Andrzej Nowicki

Centralne kategorie filozofii Vaniniego

Warszawa 1970, Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Tę i wiele innych książek znajdziesz na: www.legaba.prv.pl

Aquila atheorum

Sercem renesansowej filozofii człowieka jest prze­konanie, że najwyższą wartością jest kultura i że jedyną racją istnienia ludzi na świecie jest tworzenie przez nich wspania­łego świata dzieł ludzkich1. Vanini wpisuje tę myśl w rozmaite, niezmiernie interesujące konteksty rozważań o zdumiewają­cych tajemnicach przyrody i o naturalnych przyczynach nie­zwykłych zjawisk, o zadaniach filozofa i o roli wzorów osobo­wych w podejmowaniu doniosłych decyzji, o potędze wy­obraźni i o wpływie gwiazd na losy religii, o pochodzeniu czło­wieka i o rozumowaniach ateistów, o kłamstwie jako narzędziu władzy i o trybunałach świętej inkwizycji, o nieuchronnej śmierci i o perspektywach nieśmiertelnego trwania w pamięci potomnych, o sławie i o rozkoszy, jaką daje pocałunek uko­chanej dziewczyny.

Myśli Vaniniego — mimo uwikłania w przedko-pernikowską kosmologię t astrologiczne horoskopy, mimo ob­ciążenia takimi reliktami średniowiecza, jak pojęcie „ukry­tych jakości", magicznych własności przedmiotów i „wody rodzącej" — były zbyt śmiałe dla współczesnych. Nawet wówczas, kiedy powtarzał cudze wywody, nabierały one na kartach jego dzieł nowego znaczenia i stawały się niebezpieczne dla panującego porządku. Tym bardziej, że rozważaniom jego stale towarzyszył ironiczny uśmiech świadczący o dystansie wobec własnego tekstu i nie ujawnianych rezerwach myślo­wych, uśmiech ostrzegający aby jego deklaracji o własnej pra-wowierności i innych elementów ochronnego kontekstu nie brać na serio. Uśmiech ten nie opuścił go nawet wówczas, kiedy wydano na niego wyrok śmierci i kiedy do celi więzien­nej przyszedł po niego kat.

1 Taka jest przewodnia myśl mojej pracy pt. Filozofia, włoskiego Odrodzenia, Warszawa 1967, por. zwłaszcza Wstęp, s. 20-25 i 71-72.

Miejsce Vaniniego w dziejach kultury wyznaczają wyraźne „punkty dojścia" i „punkty wyjścia" kilku donio­słych nurtów. Przede wszystkim Vanini s fanowi „punkt doj­ścia" logicznego rozwoju arystotelizmu. Dla marksistow­skiej historii filozofii, dzielące] wszystkie kierunki filozoficzne na dwa podstawowe obozy idealistów i materialistów, arysto-telizm — oscylujący pomiędzy idealizmem Platona i materia­lizmem Demokryta—nie znajduje się ani po jednej, ani po drugiej stronie, lecz stanowi pole walki, przez które prze­biega owa zasadnicza linia frontu. Z tej podstawowej sprzecz­ności pomiędzy idealistycznymi a materialistycz-nymi elemen­tami arystotelizmu wynikło to, ze dzieje arystotelizmu nie są dziejami jednolitego nurtu, ale rozwidlają się na wiele od­rębnych nurtów, z których szczególnie interesujące są dwa skrajne. Logicznym zakończeniem linii rozwoju arystotele-sowskiej prawicy jest interpretacja arystotelizmu zaprezen­towana przez Tomasza z Akwinu w połowie XIII wieku. Arystotelizm staje się w rękach Tomasza fundamentem filo­zofii chrześcijańskiej, sługą teologii i orężem obrony porządku feudalnego. Odmienną linię rozwoju arystotelesowskiej le­wicy wyznaczają wysiłki interpretacyjne Stratona z Lampsa-kos i Aleksandra z Afrodyzjady w starożytności, Dawida z Di-nant w średniowieczu, Pomponacjusza, Cardana, Scaligera, Cesalpina, Bruna i Cremoniniego w Odrodzeniu. Logicznym zakończeniem tej drugiej linii rozwoju jest niaterialistyczna i ateistyczna interpretacja arystotelizmu zaprezentowana przez Yanmiego. Arystotelizm staje się w rękach Vaniniego orężem do walki z teologią chrześcijańską i narzędziem krytyki stosun­ków społecznych. Z tej perspektywy dziejów dwóch tysięcy lat rozwoju arystotelizmu Vanini staje się postacią co najmniej równie doniosłą, jak Tomasz z Akwinu.

