NAUKA O PAŃSTWIE I POLITYCE
1) NAZWA I POJĘCIE PAŃSTWA
Przez wieki podejmowano próby wyjaśnienia genezy państwa, ustalenia jego definicji, cech, form i typów. Nie było to łatwym zadaniem, sama ewolucja pojęcia "państwa" wskazuje na różnorodność postaw uczonych, bądź czynników, które miały decydujący wpływ na określenie państwa.
Początek ewolucji terminu sięga czasów starożytnych. U Greków było to polis. Każde takie miasto-państwo miało odrębny ustrój i prawodawstwo. U Rzymian natomiast posługiwano się pojęciem civitas, które było rozumiane jako gmina pełnoprawnych obywateli, państwo obywateli rzymskich. W terminologii rzymskiej używano również określenia res publica, czyli wspólnoty wszystkich obywateli. Wraz z rozrostem terytorialnym państwa rzymskiego pojawiło się nowe pojęcie -"imperium”. Inne rzadziej używane określenia państwa rzymskiego to: populus, gens, status Romanus.
W wiekach średnich wprowadzono nazwę państwa jako kraju: terra, land, raich, gdzie szczególną rolę ogrywało terytorium- państwo = zwierzchnictwo nad ludźmi w pewnym terytorium.
Państwo kojarzone z władzą = reguum
Nowoczesne pojęcie państwa powstało we Włoszech w XVI wieku. Użyto wówczas terminu stato ,wywodzący się z łacińskiego stare-stać i status, opisujący stan, położenie i warunki bytu. Już wcześniej rzymscy pisarze ,tacy jak Cyceron bądź Ulpian, posługiwali się terminem status, civitas lub status regni. W ich rozumieniu status odnosił się do statusu władcy i stabilności. Dopiero w XVI w. Machiavelli użył pojęcia ilstato, które odnosiło się do każdego państwa i stało się nazwą ogólnie przyjętą. Ilstato dało początek kolejnym terminom, takim jak L'Etat (francuski), State (angielski) ,der Staat (niemiecki).
W języku polskim używamy pojęcia "państwo", które wywodzi się od "pan", możliwości panowania, sprawowania władzy. Również nasi wschodni sąsiedzi, Rosjanie, posługują się pojęciem gospodarstwo, które w tłumaczeniu na język polski, pochodzi od "pana".
PROBLEM TERMINOLOGII
Nazwa państwo pojawiła się w językach europejskich wraz z uświadomieniem odrębności dwóch instytucji politycznych – osoby władcy oraz publicznoprawnego tworu organizacyjnego. Król przestał już być właścicielem państwa, ale stał się jedynie zarządcą, najwyższym funkcjonariuszem.
Niektórzy historycy podważają zasadność używania terminu państwo do terytorialnych tworów organizacyjnych istniejących przed pojawieniem się monarchii stanowych. Jest po związane z odmiennościami w strukturze i funkcjonowaniu państw istniejących w Europie w różnych okresach historycznych.
Termin państwo jest dziś używany w dwóch znaczeniach:
1) struktura organów władzy publicznej – całokształt władztwa publicznego, aparat zarządzający. Wprowadza się rozróżnienie między państwem a społeczeństwem.
2) wspólnota obywatelska – związek pokoleń dziedziczący pewne terytorium i instytucje. Państwo jest tutaj organizacją społeczeństwa
3) PODZIAŁ NAUK O PAŃSTWIE
G. Jellinek stworzył klasyczny podział nauk o państwie. Podzieli je na:
1) część ogólną à ogólną naukę o państwie – ze względu na metodę bada się państwo
pod aspektem:
a) socjologicznym/społecznym- analizuje typy państwa, genezę, cel i funkcje państwa, bada ten obszar, którym nie zajmują się prawnicy
b) prawnym- zajmuje się tymi instytucjami, które mogą być
przedmiotem zainteresowania prawników np. konstytucja
2) część szczególną à : a) indywidualną – analizuje wszystkie instytucje
w konkretnym państwie.
b) specjalną – analizuje pewne instytucje np. gminy różnych
państw.
