Finanse Publiczne i Prawo Finansowe
Prof. Henryk Dzwonkowski
II rok studiów adm. dziennej lic.
Rok akademicki 2008/2009
Literatura:
„Prawo podatkowe” (Beck)
Wykład 1 14.10.2008 r.
Czego dotyczy prawo finansowe?
Rynek rządzi naszymi finansami, gdzie jest miejsce na ingerencje państwa i jego regulacje?
Banki działają samodzielnie, działają wg reguł rynkowych. Instytucje decydujące o stabilności i bezpieczeństwie finansowym naszego pieniądza to:
Komisja Nadzoru Finansowego
Komisja Nadzory Bankowego
Rada Polityki Pieniężnej
Rada Polityki Pieniężnej – ustala stopy procentowe na wymiany międzybankowe, wpływa na warunki udzielania kredytów, (prawo musi stwarzać możliwości organizacji instytucji ochrony finansów Państwa, np. Rady Polityki Pieniężnej).
Emisja pieniądza – ile pieniędzy wchodzi na rynek, większa podaż więcej pieniądza, mniejsza podaż mniej. (Ustawa o emisji pieniądza)
Budżet Państwa – plan finansowy dochodów i wydatków Państwa. Podatki i cła – prawo o dochodach publicznych (względnie niezależne od prawa budżetowego).
Ustawy regulują podmioty objęte opodatkowaniem oraz wysokości podatku. Później powstaje prognoza na bazie której określa się zysk, a co za tym idzie wydatki na: np. szkoły, administrację, wojsko. W związku z tym istnieją regulacje prawne określające jak wydawać pieniądze państwowe (z budżetu); są wydatki rzeczowe i osobowe.
Prawo finansowe sięga od szczebla centralnego do samego dołu – regulacja w państwie; ustawa o finansach publicznych reguluje prawo budżetowe; samorząd terytorialny opiera się na lokalnym prawie budżetowym.
Historia prawa finansowego:
1. Wiek XIX – kapitalizm i leseferyzm.
Leseferyzm – Państwo nie ingeruje w gospodarkę; budżet państwa jest budżetem administracyjnym, wydatki – wojsko, bezpieczeństwo wewnętrzne (policja), poczta, wymiar sprawiedliwości, komunikacja (drogi), ustrój państwa jest finansowany z budżetu.
Budżet administracyjny oparty jest na finansowaniu brutto (z niego pokrywano wydatki), dochody jednostek znajdujących się w budżecie wpływają bezpośrednio do budżetu.
2. Wiek XX – wojny.
Potrzeba finansowania zbrojeń z budżetu; regulacja prawna tych spraw zaczęła wykraczać poza administrację; powiązania budżetu z bankami, finansowanie przedsiębiorstw i interwencjonizm państwowy na szeroką skalę; państwo wkracza w przedsiębiorczość.
3. Państwa socjalistyczne
Przedsiębiorstwa były finansowane bezpośrednio z budżetu, ministerstwo gospodarki podzielono na cztery zarządy, regulacja prawna w dziedzinie przedsiębiorczości określała jakie fundusze muszą powstawać w przedsiębiorstwie, nie istniał samorząd terytorialny (Rady Narodowe miały nadwyżkę budżetową, rozdysponowywano ją wg narzuconych reguł). Banki SA państwowe albo spółdzielcze o określonym zakresie działania; istnieje państwowy plan kredytowy (są limity kredytowe dla młodych małżeństw); system dzielenia regulował kredyty na wynagrodzenia w przedsiębiorstwach. System ubezpieczeń społecznych – ogniwo scentralizowane.
Na następnym wykładzie…: struktura prawa finansowego, zakres i głębokość regulacji prawno – finansowych.
Wykład 2 21.10.2008
Pojęcie i zakres finansów publicznych
Prawo finansowe – zbiór norm regulujących finanse publiczne.
Finanse publiczne – przedmiot podlegający regulacjom prawa finansowego, nauka ekonomiczna o stosunkach społecznych jakie powstają w trakcie prowadzenia publicznej działalności finansowej. Nauka o normach prawnych regulujących publiczną działalność finansową – inaczej prawo finansowe lub prawo finansów publicznych.
Finanse publiczne do 1998 r. nie miały definicji formalnej, wprowadziła ją dopiero ustawa o finansach publicznych z 1998 r.
