Zobowiązania. Część ogólna.
Istota zobowiązań
I. Pojęcie zobowiązania w ogólności
Zobowiązanie
zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w którym jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej strony (dłużnik) świadczenia, a ta ostatnia powinna to świadczenie spełnić.
stosunek prawny – 3 elementy:
podmioty → podmiot uprawniony – wierzyciel, podmiot zobowiązany – dłużnik;
przedmiot → świadczenie – określone zachowanie się dłużnika, którego spełnienia może się domagać wierzyciel;
treść – uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużnika;
podmioty
wyjątkowo może występować w stosunku zobowiązaniowym osoba trzecia;
np. po stronie wierzyciela – osoba, na rzecz której ma być spełnione świadczenie; po stronie dłużnika – poręczyciel;
wielość dłużników lub wierzycieli w jednym zobowiązaniu;
rozróżnienie na podmioty i strony stosunku zobow. – podmiotów może być więcej, strony są dwie;
szczególny przypadek wielości podmiotów: spółka więcej niż 2 osób, stosunek akredytywy i przekazu → stosunki wielostronne;
zdolność bycia wierzycielem lub dłużnikiem – zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych jak w cz. ogólnej pr. cyw. + zdolność do wywoływania skutków zobowiązaniowych w sferze czynów niedozwolonych (patrz dalej);
posługiwanie się przez strony innymi osobami – pełnomocnik, przedstawiciel (patrz wykonywanie zobowiązań);
strony muszą być oznaczone, choć są wyjątki: np. przyrzeczenie publiczne, niektóre przypadki ubezpieczenia, dokument na okaziciela, ale wtedy konieczne jest wskazanie sposobu zindywidualizowania ;strony (kwestia „oznaczalności: podmiotu zobowiązania), co powinno nastąpić najpóźniej w chwili spełnienia świadczenia przez dłużnika (ale art. 470 w zw. z art. 467 – depozyt sądowy gdy nie wie);
wyznaczona przez inny stosunek prawny, w szczególności przez stosunek prawno-rzeczowy (zobowiązania realne), np. z sąsiedztwa, użytkowania;
świadczenie
świadczenie to zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela;
czynne (zasada) lub bierne → dare, facere, non facere, pati;
na świadczenie może się składać szereg czynności czy postaw, np. gdy treścią świadczenie jest osiągniecie określonego rezultatu;
interes wierzyciela to korzyść, która ma odnieść, jeśli jej brak to zobowiązanie wygasa/nie powstaje;
musi istnieć w czasie spełniania świadczenia;
musi być godne ochrony w świetle prawa (ustawa i zasady współżycia społecznego);
odnoszony do konkretnego stosunku i interpretowany stosowanie do zgodnej woli stron, celu i właściwości zobowiązania;
wywiera też wpływ na kryteria określające wykonanie zobowiązania (art. 354 kc);
charakter majątkowy, ale wyjątkowo też nie majątkowy (np. ochrona dóbr osobistych czy rzeczy o wartości pamiątkowej) → argument na nie dot. braku w nich sankcji odszkodowawczej, ale świadczenie może być wykonane in natura, a sankcja odszkodowawcza jest surogatem świadczenia. Poza tym można zastrzec karę umowną, która należy się niezależnie od poniesionej szkody (art. 484 § 1);
treść zobowiązania
prosty (tylko wierzyciel uprawniony, tylko dłużnik zobowiązany) lub złożony schemat zobowiązania (uprawnieniom każdej ze stron odpowiadają obowiązki drugiej);
Cel zobowiązania
z reguły stosunek zobow. związany z realizacją celów (gł. ekon.) bezpośrednich lub pośrednich stron;
ekonomiczne – najczęściej obu stron, ja w wymianie dóbr i usług, realizowane przy pomocy jednej lub kilku związanych ze sobą ekonomicznie czynności prawnych (nie tylko zobow., ale też rzeczowych);
tzw. czynności powiernicze – cel rozporządzenia rzeczą podporządkowany realizacji powiązań obligacyjnych pomiędzy stronami;
