WŁASNOŚĆ WÓD
Problematyka własności wód ma podstawowe znaczenie dla określenia zakresu praw i obowiązków związanych z wodami. Nie chodzi tu zatem o odrębny dział czy filar gospodarki wodnej, ale o cechę wód o daleko idących konsekwencjach prawnych. Z tego względu własność wód musi zostać omówiona wcześniej niż problematyka korzystania z wód oraz ich utrzymania.
Unormowanie własności wód w Prawie wodnym okazuje się konieczne , gdyż inne generalne przepisy dotyczące własności (w szczególności kodeks cywilny), nie znajdują tu zastosowania. Wynika to z faktu, że woda nie jest rzeczą, zatem cywilistyczne konstrukcje prawa rzeczowego są w tym zakresie zasadniczo nieprzydatne. Można więc mówić jedynie o własności wód w rozumieniu prawa wodnego.
W przepisach ustawy z 18 lipca 2001r. – Prawo wodne, traktujących o własności wód, powrócono do tradycji międzynarodowej. Wzorem ustawy z 1922r. stworzono kategorię wód publicznych. Wodami publicznymi są wody stanowiące własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego (art.10 ust. 2).
Wyłączną własnością Skarbu Państwa stanowią wody morza terytorialnego, morskie wody wewnętrzne wraz z morskimi wodami wewnętrznymi Zatoki Gdańskiej, śladowe wody powierzchniowe płynące oraz wody podziemne (art.10 ust.1a).
Płynące wody publiczne nie podlegają obrotowi cywilnoprawnemu, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie (art.10 ust.3). widać w tych przepisach także powrót do koncepcji prawa rzymskiego, wedle której wszelkie wody płynące stanowiły niezawłaszczalne dobro publiczne. Wyłączenie wód publicznych z obrotu oznacza, w szczególności, że nie wolno ich sprzedać. Wyjątki, o jakich mowa, przybierają formę oddania wód do rybackiego korzystania w drodze oddania w użytkowanie obwodu rybackiego ustanowionego na podstawie ustawy o rybactwie śródlądowym. Zauważyć należy, że pod rządami ustawy z 1974r. Korzystanie do celów rybackich następowało na podstawie decyzji (pozwolenia wodno-prawnego). Obecnie ustawodawca odszedł od reglamentacji władczej (administracyjno-prawnej), uznając za właściwsze stosowanie instrumentów cywilno-prawnych (umów poprzedzonych konkursem ofert).
Do wód stojących zalicza się wody znajdujące się w jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych nie związanych bezpośrednio, w sposób naturalny, z powierzchniowymi wodami płynącymi. Z kolei wody w rowach to wody w sztucznych korytach o szerokości dna mniejszej niż 1,5 m przy ich ujściu, jeżeli prowadzą wodę w sposób ciągły lub okresowy. Przedmiotem właściwości prywatnej mogą być zatem tylko te dwie kategorie wód.
Po uchyleniu prawa wodnego pojawił się problem, czy i ewentualnie, które wody płynące stanowić mogą własność podmiotów komunalnych. Pytanie takie było zasadne, gdyż w pierwotnym brzmieniu uchwalonej ustawy nie było jeszcze ust.1a (dodanego w 2005r.) przesądzającego, że wszystkie śródlądowe wody płynące stanowią własność skarbu państwa, Okazuje się jednak że także w obecnym stanie prawnym sprawa nie jest wcale jednoznaczna. Dowiódł tego Wojciech Radecki, który prześledził przypadki komunalizacji mienia na podstawie przepisów ustawy z dnia 10 maja 1990r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych, które objęły jeziora. Praktyka taka utrzymywała się do roku 1993, kiedy to sąd najwyższy podjął uchwałę, według której korzystanie z jezior podlegającym przepisom prawa wodnego nie należy do ustawowych zadań własnych gmin. Z tej przyczyny jeziora takie nie mogły zostać przekazane gminom na własność na podstawie przepisów powołanej wyżej ustawy wprowadzającej. Sad Najwyższy stwierdził ponadto że komunalizacja jezior wprowadziłaby niepożądaną społecznie i gospodarczo regionalizację w zakresie zarządu i gospodarowania tymi jeziorami, a także oznaczałaby bezpodstawne uszczuplenie zasobów majątkowych Państwa pozostających w zarządzie ówczesnej Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa.