Jest to definicja finansów publicznych posługująca się określeniami wymagającymi dalszego wyjaśnienia. Pojęcie finanse publiczne składa się z dwóch elementów:
- finanse - (z łac. finire – kończyć), znaczenie pierwotne odnosi się do orzeczenia sądowego kończącego sprawę. Później wykształciło się drugie znaczenie – orzeczenie sądowe przyznające pieniądze. Pojęcie finanse wykształciło się w XIX w. Wywodzi się z nauk ekonomicznych.
Finanse – pieniężny mechanizm podziału i wymiany wartości materialnych polegający na gromadzeniu i wydatkowaniu przez poszczególne podmioty zasobów pieniężnych. Finanse to także stosunki społeczne powstające w toku działalności finansowej.
Działalność finansowa – zespół czynności polegający na gromadzeniu środków pieniężnych i ich wydatkowaniu w celu zaspokojenia potrzeb poszczególnych podmiotów.
Finanse – pieniężna forma produktu społecznego.
Finanse – zasoby pieniężne i operacje dotyczące tych zasobów.
Wyróżnikiem finansów jest pieniądz (gotówkowy i bezgotówkowy).
Z pojęciem finansów wiążą się dwa inne pojęcia:
- operacje finansowe – pojęcie typowo ekonomiczne – dynamiczne ujęcie procesów gromadzenia zdobywania, wydatkowania środków pieniężnych,
- gospodarka finansowa – pojęcie prawnicze; całokształt czynności prawnych i organizacyjnych mających na celu zgromadzenie dochodów i ich wydatkowanie.
Tak rozumiana gospodarka to:
- stanowienie przepisów, planowanie wydatków, dokonywanie wyboru źródeł dochodów i form oraz ich realizację; gromadzenie dochodów, wybór kierunków form wydatków, ewidencjonowanie, kontrola (sprawozdanie z działalności finansowej).
Dwa aspekty gospodarki finansowej:
- zewnętrzny – dokonywanie zmian w stosunkach prawno – majątkowych między różnymi podmiotami.
- wewnętrzny – czynności organizatorskie i techniczne mające na celu przesuwanie, zagospodarowanie zasobów finansowych wewnątrz tego samego podmiotu, np. podział zysku danego podmiotu, a następnie rozdysponowanie go na różnego rodzaju fundusze.
Taką gospodarkę może prowadzić każdy podmiot.
W praktyce finanse dzieli się na: publiczne i prywatne. Granice tego podziału SA trudne do ustalenia, powstało wiele kryteriów tego podziału w doktrynie, ale ich stosowanie daje bardzo różne wyniki.
Trzy kryteria podziału finansów:
1. Kryterium podmiotowe – finanse publiczne to finanse podmiotów publicznych (gromadzenie i wydatkowanie dochodów przez podmioty publiczne).
Podmioty publiczne to podmioty powołane do wypełniania funkcji publicznych i wyposażone w przynajmniej jeden element władztwa finansowego. Atrybutami władztwa finansowego są suwerenne, samoistne i władcze prawa do:
- ustanawianie pieniądza krajowego, kreowania polityki pieniężnej,
- prawo do ustanawiania i pobierania dochodów w trybie publicznym,
- administrowania zgromadzonymi dochodami,
- samodzielnego decydowania o wydatkach publicznych, związanych z wykonywaniem funkcji publicznych.
Te cztery elementy przysługują państwu, bo jest suwerenne i normuje porządek prawny.
Niektóre z uprawnień władczych państwo może przekazać na rzecz:
- podmiotów zewnętrznych, np. prawo do poboru dochodów publicznych.
- podmiotów wewnętrznych – prawo do kreowania polityki pieniężnej, do stanowienia pieniądza.
Wewnętrzne podmioty publiczne mogą być podmiotami:
- autonomicznymi – podmioty wyposażone w autonomię finansową – kiedy państwo przekaże na inny podmiot wewnętrzny prawo do stanowienia danin publicznych (prawo do poboru tych danin),
- zdecentralizowanymi – w przypadku przekazania na inny podmiot wewnętrzny prawa tylko do poboru danin ustanowionych przez państwo, z możliwością stosowania swobodnej polityki przy poborze lub w przypadku przekazania na podmiot wewnętrzny prawa do decydowania o wydatkach publicznych.
Od decentralizacji należy odróżnić dekoncentrację finansową. Kiedy podmiot publiczny zleca wykonanie swoich zadań publicznych innemu podmiotowi niepublicznemu i przekazuje mu środki publiczne na realizację tego zadania. Takie zadanie jest realizowane w imieniu i na rachunek podmiotu publicznego i jest nadzorowane przez podmiot publiczny.
Jednostki samorządu terytorialnego są podmiotami publicznymi.
Liczba podmiotów publicznych zależy od ustroju polityczno – terytorialnego oraz od stopnia unifikacji podziałów wewnętrznych. W państwach unitarnych poza państwem są jednostki samorządu terytorialnego. W państwach federacyjnych jest więcej tych podmiotów, np. stan, kanton; jeżeli temu samemu typowi podmiotów zostaną powierzone różne uprawnienia to sprawa jest bardziej skomplikowana. Finanse podmiotów publicznych to finanse publiczne gromadzone przezeń w dowolny sposób; finanse są publiczne do momentu, gdy znajdują się w posiadaniu podmiotów publicznych – czyli do momentu wydatkowania.
W ujęciu podmiotowym środki stają się publiczne w momencie wpłynięcia do organu podatkowego; natomiast w chwili przekazania środków podmiotom niepublicznym, przestają one być finansami publicznymi.
2. Kryterium przedmiotowe :
- celu,
- funkcji.
W kryterium przedmiotowym chodzi o ustalenie czym są środki publiczne.
Kryterium celu: środkami publicznymi są środki przeznaczone na realizowanie zadań publicznych, w momencie kiedy okazuje się, że podmiot ma zapłacić podatek finanse stają się publicznymi.
Kryterium funkcji: czy dane środki finansowe umożliwiają władcze oddziaływanie czy też nie; możliwość jednostronnego ustalania rodzaju i treści stosunków prawno – finansowych; należny podatek od podatnika jeszcze u podatnika jest środkiem publicznym. Dotacja przekazywana na rzecz firmy traci charakter publiczny; ustawodawca decyduje czy dany środek finansowy jest środkiem publicznym czy nie.
Finanse publiczne są tworzone w oparciu o władztwo a prywatne na podstawie czynności cywilno – prawnych. Wydatki publiczne mają charakter dyskrecjonalny (uznaniowy charakter wydatków); z jednej strony wydatki są obowiązkowe, ale jednocześnie podmiot publiczny decyduje o wysokość tych wydatków.
Wydatki prywatne – częściowo przymusowe i uznaniowe, podmiot prywatny sam decyduje czy dokona wydatku.
Finanse publiczne służą realizacji interesu publicznego, co oznacza, że mogą być gromadzone w zakresie, jaki jest niezbędny do rozwiązywania zadań publicznych, nie może być nastawiony do osiągania zysków.
Finanse prywatne – podmiot prywatny nastawiony jest na osiąganie zysku.
Finanse publiczne są większe, mają szerszy zakres niż finanse prywatne.
Finanse publiczne są jawne, natomiast finanse prywatne są objęte sferą prywatności.
Ustawodawca definiuje finanse publiczne w art. 3 Ustawy o finansach publicznych. Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowywaniem. Ustawodawca wymienia jakie procesy są związane z gromadzeniem:
- gromadzenie dochodów publicznych,
- gromadzenie przychodów publicznych,
- wydatkowanie środków publicznych,
- finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa, jednostek samorządu terytorialnego,
- zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne,
- zarządzanie środkami publicznymi,
- zarządzanie długiem publicznym,
- rozliczenia z budżetem UE.
Podstawowy wyróżnik finansów publicznych – są to środki publiczne (art. 5 Ustawy o finansach publicznych):
- dochody publiczne,
- środki pochodzące z budżetu UE,
- nie podlegające zwrotowi środki z pomocy udzielonej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu,
- bezzwrotne środki pochodzące z innych źródeł zagranicznych,
- przychody budżetowe i przychody jednostek sektora finansów publicznych pochodzące z prowadzonej przez nie działalności,
Jednostki sektora finansów publicznych – katalog jest ustalony przez ustawodawcę:
- organy władzy publicznej,
- organy kontroli państwowej,
- organy ochrony prawa (sądy, trybunały),
- gminy,
- powiaty,
- województwa samorządowe oraz ich związki,
- ...
gosicka