Z punktu widzenia marksistowskiego podziału dzie­jów materializmu na trzy podstawowe historyczne formy, Va-nini musi budzić szczególne zainteresowanie jako „punkt styku" lub pole interferencji dwóch form: kiedy nazywa Przyrodę Boginią należy do żywiołowo dialektycznych i pan-teizujących materialistów Odrodzenia, kiedy przyrównuje działanie praw przyrody do ruchów wykonywanych przez tryby zegarka należy do pierwszych materialistów mechani-stycznych.

Na Vaniniego można spojrzeć jeszcze z czterech in­nych perspektyw.

W kulturze francuskie] XVII wieku pomostem po­między wolną myślą Renesansu i ateizmem Oświecenia jest prąd zwany libertynizmem. Otóż, co najmniej od osiem­dziesięciu lat, francuscy historycy literatury dostrzegają właśnie w dziełach i w działalności Vaniniego jedno z głów­nych źródeł filozoficznej inspiracji tego prądu2. Zresztą wska­zywali na to już w XVII wieku teologowie kontrreformacji, nazywając francuskich libertynów uczniami Vaniniego3.

Twierdząc, że jedne gatunki (roślin i zwierząt) po­wstają z drugich a ludzie powstali w sposób naturalny „z ro­dzaju i nasienia małp" Vanini stał się jednym z głównych pre­kursorów dziewiętnastowiecznego ewolucjonizmu.4

1 Por. zwłaszcza R. Grousset: Étude sur la société des libertins au XVII siècle, s. 61-156, w: Oeuvres posthumes, Paris 1886; F. T. Perrens: Les libertins en France au XVÏIe siècle, Paris 1896; F. Lachèvre: Le liberti­nage au XVÏIe siècle, w szczególności tomy: Les recueils collectifs de poésies, Paris 1914, Mélanges, Paris 1920, Supplément, Paris 1922, Le procès du poète Théophile de Via.u, 2 tomy, Paris 1909; H. Busson: Les sources et le dé­veloppement du rationalisme dans la littérature française de la Renaissance, Paris 1922 i nowe wyd. pt. Le rationalisme dans la littérature française de la Renaissance, Paris 1957, La pensée religieuse française de Charron à Pascal. Paris 1955, La religion des classiques, Paris 1948, i inne prace tego autora; A. Adam: Théophile de Via.u. et îa libre pensée française en 1620, Paris 1955 i Histoire de la littérature française au XVÏIe siècle, 4 tomy, Paris 1949-1954 i nasi. wydania; R.. Pintard: Le libertinage érudit dans îa première moitié du XVÏIe siècle, Paris 1945. Por. również J. S. Spink: French Free-Thought from Gassendi to Voltaire, London 1960, przekład francuski: La libre pensée française de Gassendi à Voltaire, Paris 1966.

3 M. in. F. Garasse: La doctrine curieuse des beaux esprits, Paris 1625 i M. Mersenne: L'impieté des Déistes, Athées et Libertins de ce temps, 2 tomy, Paris 1624-1625.

4 Por. zwłaszcza charakterystyczny tytuł artykułu: E. Morselli:

Postacią centralną jest Vanini przede wszystkim dla historyków ateizmu, ponieważ w pracach swoich podsumo­wuje osiągnięcia starożytne] i renesansowe] myśli ateistycznej, w szczególności Diagorasa, Protagorasa, Diodora, Lukrecjusza, Cycerona, Lukiana, Machiavello go, Pomponacjusza i Cardana5 i jednocześnie staje się — na wiele dziesięcioleci — najbardziej reprezentatywną postacią nowożytnego ateizmu6. Jeden z pierwszych historyków ateizmu, teolog niderlandzki Gijsbert Voet (ok. 1588-1676) napisał, ze „Vanini był jak orzeł pomiędzy wykształconymi ateistami"7, ponieważ „jego imieniem można nazywać wszystkich innych ateistów i do niego wszystkie ateizmy mogą być sprowadzone"8. Sformuło­wanie „orzeł ateistów" (atheorum aquila) było wielo­krotnie powtarzane i chyba ono właśnie najtrafniej określa miejsce Vaniniego w dziejach filozofii. Około roku 1704 praw­nik neapolitański Giuseppe Valletta (1666-1714) napisał w w swojej Historii filozofii^ że Vanini „zaprzeczał istnieniu boga i opatrzności bożej, drwił z tego, co święte i religijne [...] jednym słowem był najdoskonalszym ateistą"9. W roku 1856— po przestudiowaniu dzieł Vaniniego — Silvio Spaventa (1822-1895) napisał, że istotą jego filozofii była „negacja całej

