Staszic Stanisław - Przestrogi dla Polski.pdf - Wolne Lektury - Biblioteki_Cyfrowe

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

STANISŁAW STASZIC

Przestrogi dla Polski z teraźniejszych

politycznychEuropyzwiązkówizpraw

natury wypadające

  wag nad ycie ana aoyskiego

eneca De Tranquillitate Animi

Obywatel, Społecznik

eneka O spokoju ducha

Dnia  stycznia ¹

    

 

wagi nad ycie ana aoyskiego skończyłem na tym:

Jeżeli stan szlachecki w nadarzonej okoliczności nie potraﬁ się łatwo i prędko zgo-

ǳić na zniesienie rządu feudalnego², a na ustanowienie prawǳiwej rzeczypospolitej³, cały

naród obejmującej i na powszechnym prawie zasaǳonej, natenczas sposób najprędszy,

najłatwiejszy a w teraźniejszych okolicznościach najpewniejszy: ustanowić jednowłaǳ-

two.⁴

Bo myślałem sobie, że naród pod despotyzmem⁵ nie jest na zawsze zgubiony. On

istnie⁶, — tylko jest przyciśnionym do czasu. Przeciwnie, naród z rządem⁷ feudalnym,

czyli z szlacheckim, ǳisiaj żadnym sposobem utrzymać się nie może: musi być ǳielonym

i zginąć, bo od rządu⁸ feudalnego do rzeczypospolitej porządnej⁹ despotyzm jest średnią

drogą¹⁰, bo jeszcze nadto wiele mamy uprzeǳenia, jeszcze szlachta nie dosyć oświecona,

aby bez zaguby narodu ten krok ominąć umiała. Lecz ponieważ stan szlachecki obrał

¹ nia stycznia — data pierwszego wydania Przestróg dla Polski . Tekst publikowany na WL powstał na

podstawie wydania krytycznego, opracowanego przez Stefana Czarnowskiego w  r. według trzech kolejnych

wydań, dokonanych za życia i z uǳiałem autora: pierwszego z  r., drugiego niewiele późniejszego i trzeciego

z  r. ( iea tanisawa taszica , tom , Warszawa ). W tekście oznaczono więc przypisami ważniejsze

zmiany, które autor wyprowaǳił, aby nie wywoływać zadrażnień z rosyjskim zaborcą.

² rząd eudalny — ściśle: ustrój stanowy, w którym panuje szlachta.

³ prawiwej rzeczypospolitej — takiej, w której wszyscy obywatele biorą w prawodawstwie uǳiał czynny;

por. wagi (Bibl. Nar., seria I nr. ) str.  n.

⁴ eeli stan szlachecki itd. — Staszic nie przytacza tu dosłownie, ale streszcza myśli, wyrażone w wagach ,

rozǳ. posó ratowania Polski od poiau oraz str.  i .

⁵ despotyz — choǳi o wszelkie jedynowłaǳtwo nieograniczone, zarówno oświecone, ożywione poczuciem

prawa i ceniące godność poddanych („monarchia” Monteskiusza), jak to, w którym samowola władcy starczy za

prawo („despotyzm” Monteskiusza).

⁶ istnie — istnieje; tu: trwa.

⁷ z rząde — w wydaniu z  r.: z nierządem.

⁸ od rządu — w wyd. z  r.: od takiego nieurządu.

⁹ porządny a. rządny — tu: praworządny.

¹⁰ rednią drogą — stopniem pośrednim.

sposób pierwszy, to jest, ponieważ chce ratować kraj ustawą¹¹ rzeczypospolitej rządnej¹²,

przeto zdaje mi się nie od rzeczy, abym objaśnił pewne ogólniej wyrzeczone prawdy¹³,

a które tak są w ustawie przyszłej rzeczypospolitej istotne, że bez ich uskutecznienia

Polska zaginie. Owszem, — bez zasaǳenia na nich swojego rządu, mówię jeszcze raz,

użyteczniejszą narodowi naszemu byłaby w tym razie absolutna monarchia, jak zła rzecz-

pospolita. Bo pierwsza naród Polaków zachowa. Zła rzeczpospolita naród Polaków już

do połowy zagubiła i wiǳę jasno, że, jeżeli przyszła jej ustawa na tych wielkich praw-

dach, które te przestrogi obejmują, gruntować się nie bęǳie, Polska Rzeczpospolita nie

przestanie być złą i naród do reszty zniszczy. ǲisiaj utrzymywać się rzeczompospolitym

najrozumniej ustanowionym trudno, a rzeczompospolitym źle urząǳonym niepodob-

no¹⁴.

