Uniwersytet ŚląskiWydział Pedagogiki i PsychologiiPedagogika socjalno-opiekuńcza*** ***Pod promotorstwem prof.*** ***
Rozwój funkcji uświadomienia
w okresie pierwszej połowy wieku przedszkolnego
Spis treści
1. WSTĘP 3
2. UJĘCIE PROBLEMU 4
I. SFERA SOMATYCZNO-MOTORYCZNA 7
II. ROZWÓJ EMOCJONALNY 8
III. ROZWÓJ SPOŁECZNY 8
IV. ROZWÓJ POZNAWCZY 9
3. ANALIZA POGLĄDÓW TEORETYCZNYCH 12
4. ANALIZA BADAŃ EMPIRYCZNYCH 17
5. ANALIZA NARZĘDZI DIAGNOSTYCZNYCH 21
6. ZAKOŃCZENIE 21
7. BIBLIOGRAFIA 23
Tematem mojego referatu jest rozwój funkcji jaką jest uświadomienie w okresie pierwszej połowy wieku przedszkolnego. W swojej pracy skoncentrowałam się głównie na drugim, trzecim i czwartym roku życia dziecka, aczkolwiek w poruszę również zagadnienie uświadomienia w okresie dojrzewania, a także zaznaczyłam obecność owej funkcji w dorosłym życiu człowieka.
Praca składa się z sześciu rozdziałów, w których kolejno ujęłam problem, zanalizowałam poglądy teoretyczne oraz badania empiryczne, dokonałam również krótkiej analizy narzędzi diagnostycznych.
Punktem wyjścia stała się dla mnie analiza biologicznego rozwoju układu nerwowego, który jest kanwą dla wszelakich funkcji człowieka. Opisałam też ogólny rozwój dziecka, ściśle dotyczący okresu przedszkolnego. Zawarłam zarówno rozwój somatyczno-motoryczny, emocjonalny, społeczny, jak i poznawczy.W analizie poglądów teoretycznych opisałam cztery różne koncepcje dotyczące początków świadomości człowieka. Skupiłam się w szczególności na koncepcji Wallona; posłużyłam się takim nazwiskiem jak Reykowski. Opisałam rozwój potrzeb i postaw, kształtowanie się obrazu samego siebie. Moja praca zawiera także analizę badań empirycznych, o których wyżej wspomniałam. W tym fragmencie czołowymi nazwiskami są takie nazwiska jak Lewis i Coopersmith, pojawiają się też badania Bannistera i Agnewa oraz Leidejskiego Zakładu Psychologii Rozwojowej.Całość pracy to przede wszystkim dopowiedź na takie pytania jak:
Jak przebiega rozwój człowieka?
Jak psychologowie badają, poznają, zgłębiają strukturę ludzkiej świadomości?
Czym jest świadomość własnego „ja”, a więc czym jest uświadomienie?
Jakie jest znaczenie uświadomienia w życiu człowieka?
Jakie czynniki wpływają na prawidłowy rozwój, oraz jakie czynniki zaburzają świadomość własnej osoby?
I wreszcie; czy da się stymulować prawidłowy rozwój funkcji jaką jest uświadomienie?
W przedstawieniu rozwoju funkcji uświadomienia w pierwszej połowie wieku przedszkolnego chciałabym wyjść od biologicznego rozwoju dziecka; od rozwoju anatomicznego oraz czynnościowego, który jest podłożem rozwoju psychiki ludzkiej. Procesy psychiczne zachodzą w układzie nerwowym, co jest faktem ogólnie przyjętym w obecnych czasach i co do którego nikt nie ma już wątpliwości. Odzwierciedlenie świata ma miejsce w mózgu, to od jego właściwości zależy w jaki sposób człowiek odbiera i przetwarza informacje ze świata. Ja, jako przyszły pedagog zainteresowana jestem przede wszystkim warunkami, które umożliwią najlepszy rozwój dziecka w danym środowisku. Aby te warunki móc poznać, a później stwarzać należy wyjść od teoretycznego poznania anatomii, co właśnie teraz pokrótce postaram się opisać.