Un precursore italiano di Darwin — Giulio Cesare Vanini, „La Rassegna Setti­manale di Politica, Scienze, Lettere ed Arti", Roma, 20 czerwca 1880. O Vani­nim jako prekursorze Darwina pisali także G. Cattaneo i G. Canestrini. Por. także hasło „ewolucjonizm" w encyklopediach włoskich.

5 Por. część 4 niniejszej pracy rozdz. XVIII, § 48 — Rekon­strukcja katalogu ateistów, s. 176—182.

6 Por. charakterystyczny tytut rozdziału pracy Allena: Three Itu-łicin Atheists: Pomponazzi, Cardano, Vanini, s. 28-74, w: Don Camerun Allen: Doubt's Boundless Sea. Scepticism and Faith in thè 'Renaissance, Baltimore 1964.

7 Vaninus inter eruditos atheos ta.noua.rn aquila. G. Voetius: Se-lectarum disputationum theologicarum pars prima, Ultrajecti 1648, s. 205.

8 A quo omnes alii denominari, aut an quem atheismi ornnes reduci possunt, G. Voetius, tamże.

9 Egli negò Iddio, e la sua Provvidenza, scherni le cose sacre e reli­giose [...] In somma si fu un perfettissimo Ateo, Historia jilosofica d eli'1 eruditis­simo giurisconsulto Giuseppe Valletto Napolitano 1716, s. CXXXVIII.

wiary jego czasów" 10, a w swoich atakach na religię Vanini „był nawet, być może, bardziej zuchwały od filozofów XVIII wieku" 11. Podobnych wypowiedzi można by przytoczyć znacznie więcej12.

Niektóre rozważania Vaniniego mają charakter pre­kursorski w stosunku do współczesnego ateizmu. W szczegól­ności należy tu podkreślić jego wywody na temat alienacji religijnej13 i nieśmiertelnego trwania w kulturze, antycypu­jące istotne wątki filozofii Feuerbacha oraz rozważania na te­mat społecznej funkcji religii, które przeobrażają krytykę nieba w krytykę ziemi, krytykę religii w krytykę panujących stosunków społecznych.

Znaczna część filozofii Vaniniego posiada dziś już tylko znaczenie historyczne jako ilustracja postępowych ten­dencji pierwszych dziesięcioleci XVII wieku. Ale kryją się w niej również liczne takie myśli, które jeszcze dziś są aktu­alne i posiadają zdolność pobudzania nas do myślenia, wska­zując na problemy, które warto podjąć i w sposób pogłębiony rozwiązać.

Tak, w największym skrócie, przedstawiają się mo­tywy uzasadniające wybór tematu i poświęcenie studiom nad Vaninim wielu lat życia. Na gruncie polskim będzie to pierw­sza całościowa prezentacja filozofii Vaniniego. W literaturze światowej prac o Vaninim jest bardzo wiele. Z ostatnich kil­kudziesięciu lat warto w szczególności zasygnalizować prace takich autorów jak Guido Porzio, Corinna Romano, Émile Namer, Luigi Corvaglia, Giuseppe Saitta, Cameron Allen,

10 La negazione di tutta la fede del suo tempo, S. Spaventa: Dal 1848 al iSdi. Lettere scritti documenti pubblicati da Benedetto Croce, 2 wyd., Napoli 1898, Frammenti di Studii (1855-1857), § 9 (o Vaninim),s. 171.

11 In questi attacchi egli è forse anche più ardito dei filosofi del secolo XVIII, tamże.

12 Guido Porzio zestawia Vaniniego z Anacharsisem Clootsem. Luigi Corvaglia charakteryzuje jego poglądy jako ateismo furioso.

