesnych narodów, w których solidarność jest oparta na wspólnych kulturach literackich, pewna ilość wiedzy dotyczącej kultury i historii tych narodów przekazywana jest w szkołach młodej generacji, np. francuskiej, angielskiej, niemieckiej, włoskiej, polskiej a ostatnio amerykańskiej. w związku radzieckim przekazywana wiedza o społeczeństwie komunistycznym (zwłaszcza w jego radzieckim wariancie) jest zasadniczą funkcją wychowania ogólnego. prawie cała wiedza o „własnej" grupie jest wyidealizowana przez wychowawców dla dobra wychowanków. kandydaci do członkostwa muszą wyuczyć się i uwierzyć w to, co jest „dobre" dla grupy, w której będą uczestniczyć oraz nie uczyć się i nie wierzyć w nic, co byłoby dla niej „złe". w związku z tym przekazywana jest wiedza o egzaltowanych postaciach historycznych a nawet współczesnych bohaterach, podkreślana jest miniona wielkość, przejawiająca się w najwyższych osiągnięciach, wychwalana jest współczesna organizacja i funkcje grupy. wyłączając pewne grupy religijne, wiedza na temat florian znaniecki naukowa funkcjo socjologii wychowania narodowości niemieckiej, jaka była przekazywana wychowankom reżimu nazistowskiego, reprezentuje prawdopodobnie najbardziej wyrazisty przykład takiego wychowania. często również przekazuje się wychowankom wiedzę o „złu" innych grup, z którymi ich własna grupa pozostaje w konflikcie. podczas konfliktów religijnych wychowankowie każdej grupy religijnej uczą się tego, jakimi ignorantami, jak źli, nikczemni są ci niewiercący, którzy przeciwstawiają się przepełnionej wiarą grupie „prawdziwych wiernych". kiedy jedno społeczeństwo wstępuje w stan wojenny z drugim, młoda generacja każdego z nich uczy się wiele o niegodziwościach wroga. tutaj ponownie reżim nazistowski stanowi najskrajniejszy przykład: niemiecka młodzież nauczana była tego, że wszyscy żydzi są dziedzicznie największymi wrogami wielkiego i dobrego narodu niemieckiego. mniej skrajna, choć w gruncie rzeczy podobna, jest obecna indoktrynacja młodzieży w większości krajów komunistycznych, skłaniająca do myślenia o amerykańskim społeczeństwie „kapitalistycznym" jako z gruntu złym i niebezpiecznie wrogim dla wszystkich „dobrych" narodów. jednolitość w działaniu jest kolejnym uniwersalnym celem w procesie przygotowywania kandydatów do członkostwa grupowego. każdy członek musi nauczyć się podporządkować obyczajom, moralnym i prawnym normom akceptowanym przez jego grupę. jest to najlepiej znana funkcja wychowania i nie potrzebujemy jej tutaj bliżej prezentować. wszakże powinniśmy wspomnieć o pewnym istotnym socjologicznie aspekcie tej funkcji. przygotowywanie do aktywnego uczestnictwa w grupie jest z konieczności spowolnione, gdyż wychowanek we wczesnych latach swego życia jest w znacznej mierze niezdolny do wykonywania jakichkolwiek istotnych dla niej działań, zwłaszcza takich, które niosłyby ze sobą pozytywne skutki dla innych, a tym bardziej dla całej grupy. jest on religijnie i moralnie niezdolny do przysparzania jakichkolwiek korzyści innym, a jego wkład materialny, jeśli taki w ogóle istnieje, ma niewielkie znaczenie. w relacjach wzajemnej pomocy lub kooperacji czerpie on korzyści z tego, co czynią inni, podczas gdy oni sami korzystają niewiele lub wcale z jego działań. jest on wyłączony z uczestnictwa w sprawach dotyczących społeczności i nie dopuszcza się go do aktywnego udziału wżyciu politycznym. i tak powoli, z roku na rok, jego aktywny udział będzie wzrastał. lecz w każdej fazie swego rozwoju, nawet wówczas gdy jeszcze ciągle jest niezdolny do czynienia znacznego pożytku, zawsze moźe przysparzać kłopotu. z tego względu wychowawcy przede wszystkim eksponują w tym