Naród Polaków był w Europie jeden z największych, najpotężniejszych i z najpo-

Naród, Cierpienie

ważniejszych¹⁵. Teraz naród Polaków, już co do ziemi uszczuplony, co do ludności je-

den z najmniejszych i najsłabszych, a w całej Europie on ze wszystkich cierpi największe

krzywdy i wzgardę. On wewnątrz najstraszniejsze wiǳiał zbrodnie, zewnątrz najsroższych

doświadczył gwałtów. Pierwszy legł oﬁarą spisku trzech despotów.

Przyczyna: że we wszystkich innych krajach panujący nie zatrudniają się czym in-

nym, tylko narodem. Nie powracają narodom wolności, trzymają w niewoli, ale o tym

najwięcej myślą, o to ustawicznie starają się, aby każdy swój naród tak urząǳił, aby się

powiększała jego praca, ludność i bogactwa. Gdyż na takim tylko urząǳeniu wszęǳie

panujący zasaǳają swoją potęgę i świetność. Przeto wszystkie rady, wszystkich magi-

stratur¹⁶ ustawy, sprawiedliwości urząǳenie, — zgoła tam wszystkie prawa nie zajmują

kogo¹⁷ innego, tylko naród.

Przeciwnie w Polsce panujący, to jest możnowładcy i szlachta¹⁸ od wieków¹⁹ nie za-

Naród, Lud, Pozycja

społeczna, Właǳa, Prawo

trudniali się narodem, tylko sobą samymi. Nie starali się tak urząǳić Narodu Polskiego,

aby się powiększała jego praca, ludność i bogactwa. Gdyż nie na urząǳeniu narodu, ale

tylko na urząǳeniach wspólnych mięǳy sobą²⁰ zasaǳali swoją potęgę i szlachetność.

Przeto od dawnego czasu ani ich rady, ani magistratur ustawa, ani sprawiedliwości urzą-

ǳenie, — zgoła wszystkie ich prawa nie były o naroǳie, tylko o panujących. Naród zaś,

opuszczony, zaniedbany, zostawał się bez prawa, sprawiedliwości, — partykularnej²¹ woli

i ǳiwactwu każdego z panujących porzucony.

Przezacny Stanie Szlachecki! Nie możesz inaczej powieǳieć, jak przyznać, że nie mie-

ścisz w sobie wszystkich²² Polaków, tylko jedną cząstkę; że nie jesteś całym Narodem

Polskim, tylko jednym stanem jego: stanem obrończym, stanem rycerstwa.

Lecz gdy zmnożone potrzeby życia luǳkiego, gdy nawykły²³ zbytek już i w tobie

osłabił ciało i skaził męstwo, straciła Polska najbogatszą połowę ziemi, zginęła połowa

najcelniejszych Polaków, a stan obrony narodu, stan jego rycerstwa, nie tylko przy obro-

nie Polaków krwi nie przelał, ale nawet szabli nie dobył.

Nadto, gdy zewnętrzne mocarstwa, gdy Europy despoci obronę krajów i sposób wo-

jowania zasaǳili na samej sztuce²⁴, dla której pouczenia stało się wszęǳie potrzebne

gotowe wojsko²⁵, — natychmiast Polski Naród stracił swoją obronę. Bo stracił użytecz-

¹¹ ustawa — tu: ustanowienie.

¹² porządny a. rządny — tu: praworządny.

¹³ ogólniej wyrzeczone prawdy — w wyd. z  r.: ogólniejsze prawdy.

¹⁴ niepodono (daw.) — niemożliwe, nierealnie.

¹⁵ najpowaniejszy — tu: najwięcej mający wagi, znaczenia.

¹⁶ agistratura — tu: właǳa, urząd.

¹⁷ zajowa kogo (daw.) — zajmować się kim.

¹⁸ to jest onowadcy i szlachta — dodane w wyd. z  r.

¹⁹ od wieków — usunięte w wyd. z  r.

²⁰ iy soą — w wyd. z  r.: mięǳy panującymi.

