KARNE_I.doc

WYKŁAD 1                                                                                                     19.10.2003.

PRAWO KARNE   DR PRZEMYSŁAW  KONIECZNIAK

Literatura:

-          Kodeks Karny (!!!)

-          Wyd. 9 Lech Gardocki „Prawo Karne” wyd. Ch. Beck

-          Andrzej Marek „Prawo karne w pytaniach i odpowiedziach”

Wykłady będą obejmować następujące bloki tematyczne:

I.                    dział o zasadach obowiązywania ustawy Kodeks Karny pod względem miejsca i czasu

II.                 nauka o przestępstwie

III.              nauka o karze

IV.              część szczególna prawa karnego – zbiór wszystkich przepisów, które definiują jakieś typy przestępstw

Jest to zbiór wszystkich przepisów, które znajdują się w setkach aktów rangi ustawowej, które definiują typy jakiś przestępstw. (z tej części pytań nie będzie)

Terminologia:

-          część ogólna KK

-          część szczególna KK

-          część wojskowa KK

Pojęcia:

przestępstwo – realne zdarzenie, które zdarza się w jakimś miejscu i w jakimś czasie i które   polega na  tym, że jakiś człowiek wykonuje pewne ruchy, np. ruchy kopania kogoś w szczękę.

Typ przestępstwa – ogólna definicja sformułowana w jakimś przepisie prawa karnego.  

Art. 278&1. KK

Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą...

Z tego przepisu wynika definicja typu przestępstwa kradzieży, a np. 19.10.2003 r. o godz. 15-tej na ławce na dworcu PKS Pułtusk leżał pijany Jasio, któremu sterczał z kieszeni portfel, w którym były 4 złote i podszedł Stasio, zabrał ten portfel w celu przywłaszczenia, to on popełnił przestępstwo kradzieży.

Przestępstwem kradzieży będziemy nazywać takie konkretne zachowanie, które odpowiada definicji typu przestępstwa z art. 278 &1.

Ustawowe znamiona przestępstwa – są to wszelkie wyrażenia, jakich użył ustawodawca dla zdefiniowania pewnego typu przestępstwa, czyli „kto zabiera mienie ruchome cudze w celu przywłaszczenia”.

Analizowanie ustawowych znamion i klasyfikacja

1.      podział ustawowych znamion na:

-          znamiona od strony przedmiotowej, które występują w każdym typie przestępstwa (znamię czasownikowe, które występuje w każdym przepisie,

-          znamię podmiotu przestępstwa, które występuje w każdym przepisie,

-          znamię sposobu działania, które występuje w niektórych typach przestępstw, znamię przedmiotu czynności wykonawczej, które występuje w niektórych typach przestępstw,

-          znamię okoliczności czasu, okoliczności miejsca, okoliczności sytuacji, występujące w niektórych typach przestępstw,

-          znamię środka lub narzędzia działania, które występuje w niektórych typach przestępstw)

-          znamiona od strony podmiotowej, które występują tylko w niektórych typach przestępstwa (znamię celu oraz znamię szczególnego stanu psychicznego w chwili popełnienia czynu zabronionego)

Podział ustawowych znamion typów przestępstw na:

-          Ostre

-          Nieostre

-          Opisowe

-          Ocenne

Związek przyczynowy, przypisywanie winy

Pojęcie winy

Pojęcie bezprawności

Przestępstwem jest takie zachowanie, które między innymi jest bezprawne i zarazem zawinione.

Okoliczności wyłączające istnienie przestępstwa, które dzielą się na dwie podgrupy:

-          okoliczności wyłączające bezprawność czynu (należy tu np. obrona konieczna     –  art.   25 &1.   )

-          okoliczności wyłączające zawinienie (należy tu niepoczytalność – art. 31 &1.)

Formy popełnienia przestępstwa, które dzielą się na dwie grupy:

-          formy stadialne (dokonanie, usiłowanie, usiłowanie nieudolne, przygotowanie)

-          formy zjawiskowe (sprawstwo, współsprawstwo, podżeganie, pomocnictwo, sprawstwo kierownicze, wydanie polecenia popełnienia czynu zabronionego osobie pozostającej w stosunku zależności, prowokacja)

Jedność i wielość czynów, przestępstw i kwalifikacji prawnych

Każdy system prawny pewne rozwiązania, z których wynika, co robić w takich przypadkach:

Jasio w poniedziałek wydłubuje oko Stasiowi, we wtorek kradnie kompot truskawkowy z piwnicy Zdzisia, w środę gwałci Małgosię itd. Taki zestaw zachowań, z których każde popełnione jest w innym miejscu i czasie i nie zachodzi między nimi żaden związek poza tą samą osobą sprawcy, będzie przypadkiem tzw. zwykłego zbiegu przestępstw.