zaspokojenie jednej strony, np. w przypadku obowiązku naprawy szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym i tutaj też czynności prawne mogą się ze sobą przeplatać;
cele nieekonomiczne – wynikające np. z ludzkich ambicji, wdzięczności, chęci dokonania dobrodziejstwa;
cele stosunków rodzinnych → nawet jeśli ich przedmiotem jest świadczenie majątkowe nigdy nie mają na celu zaspokojenie jedynie majątkowego interesu uprawnionego – są wyrazem szczególnej więzi rodzinnej i ich celem jest zaspokajanie uprawnień i wypełnianie obowiązków wynikających ze stosunku małżeństwa lub pokrewieństwa, nawet gdy dot. to świadczenia majątkowego;
pojęcie „cel zobowiązania” to nie to samo co pojęcie „cel czynności prawnej/causa/przyczyna/podstawa prawna”, choć występuje causa w stosunkach zobow., np. w bezpodstawnym wzbogaceniu;
gdy ustawa odwołuje się do celu zobowiązania, chodzi raczej o zindywidualizowany cel, do którego zmierzają strony konkretnego stosunku obligacyjnego (wyraźny lub dorozumiany) – ważne kryterium oceny, m.in.: art. 3531, 354, 410 § 2, 491 § 2 kc;
cel zobowiązania może też stanowić jeden z elementów określających właściwość zobowiązania (np. art. 354, 509 kc), gdyż pojęcie właściwości odwołuje się do konkretnego zobowiązania, a nie abstrakcyjnego;
II. Uprawnienia wierzyciela – obowiązki dłużnika
względny charakter więzi między stronami, wyjątkowo może rozciągać się na osobę trzecią, dlatego ochrona prawna ogranicza się jedynie do oznaczonej osoby (dłużnika), ale istnieją przypadki zwiększonej ochrony:
art. 59 kc;
gdy osoba trzecia względem istniejącego stosunku zobow. ze swej winy wyrządzi szkodę wierzycielowi uniemożliwiając dłużnikowi wykonanie zobowiązania;
art. 527 kc;
poprzez wpisanie niektórych praw względnych do księgi wieczystej;
niektóre prawa względne mają cechy zbliżające je do praw bezwzględnych, tj. skuteczność wobec dalszego nabywcy albo przyznanie ochrony prawu względnemu erga omnes, np. prawo najmu;
czasem przełamywana przez ustawodawcę – np. ciężary realne – zobowiązanie każdoczesnego właściciela rzeczy do świadczenia wobec uprawnionego;
tzw. zobowiązania realne;
inna różnica pomiędzy względnymi a bezwzględnymi polega też na tym, że regułą dla względnych jest działanie zobowiązanego, a dla bezwzględnych powstrzymanie się od naruszania cudzego uprawnienia;
wierzytelność jako prawo podmiotowe w ujęciu od strony wierzyciela – z reguły jedno lub kilka uprawnień, którym odpowiadają obowiązki dłużnika, a zasadą jest, że w stosunku względnym uprawnienia mają postać roszczeń prawo podmiotowe wyczerpuje się w roszczeniu/ach;
poszczególne roszczenia mogą być samodzielnie wymagalne i zaskarżalne;
w zakresie uprawnień wierzyciela mogą znajdować się także uprawnienia (ich celem może być ukształtowanie poszczególnych roszczeń lub całego stosunku prawnego) nie będące roszczeniami (Klein);
Grzybowski uważa, że uprawnienia nie stanowiące roszczeń (prawokształtujące) nie wchodzą w skład wierzytelności jako prawa podmiotowego, np. art. 365, art. 395 i 396, art. 672-674;
2 kategorie uprawnień wierzyciela:
zasadnicze (główne) – uzyskanie świadczenia; uzyskanie odszkodowania → służą bezpośrednio do zaspokojenia podstawowego interesu wierzyciela;
pomocnicze (uboczne) – charakter uzupełniający w stosunku do uprawnień głównych, np. pobieranie odsetek, a czasem przygotowują, pośrednio wpływają na uzyskanie głównego uprawnienia, np. uzyskanie od dłużnika wiadomości o przedmiocie świadczenia;
nie mogą powstać bez istnienia uprawnień zasadniczych;
krytyka tego podziału Klein, za Grzybowski;
wszelkiego rodzaju uprawnienia wierzyciela (głównie roszczenia) mogą być realizowane w drodze przymusu – tryb przewidziany w kpc (gł. II księga), a środkiem przymusu jest egzekucja sądowa lub administracyjna, a wyjątkowo tylko samopomoc (np. art. 432, 671 § 2 kc);