²¹ partykularny — poszczególny, jednostkowy.

²² wszystkich — dodane w wyd. z  r.

²³ nawyky — tu: taki, do którego się przywykło.

²⁴ na saej sztuce — od kiedy nie męstwo i liczba rozstrzygają o zwycięstwie, ale umiejętność i technika; por.

wagi , rozǳ. Wojsko.

²⁵ gotowe wojsko — zawodowe wojsko stałe, w przeciwstawieniu do pospolitego ruszenia rycerstwa i do za-

ciągów na czas wojny; system wojsk stałych (zwanych w dawnej Polsce „obroną potoczną”) powstaje w w.

XV i zapanowuje niepoǳielnie w XVII (Ludwik XIV ancuski); zastąpiony w w. XIX organizacją odwodów

(rezerw), złożonych z ogółu obywateli, wyćwiczonych w ciągu krótkotrwałego okresu służby w szeregach.

  Przestrogi dla Polski



ność najświetniejszego i najkosztowniejszego²⁶ stanu: rycerstwa. Zostaje przymuszonym

na miejsce stanu tego podnosić²⁷ i utrzymywać stan nowy, stan gotowego żołnierstwa.

Tego podnieść, ani utrzymać nie zdoła stan szlachecki²⁸, lecz na wystawienie i opatrywa-

nie gotowych wojsk tylko mnóstwo ludu, tylko cały naród może i przynaglonym bęǳie²⁹

znosić dostateczne³⁰ oﬁary z podatków i z luǳi.

Z tak wielką odmianą, z ustawą nowego a kosztownego stanu żołnierstwa odmienia się

Pozycja społeczna, Właǳa,

Żołnierz, Szlachcic, Naród

koniecznie ów stosunek, który dotychczas miał stan rycerski z całym Narodem Polskim.

W widoku³¹ najpozorniej usprawiedliwiającym moc praw dawania³², czyli uǳielność³³

szlachty w Polsce, ukazuje się, że jest to stan reprezentujący ³⁴ Naród Polski.

Stan reprezentant narodu w wszystkich publicznych radach powinien mieć na pierw-

szym celu nie siebie, ale naród. Powinien stanowić prawa nie o sobie jednym, ale o na-

roǳie całym.

Przejrzyjmy prawa nasze: oto w kupie potężnych ksiąg, wyjąwszy prawa poborów,

ledwo znaleźć jedno albo dwa prawa, sprzyjające narodowi. Wszystkie napełnione prawami

o samym reprezentującym stanie.

Jeżeli szlachta rozumie użyteczniej i bezpieczniej dla siebie mieć się za stan nie re-

Własność, Właǳa, Lud,

Szlachcic, Interes

prezentujący, ale za stan absolutnie panujący, a Naród Polski za naród sobie poddany,

natenczas tym jest w Polsce szlachta do Narodu Polskiego, czym są w krajach sąsieǳkich

jedynowładcy do narodów tamecznych. Natenczas z tego wszystkiego, co w Polsce szlach-

ta posiada, lud, czyli naród jest najcelniejszą szlachty własnością; jest gruntem wszelkich

innych własności, których ani sobie zapewnić, ani z nich wielkich pożytków spoǳiewać

się nie można, bez poprzedniego urząǳenia narodu.

W każdym urząǳeniu własności najpierwej starać się potrzeba o jej sobie zapewnie-

nie. Nieroztropnie ten, panujący nad jakim ludem, czyni, który w swoich radach, w swo-

ich ustawach, jedynie szuka partykularnych z owego ludu pożytków, nie urząǳiwszy go

wprzód tak, aby go sobie zabezpieczył. Owszem, wszystkie z poddanego ludu partykular-

ne pożytki nie powinny być większe nad te, które zgaǳają się z ubezpieczeniem³⁵ sobie

narodu.

Nie wzdrygnież się poczciwy szlachcic na tę jedną myśl! Od pół wieku o wydar-

Polityka,

Niebezpieczeństwo, Polska

ciu Narodu Polskiego szlachcie i o poǳieleniu mięǳy siebie kraju i szlachty w wszyst-

kich Europy układach, w wszystkich zgromaǳeniach monarchów bywają rozmowy³⁶.