procesie reguły zakazu. „dyscyplina" oznacza głównie 24 25czgm i socjologia wychowanio jako dyscyplina... więc restrykcje. wychowanie moralne jest zasadniczo i nieprzerwanie wychowaniem do nieobrażania obyczajności i jedynie stopniowo dochodzi do uwzględniania w wychowaniu aktywnego konformizmu wobec obyczajów. i na koniec nalery dodać, ii każda trwała grupa wymaga od swych członków jednolitych postaw wobec ważnych dla niej, podzielanych wspólnie wartości pozytywnych, bądź negatywnych. rozwijane są uczucia pożądane, niepożądane są zaś tłumione w procesie wychowania. wychowankowie uczą się uczestniczenia w radościach i smutkach, manifestowania religijnych i patriotycznych uczuć, wyrażania podziwu dla bohaterów i potępienia dla niegodziwców, przejawiania sympatii wobec „swoich" i nienawiści wobec wrogów, reagowania na emocjonalne apele mówców publicznych m. pieśni, muzyka, poezja liryczna i dramat są często wykorzystywane przez grupy spo łeczne do stymulowania i regulowania emocjonalnych zachowań swych członków i kandydatów. takie metody, rozwinięte początkowo przez grupy religijne, były stosowane i w ostatnich czasach przez grupy polityczne i narodowości kulturowe, jak np. w wychowaniu młodych faszystów i nazistów oraz w związku radzieckim w ciągu ostatniego ćwierćwiecza10. z tego względu jawnym, nieomal uniwersalnym, celem wychowania ogólnego kandydatów do członkostwa grupowego jest nakłonienie przyszłych członków do akceptacji i postępowania zgodnego z takimi samymi wzorami kulturowymi, z jakimi identyfikują się aktualni członkowie oraz do stania się lojalnymi członkami grupy. wychowawcy próbują nawet czasami uczynić wychowanków większymi konformistami niż ich poprzednicy. w konsekwencji, wychowawcy funkcjonują przez tysiąclecia jako strażnicy kulturowego konserwatyzmu i społecznego etnocentryzmu. należy wspomnieć jeszcze o jednej funkcji wychowania. kiedy duża grupa społeczna znajduje się pod dominacją mniejszości swoich członków, ci ostatni próbują sterować wychowaniem dla zachowania autorytarnej kontroli intelektualnej nad większością. osiąga się to przez racjonowanie wychowania w taki sposób, by witalna wiedza święta lub świecka była przekazywana jedynie jednostkom wyselekcjonowanym, jako potencjalnym uczestnikom grupy rządzącej. prowadzi to do zachowania istniejącej gradacji prestiżu i władzy (hierarchii gerontokratycznej, kapłańskiej hierarchii świętego porządku, politycznych bądź wojskowych piramid statusu lub stratyfikacji klasowej). 10 artykuł był opublikowany w 1951 r. (przypis tłumaczy). florian znaniecki naukowa funkcjo socjologii wychowania współczesne zmiany rozmiarów, złożoności, organizacji i funkcji grup społecznych prowadzą do określonych zmian w wychowaniu ogólnym. i tak na przykład w stanach zjednoczonych ameryki północnej wpływ poszczególnych klas społecznych na gradację wychowania stale się zmniejsza. etnocentryzm traci swą siłę z powodu współistnienia kulturowego i ideologicznego różnorodnych grup społecznych, walczących o kontrolę nad szkołami, a ostatnio z powodu rosnącej kooperacji kulturalnej między narodem amerykańskim i innymi narodami. konserwatyzm kulturowy również maleje, chociaż jest to także skutkiem i innych wpływów społecznych, o których także należy pamiętać. luvchowanie do ról specjalistry ur vch w zbiorowościach, na wszystkich poziomach ich rozwoju kulturowego, można odnaleźć pewien stopień „podziału pracy", łącznie ze specjalizacją indywidualną. odnosi się to przede wszystkim do funkcji technicznych. zdecydowana większość jednostek, w dodatku do swych ról jako członków społeczeństwa, wypełnia specjalne role „zawodowe". pierwotną, wciąż najszerzej