Wniosek taki potwierdził wyrok trybunału Konstytucyjnego z 2000r. W sprawie, podmiotem której było przekazanie gminie na własność nieruchomości ze znajdującym się na niej jeziorem. Zwrócić jednak należy uwagę że mimo jednoznacznych stwierdzeń tak Sądu Najwyższego, jak i Trybunału Konstytucyjnego, decyzje komunalizacyjne na podstawie których przekazano gminom jeziora przepływowe, rodzą nadal skutki prawne. Nie zostały one bowiem uchwalone ani nie stwierdzono ich nieważności w formach przewidzianych przepisami Kodeksu postępowania administracyjnego.
Wraz z własnością uregulowano w ustawie pewne zagadnienia pokrewne.
Po pierwsze, pożytki naturalne – czyli płody oraz inne części składowe wody od niej odłączone.
Po drugie, uregulowano status prawny wysp i przymulisk.
W odrębnych przepisach uregulowano zasady dysponowania gruntami pokrytymi wodami powierzchniowymi. Stanowią one własność właściciel tych wód. Jeśli chodzi o grunty pokryte płynącymi wodami powierzchniowymi, to także one są wyłączone z obrotu cywilnoprawnego, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie. Grunty pokryte wodami powierzchniowymi płynącymi stanowiącymi własność Skarbu Państwa, są wydzielonym zasobem nieruchomości Skarbu Państwa, do którego nie stosuje się przepisów ustawy z dnia 21 sierpnia 1997r. O gospodarce nieruchomościami.
Wyjątki od zasady wyłączenia z obrotu cywilnoprawnego gruntów pokrytych płynącymi wodami powierzchniowymi dotyczą dwóch sytuacji:
1) oddania gruntów w użytkowanie za opłatą roczną, jeżeli są one niezbędne do prowadzenia przedsięwzięć określonych w art.20 ust.1 pkt.1-8
2) użyczania (na podstawie art.20 ust.6a) gruntów pokrytych wodami na zasadach określonych przepisami ustawy z 23 kwietnia 1964r. – kodeks cywilny jeżeli są nie zbędne do prowadzenia przedsięwzięć innych niż określone w art.20 ust.1
Drugim tradycyjnym filarem gospodarki wodnej w systematyce ustawy – Prawo wodne jest utrzymanie wód. Zakres tego pojęcia był w przeszłości mniej więcej stały i dopiero obecna ustawa wprowadziła nowe elementy: obowiązkiem utrzymania objęła także morskie wody wewnętrzne i ustaliła jego treść. Zauważyć jednak trzeba, że już w ustawie z 1974r. Pojawiły się przepisy o utrzymywaniu umocnień brzegowych dla morskich wód wewnętrznych, ale nie jako odrębna instytucja prawna, lecz jako element wyznaczający treść pojęcia „regulacji morskich wód wewnętrznych oraz brzegu morskiego”.
Jak już zaznaczono utrzymanie wód stanowi obowiązek właściciela wody. Sformułowanie utrzymanie wód jest pewnym skrótem którego pełną treść rozwija w obecnie obowiązującej ustawie – prawo wodne artykuł 22 ust.1 oraz art.23. Treść ta jest zależna od tego, z jakim wodami mamy doczynienia.
Utrzymanie śródlądowych wód powierzchownych polega na zachowaniu lub odtworzeniu stanu ich dna lub brzegów oraz na konserwacji lub na remoncie istniejących budowli regulacyjnych. Celem utrzymania jest zapewnienie swobodnego spływu wód oraz lodów, a także właściwych warunków korzystania z wody. Przykładem utrzymania są następujące działania:
1) usuwanie z koryta cieku wyrwanych drzew, krzewów oraz innych przeszkód tamujących przepływ wody.
2) Usuwanie odsypisk piasków, żwirowisk lub kamienisk z koryta cieku tamujących przepływ lub zmieniających kierunek przepływu
3) Zabudowa obrywających się brzegów naruszających linię brzegu
4) Lodołamanie
5) Odmulanie istniejących połączeń między korytem głównym a starorzeczem
Jeśli chodzi o morskie wody wewnętrzne oraz brzeg morski to ich utrzymanie polega na budowie, utrzymywaniu i ochronie umocnień brzegowych oraz utrzymywaniu zabudowy ochronnej w obrębie pasa technicznego ustanowionego przepisami ustawy o obszarach morskich RP i administracji morskiej (art.23 prawa wodnego). Pas techniczny oznacza strefę wzajemnego bezpośredniego oddziaływania morza i lądu. Jest to obszar przeznaczony do utrzymania brzegu w stanie zgodnym z wymogami bezpieczeństwa i ochrony środowiska.