sposób przymusowego uzyskania świadczenia zależy od:
rodzaju świadczenia
przedmiotu świadczenia;
wynikiem przymusu – uzyskanie przez wierzyciela tego co od dłużnika mu się należy, przede wszystkim świadczenie główne – najłatwiej pieniężne, bo w naturze trudne do uzyskania i jeśli się nie uda to wierzycielowi pozostaje:
tzw. wykonanie zastępcze (konieczne upoważnienie z ustawy, np. art. 479, 480 kc);
możność dochodzenia odszkodowania w miejsce świadczenia;
gdy dłużnika zobowiązany do oświadczenia to prawomocne orzeczenie sądu zastępuje to oświadczenie (art. 1047 § 1 kpc);
zobowiązania niezupełne – nie mogą być w ogóle dochodzone w drodze przymusu;
zasada realnego wykonywania zobowiązań → w modelu gosp. socjalistycznej szczególnie wymuszane, głównie ze względu na plany społ.-gosp., przyjmowano że wykonanie zstępcze ani odszkodowanie pieniężne nie zaspokoi interesu wierzyciela. Obecnie rozwiązanie takie może się okazać dla wierzyciela bardzo dogodne (patrz dalej);
obowiązki dłużnika w ogólności → brak pojęcia zbiorczego odpowiadającego pojęciu „prawa podmiotowego wierzyciela”;
odpowiedniki uprawnień wierzyciela;
podział na obowiązki zasadnicze (główne) i pomocnicze (uboczne);
zasada → dłużnik nie może zwolnić się z zobowiązania bez zgody wierzyciela, dając odszkodowanie (art. 483 § 2, art. 471 i n.);
odpowiedzialność dłużnika ma charakter majątkowy;
III. Odpowiedzialność dłużnika
dług a odpowiedzialność
z niemieckiej doktryny:
dług jest wyrazem powinności (obowiązku świadczenia dłużnika) è zależny od woli dłużnika;
odpowiedzialność odnosi się nie do kwestii samej powinności, ale kwestii pokrycia długu, związanej z przymusową realizacją świadczenia è nie zależny od woli dłużnika;
choć występują z reguły łącznie, to czasem są oddzielone:
dług bez odpowiedzialności – np. zobowiązania niezupełne;
odpowiedzialność bez długu – w polskim prawie brak, istnieje w niem. – dług gruntowy;
odpowiedzialność bez długu osobistego → hipoteka, zastaw;
za ten sam dług można różnie odpowiadać;
rodzaje odpowiedzialności:
odpowiedzialność osobista → konieczny korelat powinności świadczenia dłużnika wobec wierzyciela;
charakter majątkowy – gwarancja spełnienia = majątek dłużnika → w zasadzie nieograniczona (całym swym majątkiem teraźniejszym i przyszłym)
2 cechy:
wierzyciel ma wybór pomiędzy przedmiotami majątkowymi dłużnika z których się zaspokaja oraz wybór przymusowego sposobu zaspokojenia (art. 797 i 799 kpc);
gdy zbieg wierzycieli a majątku za mało → zaspokojenie wg stosunku wartości wierzytelności (art. 1026 kpc);
może być ograniczona:
albo do pewnej masy majątkowej, wydzielonej w majątku dłużnika i wszelkie poszukiwania wierzyciela mogą być wprawdzie skierowane do pozostałego majątku, ale tylko w celu poszukiwania elementów tej masy è ogr. to nie dot. tego za co dłużnika odpowiada np. w prawie rodzinnym;
albo odpowiada całym majątkiem, ale tylko do z góry określonej kwoty è ogr. to dot. tego, za co dłużnika odpowiada, a nie tego czym odpowiada; np. art. 554 kc
oba w prawie spadkowym – art. 1030 i art. 1031 § 2 w zw. z § 1 kc);
możliwość umownego ogr. tylko do konkretnego przedmiotu majątkowego – wg niektórych – tak na zasadzie swobody umów, wg innych (Czachórski) nie, bo dłużnika mógłby uniemożliwić zaspokojenia wierzyciela;
ustawowe ograniczenie świadczenia dłużnika do pewnej, z góry ustalonej kwoty nie jest ogr. odpow., tylko ogr. długu (np. art. 849 kc);
odpowiedzialność rzeczowa → prawo do bezwzględnego i bezpośredniego zaspokojenia się z przedmiotu cechy odróżniające od odp. osobistej:
niezależnie od tego czyją stanie się własnością dany przedmiot;