3) DEFINICJE PAŃSTWA :
V podstawowych grup definicji państwa:
a) def. funkcjonalne- Grocjusza def państwa – dlatego funkcjonalna bo wskazuje cele i funkcje jakie powinna spełniać organizacja państwowa
Grocjusz: „ Państwo to zrzeszenie doskonale wolnych ludzi, w celu korzystania z praw i dla dobra powszechnego”
Współczesne przykłady tego typu definicji to definicje Pernocka i Smitha:
„ Państwo to społeczna organizacja mająca rozstrzygnąć władze nad wszystkimi osobami zamieszkującymi terytorium i mająca za swój główny cel rozwiązywanie wspólnych problemów zabezpieczenie wspólnego dobra oraz utrzymywanie porządku.”
b) def. strukturalno-elementowe- jest to grupa definicji istotna z punktu widzenia prawa międzynarodowego, wskazuje elementarne odróżnienia państwa od innych rodzajów państw
Jellinek: „ Państwo to trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających określonej władzy zwierzchniej.”
W definicji tej pojawia się pojęcie władzy zwierzchniej a nie ma określonej władzy suwerennej.
Jest to definicja modelowa, przyjęta przez USA dla odróżnienia państwa od organizacji państwopodobnych.
c) def. psychologiczne-ludzie przestrzegają prawa, bo są przekonani o tym, że władzy należy słuchać, to leży w psychice.
L. Petrażycki : „ Państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich”
d) def. socjologiczne- prof. Wesołowski:
„Państwo to zespół ludzi występujących jako członkowie lub funkcjonariusze określonych instytucji i posiadający z tej racji określone prerogatywy”.
e) def. klasowe- są traktowane jako odmiana socjologicznych
Dobrendort: „ Państwo to zróżnicowana wspólnota gdzie nie wszyscy mogą brać udział w rządzeniu”.
4) GENEZA PAŃSTWA
Starożytność:
● Arystoteles( 384- 322 p.n.e) dzieła: „Polityka”(pierwsza geneza państwa), „Ustrój
polityczny Aten”
Założył pierwszy instytut zajmujący się państwem, dokonał 150 konstytucji państw greckich.
Twierdził, że państwo powstało w wyniku naturalnego rozwoju, człowiek to zwierze polityczne, społeczeństwo bez państwa żyć nie może- człowiek to „homo politicus”.
W momencie, gdy człowiek łączy się w zbiorowość powstaje:
- rodzina
- gmina
-państwo
„ Państwo to wspólnota rodów i miejscowości dla doskonałego i samo wystarczającego bytowania”
Samo wystarczalność objawia się w:
*organizacji administracji wojskowej i podatkowej
* obronie przed wrogiem
* ochronie wewnętrznej
* zorganizowanym systemie podatków
Jeżeli to jest doskonałe powstaje państwo. Samowystarczalność jest także powodem zróżnicowania państwa. Tę koncepcje powielał Cyceron i Boliwiusz.
Celem jest szczęśliwe życie a reszta to środki do niego wiodące.
● Cyceron (106- 43 p.n.e) teoretyk rozumienia prawa natury opartego na rozumie.
Dzieła: „ O państwie”, „ O prawach”, „Mowy przeciwko Katylinie”
Według niego decydujący wpływ na tworzenie się państwa miały miasta.
„Państwo to zorganizowana masa ludu, zjednoczona uznawaniem tego samego prawa”
Podobnie jak u Arystotelesa ale u Cycerona nacisk na gminę miejską.
Rodzinaà gmina wiejska lub miejskaà państwo
Arystoteles dzielił władzę na trzy rodzaje: obradującą, rządzącą i sądzącą, ale najważniejsza była obradująca.
Średniowiecze:
III doktryny dotyczące genezy państwa:
1) doktryna teologiczna- jest to koncepcja wiążąca istotę państwa z zasadą boską.
☻Św. Augustyn ( IV- V w.) „ O państwie bożym”
Przejście od stanu państwa bożego do państwa ziemskiego jest powodowane przez grzech.
Państwo to zło konieczne, to kara à koncepcja ta miała charakter moralizatorski.
☻Tomasz z Akwenu ( III w.) „Suma teologiczna”, „ Suma filozoficzna”, „ Komentarz do Polityki Arystotelesa”, „ De regno”
Homo politicus- człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, żyje w gromadzie bardziej niż zwierzęta, ma rozum. Państwo to nie instytucja, która dyscyplinuje człowieka.
Wszyscy potrzebują kierowanie całością.