stosowaną metodą przygotowywania jednostek do takich ról jest terminowanie. dojrzała jednostka, uznawana za w pełni kompetentną do pełnienia roli specjalistycznej zgodnie z określonymi standardami osiągnięć, działa jako nauczyciel, wprawiając ucznia do roli tego samego rodzaju. kobieta przysposabia swoją córkę do wykonywania specyficznych czynności technicznych, które w danym społeczeństwie uznawane są za podstawowe funkcje kobiet. rolnik przygotowuje swego syna do roli rolnika, dyplomowany rzemieślnik uczy na czeladnika swego syna lub cudze dziecko sobie powierzone, by później mogli oni zostać mistrzami w tym samym rzemiośle. proces wychowawczy jest długotrwały i stopniowy, nauka polega tu na aktywnym naśladowaniu mistrza przez powtarzanie, pod jego kierunkiem, różnych specjalistycznych czynności, które on sam wykonuje, od najłatwiejszych i najprostszych do najtrudniejszych i najbardziej złożonych. wychowanie „przez praktykowanie" obejmuje więc role techniczne i inne specjalistyczne. młody osobnik uczony jest szamaństwa pod kierunkiem kompetentnego szamana, kandydat do roli średniowiecznego rycerza uczył się pod przewodnictwem rycerza, przyszły muzyk lub artysta był zwykle nauczany przez indywidualnego mistrza i czasami nadal tak się dzieje; przyszły 27 26czqm i socjologia wychowonio joko dyscyplina... florian znaniecki noukowo funkcja socjologii wychowonio więc restrykcje. wychowanie moralne jest zasadniczo i nieprzerwanie wychowaniem do nieobrażania obyczajności i jedynie stopniowo dochodzi do uwzględniania w wychowaniu aktywnego konformizmu wobec obyczajów. 1 na koniec należy dodać, iż każda trwała grupa wymaga od swych członków jednolitych postaw wobec ważnych dla niej, podzielanych wspólnie wartości pozytywnych, bądź negatywnych. rozwijane są uczucia pożądane, niepożądane są zaś tłumione w procesie wychowania. wychowankowie uczą się uczestniczenia w radościach i smutkach, manifestowania religijnych i patriotycznych uczuć, wyrażania podziwu dla bohaterów i potępienia dla niegodziwców, przejawiania sympatii wobec „swoich" i nienawiści wobec wrogów, reagowania na emocjonalne apele mówców publicznych m. pieśni, muzyka, poezja liryczna i dramat są często wykorzystywane przez grupy społeczne do stymulowania i regulowania emocjonalnych zachowań swych członków i kandydatów. takie metody, rozwinięte początkowo przez grupy religijne, były stosowane i w ostatnich czasach przez grupy polityczne i narodowości kulturowe, jak np. w wychowaniu młodych faszystów i nazistów oraz w związku radzieckim w ciągu ostatniego ćwierćwiecza10. z tego względu jawnym, nieomal uniwersalnym, celem wychowania ogólnego kandydatów do członkostwa grupowego jest nakłonienie przyszłych członków do akceptacji i postępowania zgodnego z takimi samymi wzorami kulturowymi, z jakimi identyfikują się aktualni członkowie oraz do stania się lojalnymi członkami grupy. wychowawcy próbują nawet czasami uczynić wychowanków większymi konformistami niż ich poprzednicy. w konsekwencji, wychowawcy funkcjonują przez tysiąclecia jako strażnicy kulturowego konserwatyzmu 1 społecznego etnocentryzmu. należy wspomnieć jeszcze o jednej funkcji wychowania. kiedy duża grupa społeczna znajduje się pod dominacją mniejszości swoich członków, ci ostami próbują sterować wychowaniem dla zachowania autorytarnej kontroli intelektualnej nad większością. osiąga się to przez racjonowanie wychowania w taki sposób, by witalna wiedza święta lub świecka była przekazywana jedynie jednostkom wyselekcjonowanym, jako potencjalnym uczestnikom grupy rządzącej. prowadzi to do zachowania istniejącej gradacji prestiżu i władzy (hierarchii gerontokratycznej,...
a969a