Człowiek jest najwyżej rozwiniętym organizmem. W układzie nerwowym człowieka wyodrębnia się trzy części: Ośrodkowy układ nerwowy, obwodowy układ nerwowy oraz układ nerwowy autonomiczny.
W ośrodkowym układzie nerwowym ( z łac. systema nervosum centrale), który jest skupiskiem ciał komórek nerwowych (neuronów) wraz z wypustkami, można łatwo wyróżnić istotę szarą, składającą się przede wszystkim z komórek nerwowych i białą, zawierającą włókna nerwowe utworzone z wypustek komórek nerwowych, a także włókna glejowe i naczynia krwionośne oraz tkankę łączną.
Z komórek nerwowych utworzone są ośrodki ułożone w ośrodkowym układzie nerwowym w trzy piętra: rdzeń kręgowy, pień mózgu i mózg ( te dwa ostatnie tworzą mózgowie).
Obwodowy układ nerwowy buduje dwanaście par nerwów mózgowych i trzydzieści jeden par nerwów rdzeniowych, które spajają układ ośrodkowy z obwodem ciała. Nerwy mózgowe zawierają sześć par nerwów ruchowych, przewodzących impulsy w obydwóch kierunkach. Każdy z nerwów rdzeniowych zawiera włókna ruchowe i czuciowe.
Autonomiczny układ nerwowy nazywany czasem wegetacyjnym, wegetatywnym, lub współczulnym, zawiera ośrodki nadrzędne w mózgowiu i rdzeniu kręgowym oraz szereg ugrupowań komórkowych umiejscowionych po zewnętrznej stronie ośrodkowego układu nerwowego. Pełni on funkcję zarządzającą czynnościami narządów wewnętrznych. Podzielić go można na dwie części: układ nerwowy współczulny właściwy oraz układ nerwowy przywspółczulny.
W psychologii najistotniejszy jest układ ośrodkowy, szczególnie mózgowie. Tworzy je spora liczba komórek nerwowych (szacowanych na dziewięć do czternastu miliardów). Jednym z elementów mózgowia jest mózg, na który składa się istota szara. Na półkule mózgowe składa się natomiast istota biała. Drugim elementem mózgowia jest pień mózgu, który obejmuje wszystkie pozostałe części mózgowia. Pień mózgu z kolei składa się z trzech pięter: górne (jądra kresomózgowia i międzymózgowie), środkowe (śródmózgowie) oraz dolne (tyłomózgowie i rdzeniomózgowie).
Częścią najdynamiczniej rozwijającą się są półkule mózgu. Najsilniej rozwinięta jest istota szara (kora, lub inaczej nazywana płaszczem).
Zawiązek układu nerwowego powstaje po około dziesięciu dniach życia embrionalnego. Powstaje on z zewnętrznego listka zarodkowego (z komórek ektodermy) i przechodzi kolejne stadia płytki nerwowej, rynienki nerwowej i cewy nerwowej. Mózgowie rozwija się z przedniej części cewy nerwowej. W pierwszych tygodniach rozwoju zawiązek mózgowia składa się z trzech pierwotnych pęcherzyków: przodomózgowia, śródmózgowia i tyłomózgowia. Dzięki podziałowi przodo- i tyłomózgowia już u płodu mającego cztery tygodnie wyróżnia się w mózgowej cewie nerwowej sześć odcinków: kresomózgowie, międzymózgowie, mózgowie, tyłomózgowie, rdzeniomózgowie (czyli pięć pęcherzyków mózgowych wtórnych) i cieśń tyłomózgowia. Właśnie z tych części z czasem wykształcają się poszczególne części mózgowia.