Jeden czyn nie może stanowić wielu przestępstw.:

Np. jeżeli w zamiarze zabicia pewnej ilości osób wrzucacie do zatłoczonego autobusu granat ręczny i w ten sposób ginie 6 osób, a dalszych 15 rannych, jest 1 popełnione przestępstwo, ponieważ 1 raz rzuciliście granatem.

Jeżeli wsiedlibyście do tego samego autobusu i zabilibyście 6 osób, a 15 ranilibyście, popełnilibyście 21 przestępstw. 

Z tych zagadnień będzie bardzo mało na egzaminie.

Wyjaśnienie terminu

Ustawa karna – termin ten jest stosowany w dwóch znaczeniach

1.      ustawa karna jest to akt pojedynczy prawny rangi ustawowej, który zawiera jakiekolwiek przepisy prawa karnego. W tym znaczeniu ustawą karną jest ustawa Kodeks Karny, ustawa o zwalczaniu niedozwolonego wyrobu spirytusu, ustawa o zawodzie lekarza.

2.      przez ustawę karną rozumie się zbiór wszystkich przepisów, zarówno w Kodeksie Karnym, jak i poza nim, które w pewnej chwili te tworzy stan prawny w zakresie prawa karnego na pewien wybrany moment czasowy.

Jeżeli jakakolwiek ustawa karna w znaczeniu pierwszym zostaje wprowadzona w życie lub uchylona, lub następuje jakaś modyfikacja jej tekstu, to automatycznie oznacza, że zmieniła się ustawa karna w znaczeniu drugim, czyli zmienił się stan prawny w tej gałęzi prawa.

Zasady obowiązywania ustawy karnej pod względem miejsca i czasu

Obowiązywanie pod względem czasu

Od kiedy i do kiedy obowiązuje ustawa karna?

Czas obowiązywania ustawy karnej da się przedstawić na osi czasu, na wykresie jako odcinek od pewnego punktu początkowego, kiedy wchodzi w życie do punktu końcowego, kiedy przestaje obowiązywać.

Punkt początkowy – ustawa karna wchodzi w życie w terminie wskazanym w jej własnym tekście. W ostatnim rozdziale ustawy podany jest termin wejścia w życie ustawy.

Przy kodyfikacjach stosowana jest druga praktyka, mianowicie: punkt czasowy, od którego zacznie obowiązywać ustawa X jest wskazany w ustawie Y, która nosi tytuł: Ustawa przepisy wprowadzające ustawę X, np. początkowy moment obowiązywania ustawy Kodeks Karny wynika z przepisów ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks Karny.

   t

Każdy akt normatywny obowiązuje w pewnym odcinku czasowym, należy zidentyfikować końce tego odcinka, moment wejścia w życie i moment, kiedy przestaje obowiązywać akt normatywny. Kiedy ustawa karna zaczyna obowiązywać? Akt normatywny zaczyna obowiązywać w takiej dacie, jaka jest przewidziana w akcie normatywnym, z tym, że nie zawsze w tym (centralnym) akcie. W 99% przypadków aktów prawnych, które obowiązują w Polsce, punkt czasowy obowiązywania jest oznaczony w ustawie, w niej samej. W ustawie X jest przepis „ustawa niniejsza wchodzi w życie z dniem takim a takim”

Z teoretycznego punktu widzenia istnieją 3 możliwości:

1.      punkt wejścia w życie ustawy X jest późniejszy, niż moment jej opublikowania

2.      punkt wejścia w życie ustawy X jest wcześniejszy, niż moment jej opublikowania

3.      punkt wejścia w życie ustawy X jest taki sam

W tej chwili standardowo dla każdego aktu prawnego rangi ustawowej stosuje się ten odstęp między publikacją a wejściem w życie 14 dni, aczkolwiek dla kodyfikacji ten czas jest znacznie dłuższy.

