1. POJĘCIE I FUNKCJE PRAWA SPADKOWEGO
Następstwo prawne po osobie fizycznej reguluje Księga IV Kodeksu Cywilnego – Prawo spadkowe.
Przepisy prawa spadkowego odnoszą się wyłącznie do skutków prawnych śmierci osoby fizycznej. Dziedziczenie jest zatem szczególnego rodzaju następstwem prawnym – po osobie zmarłej w zakresie pozostawionych przez taką osobę praw i obowiązków o charakterze majątkowym.
Podstawową funkcją prawa spadkowego jest ochrona praw osoby fizycznej jakie jej przysługują do własnego mienia poprzez zagwarantowanie możliwości przekazywania własnego majątku innym osobom na wypadek śmierci.
Dodatkowo funkcja prawa spadkowego służyć ma wzmocnieniu więzi rodzinnych i zapewnić ochronę interesów najbliższej rodziny zmarłego.
2. POJĘCIE SPADKU I PODSTAWOWE DEFINICJE
Zgodnie z art. 922 § 1 KC spadek jest to ogół praw i obowiązków zmarłego.
Ze spadku wyłączone są: prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego oraz te prawa i obowiązki, które przechodzą na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
Spadkodawcą nazywamy zmarłą osobę fizyczną.
Spadkobiercą taką osobę fizyczną lub prawną, na którą przechodzi spadek lub jego część w drodze dziedziczenia.
Otwarciem spadku jest śmierć osoby fizycznej. Chwilą otwarcia spadku jest chwila śmierci osoby fizycznej.
Dziedziczeniem nazywa się przejście spadku w całości lub w części na spadkobiercę lub spadkobierców.
Zapis polega na tym, że spadkodawca w testamencie zobowiązuje spadkobiercę lub zapisobiercę do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby.
Polecenie polega na tym, że spadkodawca w testamencie wkłada na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem.
Zachowek polega na tym, że osoby najbliższe spadkodawcy, określone przez ustawę, są uprawnione do otrzymania pewnej części wartości udziału spadkowego, jaki by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.
Dział spadu polega na tym, że jeżeli spadek dziedziczy kilka osób, wówczas ich udziały spadkowe, określone ułamkowo, w drodze podziału materializują się na rzecz poszczególnych spadkobierców stosownie do wielkości tych udziałów.
3. PRZESŁANKI DZIEDZICZENIA
PRZESŁANKI DZIEDZICZENIA PO STRONIE SPADKODAWCY
― śmierć spadkodawcy,
― istnienie spadku po osobie zmarłej.
Za chwilę śmierci uznaje się tzw. śmierć mózgową, polegającą na trwałym i nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia mózgu.
Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu. Sporządzony jest on przez kierownika u.s.c. na podstawie karty zgonu wystawionej przez lekarza. Ponadto u.s.c. sporządza akt zgonu na podstawie dwóch rodzajów orzeczeń sądowych: o stwierdzenie zgonu i o uznanie za zmarłego.
Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadu, aby można je było tak nazwać, muszą mieć charakter majątkowy oraz muszą mieć charakter cywilnoprawny.
AKTYWA SPADKU to prawa zmarłego o cechach majątkowych i cywilnoprawnych, np.:
― prawa rzeczowe,
― posiadanie,
― wierzytelności,
― inne prawa majątkowe,
― niektóre prawa i obowiązki uregulowane przez prawo rodzinne,
― prawa kształtujące,
― pewne sytuacje prawne, np. zasiedzenie, terminy zawite,
― prawa wynikające z papierów wartościowych,
― autorskie prawa majątkowe, np. prawo do patentu.
Skład spadku po osobie zmarłej zawsze ustala się indywidualnie. Spadkobiercy zawsze nabywają spadek w stanie istniejącym w chwili jego otwarcia. Spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Wg daty otwarcia spadku ustala się skład masy spadkowej.
W świetle przepisów prawa spadkowego długi spadkowe możemy podzielić na dwie kategorie:
― długi spadkowe powstałe za życia spadkodawcy,
― obowiązki powstałe na skutek otwarcia spadku lub już po tej dacie.
PRZESŁANKI DZIEDZICZENIA PO STRONIE SPADKOBIERCY
― spadkobierca musi żyć (osoba fizyczna) albo istnieć (osoba prawna), w chwili śmierci spadkodawcy,
― spadkobierca musi być godny dziedziczenia,
― spadkobierca nie zrzekł się prawa do dziedziczenia,
― spadkobierca jest powołany do dziedziczenia (z ustawy lub na podstawie testamentu).
Osoba fizyczna posiada zdolność do dziedziczenia, jeżeli żyje w chwili śmierci spadkodawcy, czyli jeżeli żyje w chwili otwarcia spadku – musi już żyć oraz jeszcze żyć (art. 927 § 1 KC).
Osoba fizyczna nabywa zdolność do dziedziczenia od chwili urodzenia o ile urodzi się żywa. Żywe urodzenie jest to całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki noworodka, które po takim wydobyciu oddycha lub wykazuje inne oznaki życia.