Najbardziej wysuniętym w przód pęcherzykiem mózgowym są ścianki kresomózgowia. Pod koniec pierwszego miesiąca zaczynają tworzyć półkule mózgowe z płatami (czołowym, ciemieniowym, skroniowym i potylicznym). Ich rozrost jest nierównomierny, stąd na powierzchni powstają wypukłości, rowki i wgłębienia- jest to przyczyną znacznego wzrośnięcia powierzchni półkul.
Z dolnej części cewy nerwowej wykształca się rdzeń kręgowy. Światło cewy zmienia się w części rdzeniowej w kanał środkowy rdzenia, a w części mózgowej w cztery jamy (komory) tworzące układ. Tak zwane komory boczne umiejscowione są w półkulach mózgowych, trzecia komora ma miejsce przede wszystkim w międzykręgowiu, komora czwarta ma swoje miejsce w tyłomózgowiu i łączy się z trzecią komorą poprzez wodociąg mózgu.
Komórki ektodermy są zgrupowane z obu stron cewy nerwowej. Tworzą one listewkę zwojową. Z niej wykształcają się komórki zwojów obwodowych, mózgowo-rdzeniowych i wegetacyjnych.
Intensywny podział komórek nerwowych ma miejsce w pierwszych miesiącach. Wtedy to ich liczba znacznie wzrasta. Po około 5 miesiącach życia najprawdopodobniej podział komórek nerwowych kończy się. Mimo to, komórki te dalej się różnicują, aż do 8 roku życia, kiedy przypominają już komórki dorosłego człowieka.
Układ nerwowy dojrzewa od rdzenia kręgowego, Mozgowie dojrzewa w pierwszej kolejności w odcinkach najniższych. Płaty czołowe są elementem, który dojrzewa najpóźniej.
Jeśli weźmiemy pod uwagę prawidłowy rozwój płodu, to możemy powiedzieć iż układ ośrodkowy dziecka, które się rodzi jest już praktycznie ukształtowany. Przypomina układ nerwowy osoby dorosłej. Różni się jednakże wielkością i budową a także stosunkiem poszczególnych części. Od czasu narodzin układ nerwowy rozwija się w różnym tempie, z różna dynamiką w danym okresie życia. Trzeci, czwarty rok życia, to osłabione tempo rozwoju.
„Względny ciężar mózgowia noworodka wynosi 1/6, dziecka w 7 r. ż. -1/10, młodego człowieka w 20 r. ż. -1/30, człowieka dorosłego w trzydziestym roku życia i później- 1/33-1/50 (Różycki, 1960). Ciężar mózgowia noworodka wynosi średnio 372-392 g (Elkonin, 1960); stwierdza się duże różnice indywidualne i brak zależności od płci. Początkowo ciężar mózgowia wzrasta bardzo szybko, osiągając w 7 r. ż. przeciętnie wagę 1137-1200 g (charakterystyczna są bardzo duże różnice indywidualne). W dalszym rozwoju ciężar wzrasta znacznie wolniej i ok. 20 r. ż.
osiąga maksimum. Ciężar mózgowia człowieka dorosłego wynosi średnio u mężczyzn 1375-1405 g, u kobiet 1245- 1275 g, stwierdza się jednak, że i tu są duże różnice indywidualne. W szóstym dziesiątku życia (albo później) rozpoczyna się starczy zanik mózgowia, jego ciężar stopniowo maleje (Różycki, 1960).” [1]
Prowadzone liczne badani na temat zależności jaka zachodzi między inteligencją a ciężarem mózgowia. Wysnuto spostrzeżenie, że związek taki rzeczywiście istnieje; osoby wybitnie inteligentne, o ponadprzeciętnych uzdolnieniach miały faktycznie nieco większy ciężar mózgowia niż osoby przeciętne. Ważne uwagi jest jednak to, że niektóre wybitne osoby miały jednak ciężar mózgowia niższy niż przeciętny ciężar.