Formy zdobycia władzy:
a) legalna-( zgodna z prawem bożym) wypełniania bądź przez osobę godną bądź niegodną
b) bezprawny (sprzeczny z prawem bożym) np. gwałt, symonia czyli kupiectwo urzędu
Legitymizacja władzy bezprawnej może zostać uczyniona poprzez zgodę poddanych bądź przez uzyskanie inwestytury od władzy kościelnej.
☻ Marsyliusz z Padwy (1285-1343)- jednostki nie są indywidualne, bo wchodzą w skład wielkiego organizmu, jakim jest społeczeństwo.
Celem państwa jest rozstrzyganie konfliktów, sporów i to ono ma zaspokajać potrzeby ludzi. Państwo jest obrońcą pokoju, rząd ma rozkazywać, bo on ma monopol decyzji administracyjnych, sądzenia i kontroli. Najlepsze ustroje to monarchia i demokracja. Lud tworzy prawo, ustanawia rząd i go kontroluje. Prawo powinno posiadać przymus i wolę ustawodawczą. Odrzuca on prawo natury, a prawo kościelne nie jest dla niego prawem.
Stosunek do Kościoła: jest to wspólnota wszystkich wiernych, a papieskie dekrety to obraza majestatu ludzkiego ustawodawstwa. Władza pochodzi od ludu, a Kościół ma być podporządkowany państwu.
Suwerenność ludu staje się jedną z podstawowych zasad organizacji nowoczesnego państwa. Marsyliusz wychodził z założenia społecznej natury człowieka skłaniającej jednostkę do życia w zbiorowości oraz skuteczniejszego zabezpieczenia przez zbiorowość indywidualnych praw poszczególnych jej członkom
2) doktryna patriarchalna
R. Filmer (1588- 1653) „ Patriarcha”
Państwo jego zdaniem powstaje w wyniku mechanizmu łączenia pewnych elementów:
rodyà plemionaàgromadaàpaństwo
Władza polityczna łączy się ściśle z władzą patriarchalną. Monarcha jest patriarchą swego narodu, jest jego ojcem.
Uważa on, że państwo powstało mechanicznie w procesie łączenia się rodzin w osady aż po większe formy. Ostateczną formą jest państwo. Król jest patriarchą swego narodu i sprawuję władze w interesie całego społeczeństwa, jako spadkobierca Adama.
3) doktryna patrymonialna
L. von Heller (XVIII- XIX w.) „Restauracja nauk o państwie“
Nawiązał do własności ziemi (patrymonii). Państwem jest dziedziczona własność dynastii panującej. Sądownictwo znajduje się w rękach księcia, prawo pobierania danin również.
Głównym czynnikiem powstania władzy państwowej było posiadanie ziemi. Państwo w definicji patrymonialnej było, zatem dziedziczną własnością dynastii panującej.
Nowożytność:
Rozwinęło się wówczas V doktryn:
1) koncepcja umowy społecznej
Jej głównymi reprezentantami byli Thomas Hobbes (1588-1679) i J.J. Rousseau (1712-1778), ale podobne koncepcje tworzyli też John Locke (1632-1704), Baruch Spinoza (1632-1677) i Hugo Grotius (Grocjusz) (1583-1635).
►Grocjusz ( 1583- 1645) zajmował się on teoretycznymi rozważaniami o prawie naturalnym.
„ O prawie wojny i pokoju”, „ Wolność mórz”, Dzieje oswobodzenia Holandii”
Państwo według jego koncepcji był to doskonały związek ludzi wolnych, którzy zjednoczyli się w celu korzystania z prawa i dla wspólnego dobra—jest to przykład def. funkcjonalnej
Instynkt społecznyà państwo powstaje w wyniku naturalnego rozwoju przez popęd do wspólnego bytowania w sensie pokojowym i zorganizowanym. Nie jest to biologiczna cecha człowieka. Jest to immanentna cecha jego natury, człowiek ocenia co jest dla niego pożyteczne dlatego decyduje się na życie w państwie.
Państwo jest to kontrakt na który składają się II etapy:
a) umowa o zjednoczenie (pactum unioris) – jest to fikcja prawna, powstające społeczeństwo
tworzy się dzięki podmiotom, które zawierają umowę o podporządkowanie.
b) umowa o podporządkowanie się w polityce- ( pactum subiectionis) człowiek dzięki niej może korzystać z praw.