W kosztach utrzymania wód powinny partycypować podmioty, które przyczyniają się do ich wzrostu (np. przez wprowadzanie ścieków, które zamalują koryto). Jeśli brzeg wody tworzą budowle lub mury nie będące urządzeniami wodnymi (np. umocnienia filarów mostów), obowiązek utrzymania takich budowli lub murów obciąża ich właścicieli. Właściciel wody uczestniczy z kolei w kosztach utrzymania tych budowli lub murów proporcjonalnie do odnoszonych korzyści (art. 21 ust. 2).
Wskazane wyżej powinności, składają się na utrzymanie wód, mają charakter tradycyjny i pasywny. Istotne rozszerzenie ich zakresu i treści przynosi art. 26. Przewiduje on kolejne obowiązki właściciela śródlądowych wód powierzchniowych:
1) zapewnienie utrzymania w należytym stanie technicznym koryt cieków naturalnych oraz kanałów będących w jago władaniu
2) dbałość o utrzymanie dobrego stanu wód
3) regulowanie stanu wód lub przepływów w ciekach naturalnych oraz kanałach, stosownie do możliwości wynikających ze znajdujących się na nich urządzeń wodnych oraz warunków hydrologicznych
4) zapewnienie swobodnego spływu wód powodziowych oraz lądów
5) współudział w odbudowaniu ekosystemów zdegradowanych przez niewłaściwą eksploatację zasobów wodnych
6) umożliwienie wykonywania obserwacji i pomiarów hydrologiczno-meteorologicznych oraz hydrogeologicznych.
Najistotniejsze nowe obowiązki wskazane w art. 26 dotyczą dbałości o utrzymanie dobrego stanu wód i współ udziału w odbudowaniu ekosystemu zdegradowanych przez niewłaściwą eksploatację zasobów wodnych. Należy je widzieć w kontekście celów gospodarowania wodami, przyjętych do polskiego prawa z ramowej dyrektywy wodnej. Interesujące jest to ze dochodzi do obowiązków adresowanych do władz publicznych z obowiązkami wiązanymi z własnością.
Trzecim filarem gospodarki wodnej jest regulacja wód. Zawrócić należy uwagę że zakres regulacji uległ historycznie pewnym zmianom. W ustawie z 1922r. Była mowa wyłącznie o regulacji śródlądowych wód płynących, do której zaliczono także wykonanie nowego łożyska. W ustawie z 1962r. Regulację również powiązano z wodami śródlądowymi, ale oddzielnie ujęto „wykonywanie kanałów” oraz regulację wód śródlądowych” (art. 67 ust. 1 i 2). W ustawie z 1974r. Obok przepisów o regulacji wód śródlądowych pojawiły się także przepisy o regulacji morskich wód wewnętrznych oraz brzegu morskiego (art. 78 ust. 1 i 2). Przepisy obecnej ustawy są zbliżone do unormowań z 1962r. W dwóch aspektach: regulacja dotyczy tylko wód śródlądowych oraz ograniczona jest do koryt cieków naturalnych.
W myśl art. 67 ust. 1 regulacja wód zwie się regulowanie koryt cieków naturalnych, mające na celu poprawę warunków korzystania z wód i ochronę przeciwpowodziową. Polega ona na podejmowaniu przedsięwzięć, których zakres wykracza poza działania związane z utrzymaniem wód, a w szczególności na kształtowaniu przekroju podłużonego i poprzecznego oraz układu poziomego koryta cieku naturalnego (art. 67 ust. 2). Regulacja powinna zapewnić dynamiczna równowagę koryta cieku naturalnego (art. 67 ust. 3).