W okolicy 8 tygodnia życia płodowego wyodrębnia się kora mózgowa, jej różnicowanie się przypada na czas od trzeciego do czwartego miesiąca. Sześciomiesięczny płód posiada korę mózgową, na która składa się sześć warstw komórek nerwowych, jest to liczba taka jak u człowieka dorosłego. Rozwój komórek w warstwach nie jest równomierny. Jako pierwsze dojrzewają te komórki, które są w piątej warstwie, później te z szóstej, dalej z trzeciej, czwartej i drugiej.
U noworodka, na jego powierzchni kory mózgowej wyróżni możni te same płaty, które występują u człowieka dorosłego. Rozwój komórek jednak ciągle trwa, postępuje proces mielinizacji. Stopniowo komórki stają się dojrzałe. Ta dojrzałość widoczna jest w budowie i w funkcjach charakterystycznych dla człowieka dorosłego.
Zajmując się charakterystyką rozwoju w okresie pourodzeniowym istotne są dwa aspekty. Po pierwsze, kolejność dojrzewania poszczególnych okolic kory i kolejność pojawiania się w niej danych funkcji, po drugie na zmiany rozwojowe dotyczące okolic kory i funkcji.
Gdy dziecko rodzi się najbardziej rozwiniętą częścią jest pole motoryczne, lub prościej, pole ruchowe. Następnie rozwija się pole czuciowe, dalej pole wzrokowe i słuchowe. Pola wyżej wymienione nazywane są polami pierwotnymi. Pola kojarzeniowe, które im odpowiadają rozwijają się już w dalszej kolejności.
W polu motorycznym przoduje rozwój komórek nerwowych powiązanych z funkcjami rąk i tułowia. Rozwój komórek powiązanych z funkcjami nóg jest nieco późniejszy. Dlatego właśnie w pierwszych dwóch latach życia dziecko jest w stanie bardziej kontrolować ręce niż nogi, stąd też najpierw uczy się chwyta przedmioty, dopiero później może podjąć naukę chodzenia.
Przez pierwsze cztery, pięć (i dłużej) lat życia człowieka zwiększa się liczba połączeń między komórkami, stąd też dziecko może wykonywa coraz bardziej skomplikowane i złożone ruchy i czynności. W tym okresie mielinizacja postępuje nader szybko. Proces ten jest nierównomierny w różnych częściach mózgu. Funkcje ośrodków mają wpływ na proces mielinizacji. Stwierdzono, że przez pobudzenie danych ośrodków nerwowych, proces mielinizacji postępuje szybciej., brak tego pobudzenia, opóźnia postęp. Tak więc jest to przykładem związku zachodzącego pomiędzy strukturą a funkcją rozwijającego się organu. Proces mielinizacji zachodzi także w latach późniejszych, z tą tylko różnicą, że nie jest już tak dynamiczny. Ma ona miejsce w częściach mózgowia odpowiedzialnych za świadomość i uwagę.
Struktura układu nerwowego jest w pełni dojrzała w okolicach dwudziestego roku życia człowieka.
W ten sposób przedstawiony został rozwój układu nerwowego człowieka. Opisu tego rozwoju nie sposób pominąć, gdyż układ nerwowy, o czym nadmieniłam już na początku, jest tak istotny w opisie zachowania człowieka, jego predyspozycji, zdolności, sposobu widzenia świata itp. Myślę, że układ nerwowy, o ile jest biologiczny, o tyle także stanowi podłoże tego, co nazywamy osobowością człowieka, czyli tego, co oddzielamy od sfery biologicznej, która u każdego człowieka jest niemal identyczna, oraz tego, co sprawia, że każdy człowiek jest inny, mimo wszystkich podobieństw i uogólnień.
Chciałabym teraz uściślić moje przedstawienie problemu i skupić się na ogólnym rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym, czyli w tym okresie jaki zawarłam w temacie. Opis ten podzielę na poszczególne elementy rozwoju.