Jedną z najważniejszych zasad jest zasada „ pacta sunt servanda”- umów należy dotrzymywać
Jest to zapewnienie przestrzegania praw naturalnych, szczególnie umów o pokoju.
►Hobbes (1588-1679)
Stan natury to wg Hobbsa wojna każdego z każdym (bellum omnium contra omnes), co wynika bezpośrednio z faktu, że każdy człowiek jest z natury egoistą. Przy braku zewnętrznych autorytetów, w sytuacji gdy pozornie wszyscy są wolni, ludzie zaczynają z sobą walczyć co powoduje, że zamiast korzystać z wolności każdy musi cały czas koncentrować się na przetrwaniu. Między wolnością a przetrwaniem istnieje zatem stały, nierozwiązywalny konflikt. W doktrynie Hobbesa wolność określana jest jako brak zewnętrznych przeszkód w osiąganiu celów. Wolność człowieka polega na tym, iż nikt nie powstrzymuje jego działań.
Skoro biologia nie czyni jednostki zdolną do społecznego współżycia, naturalny dla niej może być tylko brak społecznych więzi
Zdaniem, Hobbesa jedynym sposobem na zaprzestanie wojny każdego z każdym, jest zrzeczenie się wolności jednostkowej, przez zawarcie umowy społecznej, przekazującej całą władzę jednemu człowiekowi. Umowa taka tworzy państwo i społeczeństwo, które wbrew poglądom Arystotelesa, nie może powstać w sposób naturalny, lecz musi być wynikiem świadomej decyzji. Do zawarcia paktu popycha człowieka oczywiście lęk przed skutkami stanu naturalnego, ale nie tylko lęk. Państwo rodzi się tak samo w wyniku strachu przed potęgą jakiejś osoby, jak i w wyniku ufania komuś, że jest on zdolny zapewnić opiekę i obronę.
Państwo naturalne rodzi się z powodu groźby unicestwienia tych, którzy nie podporządkują się mocy przyszłego suwerena. Przyczyną narodzin państwa jest tu wola władcy. Nie samo jednak zwycięstwo daje uprawnienie do władzy nad zwyciężonym, lecz ugoda/pakt zwyciężonego, coś w rodzaju współczesnego jednostronnego oświadczenia woli. Pakt w przypadku państw naturalnych nie jest elementem żadnej umowy, jest tylko przyrzeczeniem zwyciężonego.
Państwo polityczne powstaje na skutek podwójnego zobowiązania, po pierwsze wobec obywateli, po wtóre, wobec suwerena. Dopiero teorię narodzin państwa ustanowionego, inaczej politycznego, możemy nazwać mianem kontraktualizmu. Pakty jednostek stają się elementem umowy społecznej.
Państwo może być demokracją, która istnieje dzięki dwóm elementom, z których pierwszym jest ustanowienie stałych zebrań, tworzące lud, a drugim większość głosów tworząca władzę. Państwo może być arystokracją, która powstaje dzięki przemianie demokracji, polegającej na przeniesieniu władzy na kolegium optymatów. Może być również monarchią, którą wywieść można również od władzy ludu, a więc zgromadzenia, które uprawnienia swe przeniosło na jednego człowieka. Suwerenem zatem nie musi być jednostka.
Umowa społeczna usuwa strach przed skutkami stanu naturalnego, ale na jego miejscu pojawia się nowy lęk, tym razem jest to lęk przed państwem. Pakt przedstawia człowiekowi nowe, wyjątkowe źródło obaw. Tworzy realną gwarancję trwałości zobowiązania. Jest nią nie tyle sam suweren, ile świadomość konsekwentnej lojalności i oddania innych członków społeczeństwa, bo tylko ta lojalność i to oddanie są źródłem mocy suwerena. Jednostka nie jest w stanie prawnie cofnąć paktu, który poddał ją władzy państwa, nie ma ani takiego uprawnienia, skoro wyzbyła się woli na rzecz suwerena, ani nawet takiej możliwości, póki zobowiązanie podtrzymywane jest potęgą państwa. Wspólna decyzja poddanych nie ma mocy zniesienia władzy państwa. Mimo to poddany powinien dostrzegać niewątpliwą, podkreśloną przez Hobbesa, granicę swego zobowiązania. Zobowiązanie poddanych w stosunku do suwerena trwa tylko tak długo, jak długo trwa moc, dzięki której suweren jest zdolny ochraniać swoich poddanych
...
gosicka