Art. 9 KC: domniemywa się, że dziecko przyszło na świat żywe. Jest to domniemanie wzruszalne.
Spadkobierca może być także dziecko nienarodzone, jeżeli w chwili otwarcia spadku było poczęte, o ile urodzi się żywe.
Osoba prawna posiada zdolność do dziedziczenia, jeżeli w chwili otwarcia spadku istnieje – musi już istnieć oraz jeszcze istnieć (art. 927 § 1 KC).
Osobami prawnymi mającymi zdolność do dziedziczenia są Skarb Państwa, oraz jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną lub przynajmniej zdolność prawną.
Spadkobiercą może być również fundacja, którą ustanowił spadkodawca w testamencie, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.
Osoby prawne mogą dziedziczyć na podstawie testamentu, tylko Skarb Państwa może również na podstawie ustawy.
II. DZIEDZICZENIE
Zgodnie z art. 21 Konstytucja RP chroni własność i prawo dziedziczenia, a zgodnie z art. 64 Konstytucji prawo dziedziczenia przysługuje każdemu i podlega równej dla wszystkich ochronie prawnej.
Dziedziczenie służy utrwalaniu prawa własności.
Każdy spadkobierca, o ile nie zachodzą okoliczności wyłączające, nabywa spadek w chwili otwarcia. Dlatego, według stanu rzeczy istniejącego w tej chwili ocenia się, co należy do spadku, w przypadku dziedziczenia testamentowego – kto jest uprawniony do zachowku.
Spadek jako całość przechodzi ipso iure na spadkobierców bez potrzeby podejmowania przez nich jakiejkolwiek czynności prawnej. Dopóki jednak spadkobierca nie złoży oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nabycie spadku ma charakter tymczasowy.
2. DZIEDZICZENIE JAKO SUKCESJA UNIWERSALNA
Sukcesja uniwersalna przy dziedziczeniu polega na tym, że:
― spadkobierca nabywa wszystkie wchodzące w skład spadku prawa i obowiązki majątkowe należące do zmarłego, a więc staje się podmiotem tych praw;
― jeżeli spadkobierców jest kilku, to każdy z nich dziedziczy pozostałą masę spadkową w częściach ułamkowych;
― nabycie praw i obowiązków po zmarłym ma cechę nabycia pochodnego.
Całość masy spadkowej przechodzi ipso iure i bezpośrednio na jednego lub kilku spadkobierców. Sukcesja uniwersalna jest sposobem nabycia praw i obowiązków majątkowych pod tytułem ogólnym.
Teoretycznie, spadek w chwili otwarcia nabywa jeden lub kilku spadkobierców, pod warunkiem, że mają zdolność do dziedziczenia.
Generalnie przyjmuje się, że powołaną do dziedziczenia z ustawy jest każda osoba fizyczna, która należy do kręgów spadkobierców ustawowych zmarłego.
Kodeks Cywilny zna dwa sposoby powołania do spadku:
― powołanie z ustawy,
― powołanie na podstawie rozrządzenia testamentowego.
Często zdarza się, że osoba fizyczna powołana do spadku, albo spadek odrzuca (przy zachowaniu terminu ustawowego), albo w drodze orzeczenia sądowego uznana zostaje za niegodną dziedziczenia.
Zrzeczenie się dziedziczenia przez określoną osobę wyłącza jedynie jej dziedziczenie ustawowe, nie oznacza to, że ta osoba nie może dziedziczyć w drodze dziedziczenia testamentowego, przeciwnie – może.
KC zabrania zawierania umów o spadek po osobie żyjącej. Wyjątkiem od tej zasady jest instytucja umownego zrzeczenia się dziedziczenia.
W treści takiej umowy osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych składa oświadczenie woli, iż zrzeka się dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy. Taki przyszły spadkodawca jest drugą stroną umowy.
Do zawarcia takiej umowy wymagana jest forma aktu notarialnego.
Umowa zrzeczenia się dziedziczenia może zostać rozwiązana poprzez zawarcia innej umowy przeczącej pierwotnej woli.
Niegodność dziedziczenia opiera się na założeniu, że w pewnych ściśle określonych ustawowo okolicznościach, względy natury etycznej przemawiają przeciwko uzyskaniu korzyści ze spadku przez określone osoby.
Niegodnym dziedziczenia może być uznany każdy spadkobierca ustawowy, testamentowy, nawet zapisobierca, jak również uprawniony do zachowku.
Art. 928 KC ściśle wskazuje na okoliczności, których udowodnienie w procesie cywilnym pozwala uznać za niegodnego dziedziczenia:
― dopuszczenie się ciężkiego umyślnego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
― nakłonienie podstępem lub groźbą osobę spadkodawcy do sporządzenia lub odwołania rozrządzenia testamentowego,
― umyślne ukrycie, zniszczenie, podrobienie testamentu spadkodawcy albo świadome skorzystanie z dokonania tego przez inną osobę.
...
gosicka