W okresie wieku przedszkolnego następuje rozrost organizmu, którego wartość to około 2-3 kg rocznie. Następuje zmiana w proporcjach ciała- kończyny wydłużają się. W tym wieku dziecko jest podatne na infekcje, częste przeziębienia. Występuje u niego męczliwość fizyczna. Łatwo też o początek wad postawy.
Układ nerwowy szczegółowo opisałam wcześniej, teraz nadmienię tylko iż w wieku przedszkolnym postępuje mielinizacja włókien nerwowych, zwłaszcza w płatach czołowych, połączenia płatów czołowych są koordynowane z innymi strukturami mózgu. Ten okres życia dziecka, to czas wzrostu sprawności motorycznej; proste ruchy łączone są w kombinacje czynności ruchowych (np. bieg z kopaniem piłki, chwytanie i rzucanie piłki, skakanie przez skakankę). Dziecko (4-6 r. ż.) nabywa nowych umiejętności, jak jazda na łyżwach i rolkach, jazda na rowerze, taniec pływanie i inne. W szóstym roku życia usprawniane są precyzyjne ruchy rąk, takie jak trzymanie ołówka, cięcie papieru nożyczkami, nawlekanie koralików na nitkę, czy nawlekanie igły. Usprawnieniu ulega także koordynacja wzrokowo-ruchowa: rysunki dziecka wskazują na coraz wyraźniejszą umiejętność odwzorowywania. Różnicuje się sprawność i zainteresowania ruchowe chłopców i dziewczynek (dymorfizm płciowy, czyli świadomość własnej płci). Rozwojowi podlegają także czynności samoobsługowe. Trzy latek załatwia swoje potrzeby fizjologiczne, cztero- pięciolatek samodzielnie ubiera się i rozbiera, pięcio- sześcioletnie dziecko potrafi samodzielnie jeść wykorzystując przy tym sztućce.
Przedszkolak coraz lepiej rozumie swoje emocje a także emocje innych osób. Na podstawie przejawów emocji (mimiki, pantomimiki, mowy) przewiduje zachowania rówieśników w zabawie.
Przyczyny emocji stają się coraz bardziej świadome. Mam tu na myśli świadome znaczenia porażki i niekorzystnych porównań, choć dziecko bardziej skłonne jest zwracać uwagę na zewnętrzne przyczyny emocji.
Dziecko w tym wieku potrafi manipulować zachowaniami i emocjami innych poprzez wyrażanie własnych emocji.
Rozwija się także kontrola zachowania przez ośrodki korowe i nauka społecznych reguł wyrażania emocji. W tym okresie rozwija się zdolność regulacji ekspresji własnych emocji. Przedszkolak jest zdolny do hamowania przejawów emocji negatywnych.
W tym okresie rozwojowym dziecko przejawia uczucia poznawcze, moralne, społeczne a także estetyczne.
W pewnych sytuacjach społecznych doznaje uczucia lęku: przed brakiem akceptacji kolegów, przed osamotnieniem, przed ośmieszeniem. Równocześnie może przeżywać wstyd przed okazywaniem lęku, czy strachu, przez co tłumi lęk i okazuje gniew.
Dziecko nadal wykazuje silne przywiązanie do rodziców, widoczna jest silna więź między nimi, choć zmieniają się formy jej manifestowania. Mimo oddalenia od rodziców, dziecko ma silne wewnętrzne poczucie związku z nimi, na którym opiera poczucie bezpieczeństwa. Rola rodziców jest więc ciągle bardzo duża.
Kontakty z rówieśnikami stają się coraz większe. W różnorodnych zabawach i grach zespołowych podejmują współpracę, planują i ustalają wspólne cele. Nawiązują też wczesne przyjaźnie; najczęściej w obrębie tej samej płci.
Ma też miejsce w tym okresie intensywny proces socjalizacji; integrowania się dziecka z grupą społeczną, z grupą rówieśniczą. Prowadzi do zdobycia wiedzy i doświadczenia w grupie, do zdobycia wiedzy o rolach społecznych, o regułach społecznego postępowania, o wartościach grupowych, do opanowania umiejętności funkcjonowania w grupie, mówiąc nieco kolokwialnie, do poruszania się w niej.
Starszy przedszkolak potrafi przyjmować cudzą perspektywę (nazywamy to decentracją) w oglądzie sytuacji, co umożliwia pojawienie się zachowań prospołecznych: udzielania pomocy, pocieszania, dzielenia się, współdziałania i tym podobnych.
Nieobce są mu zachowania negatywne. W trzecim, czwartym roku życia następuje nasilenie negatywizmu, jawnej odmowy. Zaobserwować można napady buntu; odmowa połączona ze złością rodzi gniew. Widoczna jest też agresja; dziecko podejmuje zachowania z intencją szkodzenia innym. Wyróżnia się dwa rodzaje agresji; agresję instrumentalną i agresję wrogą. Agresja instrumentalna związana jest z dążeniem do określonego celu, skierowana jest ona raczej na przedmiot, czy przeszkodę. Jej nasilenie przypada na drugi do czwarty rok życia. Agresja wroga natomiast zorientowana jest na osobę, z intencją sprawienia bólu innym. Wzrasta ona między czwartym a szóstym rokiem życia. Spadek agresji następuje pod koniec szóstego roku życia.
1. Percepcja
Wiek przedszkolny to także czas doskonalenia różnicowania bodźców w zakresie zmysłu wzroku, słuchu i dotyku. Dziecko rozróżnia też barwy i odcienie barwne oraz rozpoznaje kształty figur geometrycznych, liter cyfr; potrafi je odwzorować. Doskonali się koordynacja wzrokowo-ruchowa.
Jednak brak jeszcze u przedszkolaka ujmowania dokładnie wielkości i proporcji przedmiotów i ich części składowych. W rysunkach brak perspektywy.
Wzrasta u dziecka wrażliwość słuchowa.
W okresie wieku przedszkolnego czas odczuwany jest subiektywnie, dominuje „tu i teraz”; jest to tak zwany egocentryzm czasowy.
Dziecko potrafi rozpoznawać wiele miejsc i opisać je. Poprawnie używa też wielu pojęć odnoszących się do ujmowania przestrzeni, np. gór-dół, wysoko-nisko, blisko-daleko.
2. Pamięć
Pojemność pamięci dziecka, które znajduje się w tym okresie rozwojowym, wzrasta oraz bogaci się treściowo (różnorodność wiadomości). Około szóstego, siódmego roku życia pojawiają się skuteczne strategie zapamiętywania np. powtarzanie, organizowanie materiału (grupowanie)
3. Mowa
W kwestii mowy dziecka następuje szybko wzrost zasobu słów- przyswaja około dziesięciu słów dziennie. W okresie piątego, szóstego roku życia dysponuje około piętnastoma do dwudziestoma tysiącami słów. Są tu nazwy zawodów, jednostki miary i wagi (np. litr, kilogram, dekagram, metr, kilometr), pojęcia czasowe (np. miesiące, pory roku), pojęcia obrzędowe (np. ślub, imieniny, urodziny, pogrzeb) i tym podobne.
Dziecko tworzy zgodnie z regułami językowymi tak zwane neologizmy, czyli nowe słowa. Czyni to poprzez analogię do słów znanych. Przykładem mogą by tu takie neologizmy jak: kawniki, rąba, dżemowa, szybiarz, wyrzuci do kubeła, iść do lasa, bać się piesa, budowacz (człowiek, który buduje), masełkować (smarować masłem).
W tym okresie dziecko mówi już pełnymi, rozwiniętymi zdaniami, używa czasu przeszłego, liczby mnogiej strony biernej. Opanowuje wiele sprawności komunikacyjnych, takich jak opowiadanie, prośba, pytanie, streszczenie, prowadzenie konwersacji.
4. Myślenie
...
face-2-face