Wakacjo legis – obecnie jest stosowane; niektórzy twierdzą, że taki zapis można odczytać z niektórych artykułów Konstytucji.

Jeżeli ustawa wchodzi w życie wcześniej, niż moment jej publikacji:

Ustawę taką nazywa się ustawą retro aktywną, zaś, jeżeli jest to ustawa z zakresu prawa karnego – to jest ustawa karna retro aktywna.

Jedynym kryterium dla stwierdzenia, czy ustawa jest retro aktywna, jest porównanie momentu początkowego, od kiedy ma obowiązywać z momentem publikacji.

Przykład:

Dwie sytuacje

Sytuacja1: dzisiaj pokazuje się Dziennik Ustaw, w którym znajduje się przepis: kto posiada niebieskie śrubki, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 ( to ma być przepis stosowany dla czynów popełnionych począwszy od 01.01.1945 r.) jest to ustawa retro aktywna

Sytuacja 2: dzisiaj ukazuje się Dziennik Ustaw, który przewiduje, że „kto posiada niebieskie śrubki, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 i że ten przepis ma być stosowany dla stanów faktycznych wczoraj, dzisiaj i każdego dnia następnego.

To też ustawa retro aktywna.

Czy wolno stanowić prawo retro aktywne?

Wolno. Nie wolno tworzyć tylko pewnych przepisów z datą wsteczną.

Wyjaśnienie:

Formalne źródło zakazu tworzenia prawa karnego z mocą wsteczną jest bardzo łatwo wskazać. To nie jest zakaz tworzenia w ogóle prawa karnego z mocą wsteczną, tylko pewnych przepisów prawa karnego. Poza Konstytucją mamy jeszcze dwie umowy międzynarodowe, których Polska jest stroną. (które aktami normatywnymi o randze ponad ustawą zwykłą). W związku z tym ustawa karna, czy inna , która jest logicznie sprzeczna z prawem międzynarodowym w umowach, których Polska jest stroną, to są przepisy niekonstytucyjne. (sprzeczne z Konstytucją)

Gdzie ten zakaz jest?

W Konstytucji i w 2 umowach

(Europejska Konwencja Praw Człowieka, art.7 oraz tzw. Pakt Praw Politycznych z 1966 r., art.12 lub 14)

Dlaczego jest ten zakaz?

Kiedy przepisy wprowadzają z mocą wsteczną kryminalizacje pewnego zachowania, czyli w chwili T1 wg stanu prawnego, który naprawdę obowiązywał w chwili T1, pewne zachowanie nie jest przestępstwem.

W chwili T2 wchodzi w życie ustawa, która zostaje opublikowana i w swojej treści przewiduje uznanie za przestępstwo zachowań pewnego rodzaju popełnionych nie tylko od chwili T2 licząc w przyszłość, ale także wstecz do pewnego momentu czasowego, który obejmuje także T1.

Dla przykładu:

01.01.2004 r. opublikowany zostaje Dz. U., w którym jest napisane, że „kto uprawia onanizm podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat  12, albo karze pozbawienia 25 lat, albo dożywotniego pozbawienia wolności i że przepis ten ma być stosowany do stanów faktycznych poczynając od 01.01.1990 r. Musimy znaleźć ich wszystkich od tej daty.

Co jest w takiej praktyce niewłaściwego?

Należy odróżniać dwie rzeczy. Treść prawa od racjo legis, czyli powodów, dla których prawo o takiej treści zostało wprowadzone w życie. Formalnie zakaz tworzenia prawa karnego pewnego rodzaju retro aktywnie, wynika z 3 wspomnianych aktów prawnych :

-          z Konstytucji

-          2 umów międzynarodowych

Dlaczego wprowadzono takie przepisy do nich?

Pierwszy powód ma charakter czysto ontologiczny, nie ma nic wspólnego z moralnością, czy czymś takim.

Po co jest prawo karne?

Przepisy prawa karnego wprowadza się po to, żeby skłonić ludzi do podejmowania decyzji określonej treści i w konsekwencji pewnego rodzaju postępowania.

Jeżeli pracodawca wydaje przepis, który zabrania pod groźbą kary niebieskich śrubek, to robi to po to, żeby ludzie, którzy nie mają niebieskich śrubek, nie nabyli ich sobie, a ludzie, którzy mają niebieskie śrubki, żeby się ich pozbyli.