Praktyka regulacji wód wywołuje w ostatnim czasie, obok przedsięwzięć zaliczanych do utrzymania, najwięcej kontrowersji uzasadnianych szkodliwym oddziaływaniem na środowisko. Inwestycje prowadzone najczęściej w celu zwiększenia przepustowości koryta pociągają zwykle za sobą takie skutki jak: zmniejszenie powierzchni zalewów, erozję dna i brzegów, pozbawienia dużych powierzchni doliny żyznych namułów, nadmierną stratę retencji dolinowej, likwidację siedlisk roślinnych i zwierzęcych brzegowych i nadbrzeżnych. Z tego powodu powstają nowe kierunki i tendencje w regulacji rzek. Miejsce tradycyjnej regulacji technicznej (zwanej konwencjonalną) zajmuje regulacja naturalna, zwana biologiczną lub ekonomiczną. Jej cechami są:
· zachowanie w możliwie dużym stopniu, układu poziomego i pionowego koryta naturalnego i obszarów zalewowych
· dostosowanie regulacji do ogólnych zasad i ukierunkowań kształtowania środowiska w danym rejonie
· nieuszczuplanie siedlisk zwierzęcych i roślinnych w korycie i dolinie
· wynikające z wymagań ochrony środowiska zmniejszenie stopnia zabezpieczenia przeciwpowodziowego
· stosowanie żywych roślinnych materiałów budowlanych, wykluczenie lub ograniczenie umocnień betonowych, umiarkowane wprowadzenie tworzyw sztucznych.
Wzmocnieniem tych tendencji są ogólne zasady ochrony wód, zamieszczone w ustawie – Prawo wodne, które dotyczy także przedsięwzięć regulacyjnych. Chodzi o zapobieganie niekorzystnym zmianom w stanie ekologicznym wód oraz dążenie do osiągnięcie lub zachowania ich dobrego stanu ekologicznego, a dla wód sztucznych i silnie zmienionych odpowiednio – o unikanie niekorzystnych zmian w potencjale ekologicznym wód oraz dążenie do osiągnięcia lub zachowania dobrego potencjału ekologicznego. Uszczegółowienie tych celów powinno zostać dokonane w planach gospodarowania wodami na obszarze dorzecza.
Negatywnym skutkom spowodowanych przez tradycyjną regulację rzek próbuje się przeciw działać, realizując przedsięwzięcia renaturyzacyjne (pojawiające się czasami pojęcie renaturalizacji uznaje się za niewłaściwe). Bliskie znaczeniowo jest pojęcie rewitalizacji, które oznacza przedsięwzięcia prowadzone do ożywienia wód, poprzez wprowadzenie do wód organizmów, które kiedyś w nich występowały, ale wyginęły. Nie obejmuje ono jednak robót w korycie rzeki, na brzegach i terenach zalewanych. Ich celem jest przywrócenie naturalnych procesów homeostatycznych, wykształconych ewolucyjnie w układzie zlewnia – dolina – rzeka. Przyczyniają się one do spowalniania spływu wód deszczowych oraz przyśpieszenia procesów biologicznego samooczyszczenia, a generalnie do podniesienia jakości środowiska przyrodniczego. Sposób renaturyzacji zależy od typu rzeki (o wysokiej i niskiej energii) oraz od jej charakteru (rzeki zurbanizowane, rzeki na terenach rolniczych). W Europie realizuje się rocznie około 100 projektów renaturyzacyjnych. Inicjatywy takie podejmowane są również w Polsce. Objęły one np. potok Trzebiocha na Pomorzu, a także podmiejski potok Pijawnik w okolicach Jeleniej Góry.
Specjalnym instrumentem o charakterze proceduralno-prawnym, służącym zapewnieniu ochrony środowiska także przy realizacji przedsięwzięć integrujących w koryta wód, są oceny oddziaływania na środowisko. Postępowanie związane z takimi ocenami prowadzone jest na podstawie przepisów ustawy – Prawo ochrony środowiska (art. 40-70).
Regulacja wód zmusza zwykle do rozbudowy lub przebudowy istniejących urządzeń wodnych położonych w korycie wody. Art. 68 przewiduje, że w takiej sytuacji zakład, który otrzymał pozwolenie na regulację wód, ponosi koszty koniecznych prac adaptacyjnych, a właściciel urządzeń uczestniczy w nich stosownie do uzyskanych korzyści (art. 68 ust. 1). O podziale kosztów rozstrzyga w drodze decyzji organ właściwy do wydania pozwolenia na regulację wód (art. 68 ust. 1).
1
gosicka