obowiązek właściciela rzeczy (nie-dłużnika osobistego) polega nie na działaniu, ale na znoszeniu działań wierzyciela;
w razie zbiegu – pierwszeństwo w zależności od czasu ustanowienia prawa;
porównanie odpowiedzialności osobistej i rzeczowej:
odp. osobista jest szersza, bo ciąży nie tylko na jednym przedmiocie;
mimo w/w może dawać mniejszą pewność zaspokojenia roszczeń;
brak w zasadzie przywilejów na rzecz jednych wierzycieli przeciwko innym, a ryzyko tego ponosi wierzyciel
ochrona wierzyciela è odp. osobista nie ogranicza możliwości dysponowania składnikami majątku do czasu rozpoczęcia przez wierzyciela egzekucji, a warunkiem jest nie działanie w celu pokrzywdzenia wierzyciela (wtedy art. 527 kc), ale zaciąganie nowych długów nie stanowi podstawy do ochrony pauliańskiej;
IV. Zobowiązania niezupełne (naturalne)
więzi zobowiązaniowe pozbawione przez ustawodawcę możności przymusowego dochodzenia świadczenia → 2 cechy:
niezaskarżalność ustanowiona przez ustawę;
przyznanie mocy prawnej spełnieniu tego zobowiązania przez dłużnika;
brak reguły generalnej na określenie istnienia innych skutków zobowiązań zupełnych, jak możliwość podniesienia zarzutu, potrącenia (art. 498 i n. kc), uznanie w drodze uznania lud odnowienia (art. 506 i n. kc) dochodzenie odszkodowania za niewykonanie tego zobowiazania (art. 471 i n. kc);
w kc:
zobowiązania, w których roszczenie uległo przedawnieniu, ale nie wygasło (art. 411 pkt. 3 kc) è uzasadnienie: interes godny ochrony, ale czas;
zobowiązania z gier i zakładów, innych niż uznane przez państwo (art. 413 kc) è uzasadnienie: nie są godne ochrony, ale porządek prawny je toleruje;
zobowiązania, w których obowiązek świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego (art. 411 pkt. 2 kc.) è uzasadnienie: nie ma niechęci do nich, ani podstawy do ich ochrony, np. świadczenie wyposażenia dzieci, napiwek, datek na zbiórkę społeczną;
w w/w przypadkach spełnienie świadczenia nie jest uznane za nienależne, nawet jeśli dłużnik spełniał je w przekonaniu, że wypełnia zobow. zupełne;
też gdy jest nieodpłatne, nie jest uznane za darowiznę (art. 411 pkt. 1 w zw. art. 902 kc);
V. Zobowiązanie jako całość
każdy stosunek zobowiązaniowy musi być traktowany jako pewna całość → w czasie trwania zobowiązania poszczególne roszczenia czy uprawnienia mogą zmieniać się lub wygasać, również w czasie trwania mogą stronom przysługiwać różne uprawnienia kształtujące è zobowiązanie istnieje dopóki cel/cele jego jako całości nie zostaną osiągnięte (cel: zaspokojenie interesów stron);
w przypadku zobowiązań ciągłych stosunek ten ma mniej więcej charakter stały;
stosunki „odręczne” – spełnienie świadczenia następuje prawie jednocześnie z powstaniem zobowiązania, np. sprzedaż odręczna, darowizna rękodajna → ale i wtedy mogą powstawać pewne roszczenia, np. rękojmia;
zobowiązanie nie jest nieograniczone w czasie – stosuje się do roszczeń wynikających z zobow. przepisy o przedawnieniu;
czas ich trwania zależnych z reguły od charakteru świadczenia;
treść i rodzaje świadczenia
I. Ogólne uwagi o świadczeniu
świadczenie to zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi (gł. charakter majątkowy) wierzyciela;
określenie charakteru i treści świadczenia z ustawy i umowy stron (ważny art. 56 i 65 kc → zasady współżycia społ. i ustalone zwyczaje konkretyzują świadczenie w świetle zamiaru stron i celu umowy);
orz. SN z 1997 r. → przy ocenie czy miało miejsce świadczenie → punkt widzenia wierzyciela – czy może on na podstawie rozpoznawalnych okoliczności uważać dane działanie za świadczenie;
postać świadczenia (art. 232 § 2 kc):
działanie;
zaniechanie;
może być celowe lub nie mieć zamierzonego rezultatu →...
gosicka