W wszystkich pismach publicznych³⁷ powszednim przysłowiem zostało³⁸: urka z Eu

ropy wypi Polsk poieli . Nie ma w całej Europie drugiego takiego kraju, który by

tak źle był położony, jak Polska. Król Pruski, Cesarz Niemiecki, Sołtan Turecki, Car

²⁶ i najkosztowniejszego — dodane w wydaniu z  r.

²⁷ podnosi — zaciągać, dokonywać poboru (kalka z . leer une are ).

²⁸ ego podnie ani utrzya nie zdoa stan szlachecki — Miasta Koronne i Litewskie dawały Rzeczypo-

spolitej Podatek Protunkowy [Podatek Protunkowy, tj. tymczasowy (łac. pro tunc : na teraz), wprowaǳany

dla natychmiastowego zasilenia Skarbu i wpłacony na poczet zamierzonych podatków wieczystych (stałych);

S.Cz.] Znoszą tę oﬁarę z łatwością i bez wielkiego uciemiężenia. Stan szlachecki w tak wielkiej potrzebie Rze-

czypospolitej, chociaż dopiero pierwszy raz podatek płaci, chociaż tysiąc razy więcej od miast ma powodów

obowiązku i wǳięczności dla Ojczyzny, przecież nie uczynił tej oﬁary. Owszem, już wyrzeka, „że podatki

wielkie, że wkrótce nie bęǳie czego bronić; już dwie trzech części Instrukcji w materii podatków waruje [tj.

zastrzega się przeciwko wymiarowi podatku; S.Cz.]” etc., etc., etc. Ta obojętność w oﬁarach dla kraju po ty-

lu nieszczęściach, jakich szlachcic polski doświadczył, jest niepojętą: trzeba by go tylko na rok tu w kordon

[kordon: części kraju odpadłe od Polski w r.  i kordonem opasane; S.Cz.] pod despotyzm, gǳie i podatek

wielki płacić trzeba, i sposób do wybrania intraty [intrata: dochody; S.Cz.] z dóbr odjęty: choć się pszenica

lub żyto uroǳi, tego sprzedawać nie wolno (Staszic). [przypis autorski]

²⁹ i przynaglony ie — te słowa usunięto w wyd. z  r.

³⁰ dostateczne — w wyd. z  r.: kosztowne.

³¹ widoku — ze względu na.

³² widoku najpozorniej usprawiedliwiający oc praw dawania — tj. biorąc słusznie pod uwagę rolę usta-

wodawczą szlachty.

³³ uielno — zwierzchnictwo bezwzględne, którego istotą jest moc stanowienia prawa bez ograniczeń

skądkolwiek.

³⁴ reprezentujący — tu: piastujący właǳę zleconą (podobnie jak Sejm w stosunku do ogółu wyborców).

³⁵ uezpieczenie soie — tu: zabezpieczenie dla siebie.

³⁶ ywają rozowy — w wyd. z  r.: ǳieją się umowy.

³⁷ pisa puliczne — tu: gazety, broszury.

³⁸ przysowie zostao — stało się hasłem powszechnym.

  Przestrogi dla Polski



Moskiewski — a w kole takich luǳi Polacy bez najmniejszej przegrody: ani gór, ani

rzek, ani fortec…

Musi szlachta, chociaż uważając się jako³⁹ absolutnie panująca w Polsce, o to najpier-

Sprawiedliwość, Interes

wej w swoich zgromaǳeniach, w swoich radach, w swoim prawodawstwie pod utratą

wszystkiego starać się, aby tak urząǳiła poddany sobie Naród Polski, żeby go być pewną

mogła. Najpierwej takie dla niego prawa napisać należy, aby się ustawicznie powiększała

jego pracowitość, ludność i bogactwa. Gdyż na tym tylko szlachta, choć niestosownie do

sprawiedliwości, ale zgodnie z rozumem, może zasaǳić panowania swego potęgę i po-

wagę.

Dopiero po takowym urząǳeniu narodu zatrudni się osobistemi z niego użytki⁴⁰.

Nigdy zaś partykularnych dla szlachty przywilejów, własności, korzyści z owego ludu

rozciągać dalej nie może, tylko dopokąd zgaǳają się z tym powszechnym narodu urzą-

ǳeniem, jakiego potrzebuje zabezpieczenie jego. Przeciwnie czyniąc dotychczas, zbliżył

stan szlachecki zaniedbanego narodu utratę, a z tą utratą swój upadek.