13 Por. A. Nowicki: Etyka Vaniniego, „Etyka", 1969.

Giorgio Spini, Antonio Corsano, Wiktor Rutienburg, których tytuły podaję w bibliografii. Autorzy ci koncentrowali uwagę na czterech problemach, to znaczy na życiu Vaniniego, na źródłach jego filozofii, na filozofii przyrody i na krytyce religii. W tej pracy uwaga jest skoncentrowana na innych proble­mach, które we wszystkich dotychczasowych opracowaniach pozostawały w cieniu, a więc przede wszystkim na aparaturze pojęciowej Vaniniego, na jego filozofii człowieka i na krytyce stosunków społecznych. Tym się wyjaśnia fakt, że prawie nie podejmuję w tej pracy polemiki nawet z tymi interpreta­cjami, które budzą mój sprzeciw.

Największy sprzeciw budzą oczywiście prace Corvaglii, który oskarża Vaniniego o „gigantyczny plagiat". Znam nie tylko wszystkie drukowane prace Corvaglii, ale miałem również możliwość dokładnego zapoznania się z jego warsztatem pracy, z cennymi księgozbiorami w Rzymie i Me-lissano i przejrzenia wielu tomów rękopisów, stanowiących materiały do monografii o Vaninim, które] nie zdążył przy­gotować do druku14. Cenię bardzo wysoko wieloletni trud, którego owocem było — w latach 1955 i 1954 — ujawnienie nieomal wszystkich źródeł, z których Vanini korzystał, prze­pisując je, streszczając i przerabiając. Źródłami tymi okazały się przede wszystkim dzieła następujących autorów (uszerego­wanych tu w kolejności opartej na rozmiarach wykorzysta­nych przez Vaniniego fragmentów): Giulio Cesare Scaligero (1484-1558), Piętro Pomponazzi (1462-1524), Girolamo Gardano (1501-1576), Livin Lemmens (Lemnius, 1505-1568), Jean Fernel (1497-1558), Girolamo Fracastoro (1478-1555), Heinrich Cornelius Agrippa z Nettesheim (1486-1555) i Agosfcino Nifo (1475-1546). Zarówno pod względem chronologicznym jak światopoglądowym jest to

14 Luigi Corvaglia, ur. 27 lutego 1892 w Melissano, zmarł 24 lutego 1966 w Rzymie. Z warsztatem pracy Corvaglii zapoznałem się w grudniu 1966. Prócz materiałów do monografii o Vaninim, Corvaglia opracował kilka tomów rękopisów monografii o filozofii G. C. Scaligera.

1. Giulio Cesare Vanini (1585-1619)

dość zwarty i spoisty zestaw źródeł, w stosunku do których mnie] więcej dwie trzecie tekstu dzieł Vaniniego ma wyraźnie charakter wtórny. Opublikowanie nowego wydania dzieł Vani-niego wraz z obszernymi wypisami ze źródeł to cenny i trwały wkład Coryaglii do studiów nad Vaninim, będący jednak nie rozwiązaniem, ale dopiero postawieniem problemu stosun­ków zachodzących między dziełami Vaniniego a źródłami, z których korzystał.

Warto zauważyć, że w owych czasach nie tylko Vanini pracował w taki sposób, ale również wielu innych jego współczesnych i prawie każdego z nich można by tak samo „rozłożyć na źródła". Warto podkreślić, że źródeł tych było w przypadku Vaniniego bardzo wiele i że Vanini nie przepi­sywał mechanicznie, ale wybierał, streszczał i przerabiał. Do­dajmy, że nie ukrywał własnych źródeł, ale je często cytował, podając autora, tytuł dzieła i stronę oraz stosując przy cyto­waniu kursywę. Zauważmy, że z samej struktury rozważań Yanmiego, w której istotną rolę pełni konfrontowanie ze sobą różnych poglądów na tę samą kwestię, wynika, że dosłowne przepisywanie cudzych tekstów było jak najbardziej usprawie­dliwione, aby czytelnik otrzymał zestawienie autentycznych twierdzeń a nie ich zniekształconą wersję, którą preparowali teologowie dla ułatwienia sobie polemiki. Co więcej, nawet wówczas, kiedy Vanini referował swoje własne stanowisko, można usprawiedliwić formułowanie go cudzymi słowami, p...