Np. Art. 141 – Kto zabije człowieka, podlega karze... to jakby główną funkcją tego przepisu jest zniechęcenie ludzi do zabijania bliźnich.

Jednak są ludzie, którzy twierdzą co innego, mianowicie: przepisy prawa karnego wydaje się po to, żeby była podstawa, żeby kogoś karać. Bzdura. (wg Konieczniaka)

Przykład

Jesteście ustawodawcą i wprowadzacie od 01.01.2004 r. przepis „kto zabija chomika, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat3.” Mija rok. 01.01.2005 r. patrzycie, co się dzieje.

Możliwość 1.

Widzicie, że w Polsce przez cały rok nikt nie zabił żadnego chomika.

Możliwość 2.

100% społeczności polskiej w więzieniu, bo każdy zabił jakiegoś chomika i dostał karę co najmniej 3 lata.

Prawo karne stanowi się po to, żeby wpływać na ludzkie zachowanie.

Oddziaływanie na czyjeś zachowanie takimi metodami, albo stanowienie norm ogólnych, albo wydawanie poleceń ma sens tylko wtedy, jeżeli treść tego, czego oczekujecie od adresata ma szansę do tego kogoś dotrzeć. 

Nie ma sensu stanowienie prawa z mocą wsteczną, dlatego, że jeżeli ktoś 3 dni temu dopuścił się pewnej czynności, to jeżeli będziemy go straszyć po tych 3 dniach najokropniejszymi karami za to, co zrobił, to już się nie odstanie. Morał z tego taki, że jeżeli kiedykolwiek w dziejach ludzkości stanowiono prawo karne z mocą wsteczną, to nie było to prawo karne, aby wpływać na to, co ludzie robią, tylko to były normy stanowione po to, żeby się na kimś odegrać po fakcie.

Powód 2 ma charakter aksjologiczny. W społeczeństwach cywilizowanych panuje przekonanie, że stanowienie prawa karnego z mocą wsteczną jest niemoralne. Dlaczego? Ponieważ (wg USA)

Jeżeli władza publiczna chce zabronić pewnego rodzaju zachowań i chce ferować i egzekwować kary kryminalne, to tym potencjalnym sprawcom tego czynu należy się uczciwe ostrzeżenie.

Zakaz tworzenia prawa karnego z mocą wsteczną nie jest zakazem tabuistycznym,  tylko ma pewne uzasadnienie.

(Zakaz tabuistyczny – nie wolno. Dlaczego? Bo nie wolno. Jest to zakaz, który nie ma uzasadnienia.)

To uzasadnienie sprawdza się tylko w pewnych sytuacjach, wtedy, gdy prawodawca chciałby tworzyć prawo karne z mocą wsteczną, ale w taki sposób, że ono by z mocą wsteczną pogarszało sytuację prawną sprawców pewnych czynów. Najbardziej jaskrawy przypadek czynów, które wg stanu prawnego z chwili popełnienia były przestępstwami, a jakiś późniejszy przepis z mocą wsteczną przenosił ich by do kategorii przestępstw, mniej drastyczne, ale niedopuszczalne będzie prawo karne retro aktywne, takie, gdzie wg stanu prawnego z chwili T1 pewne zachowanie było przestępstwem i wg stanu prawnego z chwili T2 nadal jest przestępstwem, ale np. podnosi się ustawowe zagrożenie kar lub zabrania się z mocą wsteczną stosowania pewnych instytucji wyłączających odpowiedzialność karną, albo zabrania się stosowania z mocą wsteczną do pewnych popełnionych w przeszłości czynów, zabrania się stosowania pewnych instytucji, które: jest przestępstwo, powinna być orzeczona kara wg dawniejszych, łagodniejszych przepisów, np. stare przepisy pozwalały na zastosowanie tzw. nadzwyczajnego złagodzenia kary, czyli kary niższej, niż dolna granica ustawowego zagrożenia. Nowe przepisy z mocą wsteczną wyłączają tę zasadę zastosowania tej instytucji. Albo wg starych przepisów wolno było do sprawcy tego a tego czynu orzec karę i zarządzić jej zawieszenie na okres próby na okres taki a taki a wg nowych przepisów nie wolno zastosować tego środka, nawet do czynów popełnionych w przeszłości. To samo może dotyczyć takiej sytuacji:

Wg stanu prawnego z chwili T1, kiedy Jasio popełnił pewien czyn, działa instytucja niepoczytalności, wyłączająca istnienie przestępstwa ze względu na brak winy. Wg nowych przepisów z mocą wsteczną stosowanie art. 31 &1 ma zostać wyłączone, ma przestać obowiązywać i nawet do już popełnionych czynów. Albo jakiś przepis likwiduje instytucję obrony koniecznej z mocą wsteczną. To są tylko przykłady, których nie ma w prawie, ale gdyby kiedyś byłyby wprowadzone, byłby to przykład niedozwolonej retroaktywności ustawy karnej.

Albo, nowy stan prawny, który ma działać z mocą wsteczną, jest z perspektywy sprawcy przestępstwa popełnionego w przeszłości identyczny, lub stan nowy jest lepszy, niż dawny, nie ma żadnych przeciwwskazań, żeby ustawodawcy na coś takiego pozwolić.

Przykład:

Do władzy po najbliższych wyborach dochodzi pewna partia, która dysponując większością w sejmie postanawia uchylić z mocą wsteczną wszystkie przepisy prawa karnego, które obowiązywały w Polsce Ludowej z wyjątkiem tych przepisów, które definiują typy przestępstw popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych. Milicjanci, UB, ktoś popełnił przestępstwo, które zostało zatuszowane, to te przepisy zostawiamy w mocy, ale wszelkie inne przepisy znosimy. Dlaczego? Uzasadnienie: bo jeżeli ktoś popełniał przestępstwo w Polsce Ludowej, to, co do zasady robił dobrze, bo jak gdyby destabilizował sytuację w państwie komunistycznym,. Z politycznego punktu widzenia jest to totalny absurd. Zrobienie czegoś takiego z mocą wsteczną jest debilizmem, ale nie ma tutaj przeciwwskazań natury prawnej, ponieważ wprowadzenie przepisów prawa karnego z mocą wsteczną, gdzie sprawcy z mocą wsteczną zrobią dobrze, albo takich, które nie zmieniają jego sytuacji prawnej ani na plus, ani na minus, jest postępowaniem prawnie neutralnym i najwyżej można się zastanawiać, czy ma to sens praktyczny, czy warto takie przepisy wprowadzać, ale nie ma zakazu.

Zapamiętać !!!

Na gruncie prawa karnego nie jest tak, że nie wolno tworzyć prawa karnego retro aktywnie, tylko nie wolno tworzyć retro aktywnie takich przepisów, które pogarszają sytuacją prawną sprawcy przestępstwa.

To samo można powiedzieć o innych gałęziach prawa, np. w prawie podatkowym.

Art. 4 &1.

Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna, niż w czasie popełnienia czynu zabronionego, stosuje się ustawę nową, chyba, że ustawa obowiązująca poprzednio jest względniejsza dla sprawcy.  

Przepis ten przewiduje następującą zasadę logiczną.

Jeżeli w chwili T1, która była czasem popełnienia czynu zabronionego, obowiązywała

ustawa X, a w chwili T2, która jest czasem orzekania obowiązuje ustawa Y, w takim przypadku należy stosować ustawę Y, czyli ustawę nową. Natomiast nie wolno zastosować ustawy Y, jeżeli ustawa obowiązująca poprzednio, jest względniejsza dla sprawcy.

Zasada logiczna – jest sprzeczna z tym, czego byśmy się spodziewali, ponieważ ona nakazuje stosować ustawę nową, ale po to, żeby uczynić zadość zakazowi pogarszania z mocą wsteczną sytuacji prawnej sprawcy. Jest wyjątek, że należy zastosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest ona względniejsza dla sprawcy.

Terminy:

Zasada i wyjątek, albo reguła i wyjątek w sensie logicznym

Są stosowane wyłącznie w naukach normatywnych, co oznacza – we wszystkich naukach prawnych, ale i w niektórych teoriach moralności.

Zasadą, czy reguła w sensie logicznym nazywamy pewną regułę postępowania, którą ktoś ustanawia z następującym zaleceniem: należy tej reguły przestrzegać zawsze, chyba, że natrafi się na jeden ze ściśle wyliczonych wyjątków.

Natomiast wyjąt...