W każdym, czyli prawym⁴¹, czyli gwałtownym⁴² towarzystwie⁴³ dobro powszechne

jest dobrem najwyższym. Wszelkie partykularnych⁴⁴ dobra i własności nie mogą zwięk-

szać się, tylko dopokąd dobru powszechnemu nie szkoǳą⁴⁵.

W rzeczypospolitej szlachty polskiej nie wolno partykularnemu szlachcicowi w swo-

Interes, Samolubstwo,

Prawo

ich własnych dobrach z rzeki takiego szukać pożytku, który by tamował publiczną spław-

ność; nie wolno mu drożej sprzedać, albo darować swoje własne dobra przyjacielowi,

powinowatemu nieszlachcicowi⁴⁶, gdyż takowe używanie dóbr partykularnego szlachcica

zdaje się szkoǳić powszechnemu dobru wszystkiej szlachty. Z tych samych powszechne-

go dobra szlachty powodów wypada, iż nie powinno być wolno szlachcicowi więcej uży-

wać prawa własności nad ludźmi, tylko dopóty, dopokąd⁴⁷ takowe używanie nie krzywǳi

powszechnego dobra szlachty.

Wszystkie prawie podatki i rekruty⁴⁸, te to najgłówniejsze ǳisiaj części dobra po-

Chłop

wszechnego znajdują się w poddanych⁴⁹. Przeto ostatni bęǳie nierząd, największe popeł-

nimy głupstwo, przeciwko wszelkiemu publicznemu dobru szlachty stanie się, gdy prawa

partykularnej własności szlachcica nad ludem rozciągać się będą tak dalece, iż potraﬁą

przeszkoǳić zwiększaniu się podatków i rekrutów, to jest, iż zatamują dalej pracowitość,

uroǳaje i rozludnienie Narodu Polskiego.

Stan szlachecki, jakiemkolwiek imieniem nazwie się, czyli stanem reprezentujący

Naród Polski, czyli asolutny pane jego, — zawsze dla swojego zachowania przymu-

szony jest wcale inną przedsięwziąć drogę nad tę, którą szedł dotychczas. Nie może o sobie

raǳić osobno, ale musi raǳić o naroǳie, a przez urząǳenie narodu dopiero raǳić o so-

bie. To odtąd być hasłem publicznych obrad powinno: szlachta są⁵⁰ jednym stanem, nie

całym narodem. Stan szlachecki jest częścią Polaków. Część utrzymywać się nie może,

gdy całe ciało niszczeje. Gǳie naród ocaleje, tam utrzyma się stan. Gǳie naród upadnie,

tam stan zniszczeć musi.

Świetny Narodu Polskiego stanie! W początkach teraźniejszego Sejmu upominałem

cię⁵¹, że to jest moment, w którym następstwo Tronu urząǳić należy. Jak prędko nasi

³⁹ uwaa si jako — ǳiś popr.: uważać się za.

⁴⁰ uytki — ǳiś popr. forma N. lm: użytkami.

⁴¹ prawy — sprawiedliwy, praworządny.

⁴² gwatowny — tu: oparty na przemocy.

⁴³ towarzystwo (daw.) — społeczność.

⁴⁴ partykularny — tu: jednostka.

⁴⁵ nie ogą zwiksza si tylko dopokąd doru powszechneu nie szkoą — mogą się zwiększać tylko tyle, na

ile nie szkoǳą powszechnemu dobru.

⁴⁶ nieszlachcicowi — nieszlachcicowi zakazane było nabywanie, posiadanie i trzymanie w zastawie dóbr na

prawie ziemskim od r.  ( statut ana lrachta ), zaostrzonym w r. .

⁴⁷ dopóty dopokąd — tu: na tyle, na ile.

⁴⁸ wszystkie rekruty — ǳiś popr.: wszyscy rekruci.

⁴⁹ w poddanych — tj. w chłopach.

⁵⁰ szlachta są — ǳiś popr.: szlachta jest; szlachcice są.

⁵¹ uponiae ci — w Poprawach i Przydatkach do wag nad ycie ana aoyskiego [w Poprawach ob.

wagi , str.  nn.; S.Cz.]. [przypis autorski]

  Przestrogi dla Polski



Staszic Stanisław - Przestrogi dla Polski.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: