1
Mirosław Przylipiak: KINO STYLU ZEROWEGO
Z zagadnień estetyki filmu fabularnego.
· POCZĄTKI I WCZEŚNIEJ
28 grudnia 1895 – Salon Indyjski Grand Caffé – Bracia August i Ludwik Lumiére.
Było więcej wynalazków, o większości słuch zaginął.
· TAJEMNICA CIEMNEGO POKOJU
Zjawisko „Camera obscura” odkryte jeszcze w starożytności przez Arabów. Jeżeli jakieś pomieszczenie zaciemni się całkowicie, a następnie zrobi się mały otwór prowadzący do małego pomieszczenia, to na przeciwległej do niego ścianie, zaciemnionego pokoju, pojawi się obraz tego, co dzieje się w pokoju przyległym. ß Zastanawiano się nad utrwaleniem obrazu.
1839 Louis Daguerre – klisza pokryta solami srebra. ß Zastanawiano się nad wprawieniem fotografii w ruch. (Systematyczne badania od XVIII w.)
„Efekt stroboskopowy” = „Zjawisko phi” = „Powidoki” è Postrzegany obraz utrymuje się na siatkówce oka nieco dłużej niż w rzeczywistości (od 0,01 do 0,1 sekundy). Nakładanie się obrazów tworzy wrażenie ruchu. W oparciu o to powstawało wiele zabawek optycznych (fenakistiskop,chronotograf i inne)
“Latarnia magiczna” – seanse = pokazy slajdów. Obrazy na szklanych płytkach, wyświetlane i komentowane przez prowadzącego – nić fabuły i znaczenia. Wpływ na wyobraźnię.
· WYŚCIG WYNALAZCÓW
1877 „Zoopraxiscop” – aparat skonstruowany do zbadania ruchu konia w biegu (na żądanie kalifornijskiego magnata) – 12 aparatów fotograficznych ustawionych jeden koło drugiego; podłączone przewody w trakcie ruchu były zrywane – powstawały kolejne zdjęcia.
Prace nad aparatem kinematograficznym szły całą parą na całym świecie – każdy kraj miał swojego wynalazcę. (Polska – Kazimierz Prószyński – PLEOGRAF; służył do rejestrowania i odtwarzania)
Marey i Muybridge – do medycznej pracy naukowej.
Thomas Alva Edison – pokazy od 14 kwietnia 1894 r. Potem wojna patentowa z Francją.
Na początku seanse od dziesiątej rano do pierwszej w nocy. Nie przypuszczano, że na długo przyciągnie ludzką uwagę i że zacznie opowiadać historie. Miał służyć popularyzacji wiedzy, badaniom naukowym itp. ß Rozmaitość oczekiwań; różnorodna tematyka. Filmy dobierane w zależności od czasu i miejsca, lub czasem zupełnie przypadkowo.
· KULTURA MASOWA
Ewolucja środków komunikowania się. Kino jest sztuką masową; zwiększony zasięg oddziaływania; zaczęło się od wynalezienia pisma, potem druk, dochodzi do tego fotografia prasowa, zwiększa się liczba tytułów, wszystko robi się tańsze, nadchodzi kino – radykalny przełom jakościowy (zniesienie bariery językowej); pojawia się telewizja; eksplozja nowych form elektronicznego komunikowania się. Kino jest więc jednym z etapów ewolucji obrazu, wywiera to wszystko wielki wpływ na ludzi.
Co to jest „masa”? – nie jest to tylko sama duża grupa ludzi. Można mówić, że jest grupa osobników prowadząca taki sam tryb życia i odwołujących się do podobnego zasobu wiedzy. Mają podobne wymagania – dochodzi do komercjalizacji sztuki.
Dzieło sztuki staje się towarem. Mamy „przedmioty kultury symbolicznej”, „wytwory kultury”; Wszyscy oglądają te same obrazy, stają się jeszcze bardziej ujednoliceni.
· KULTURA PRZED KINEM*
Wpłynęła na pierwszych odbiorców filmowych, a oni wpłynęli na same kino. Jest to wiek wynalazków i kultu nauki; szacunek dla realiów i faktów. Pojawia się realistyczna powieść narracyjna. Potem pewne techniki zostały przeniesione do kina. Powstają wielkie panoramy, na scenie rozkwita teatr bulwarowy; w prasie pojawiają się pierwsze historyjki obrazkowe.
Kino dąży do pełnego realizmu, zaczyna poważnie konkurować ze słowem by w końcu stać się najpopularniejszą formą przekazów kulturowych. Jest odpowiedzią na zapotrzebowanie wynikające z ducha tamtych lat.
Z początku kino było uważane za sztukę „jarmarczną”, gorszą. Potem opinia ta uległa zmianie.ßUwarunkowania społeczne.
(1923) – „Kino sztuką jeszcze nie jest, ale stać się nią może.”
Powodem do takich sformułowań był ówczesny repertuar filmowy. Wiele do życzenia pozostawiała wtedy jeszcze technika. Uważano wtedy, że za dzieło sztuki możemy uznać coś, co wywołuje „przeżycie estetyczne”, ale nie jest to silna reakcja odbiorcy na dzieło (Fakt, że ktoś mocno przeżywa jakiś melodramat nie nominuje go od razu do kategorii dzieła sztuki); przeżycie estetyczne zawiera pewien dystans do przedmiotu, a jego intensywność musi być ograniczona. Dzieło sztuki musi być niepowtarzalne; wytworzone przez człowieka-twórcę o nieprzeciętnym talencie; nie rzeczywistość, a jednostkowe spojrzenie na nią.çW tej sytuacji staje kino. Dochodzi do tego aspekt „mechaniczny” kina – gdzie ten genialny twórca ? Potem dodatkowo powstał jeszcze przemysł filmowy. Kino zaspokaja potrzeby milionów widzów bez oglądania się na poglądy estetyków. Jest to przejaw kulturowej aktywności człowieka.
Do 1907 roku na ekranach walczą mniej więcej równo wszystkie rodzaje filmowe; od 1905 zaczyna przeważać forma fabularna, coraz bardziej rozbudowywana; od 1910 jedno i dwu szpulowce (one or two reel); 1913 – „Narodziny narodu”, 1915 – „Nietolerancja”; potem dochodzi barwa, dźwięk; około 1920 kinematografia ustabilizowała się.
Kino jest formą narracyjną. Narracyjność jest wszechobecna, normalnie nie zauważamy jej. Kryje to w sobie wiele tajemniczości – sam fakt tak wielkiej popularności.
Forma narracyjna jest najbliższa rzeczywistości, przekazuje ją taką, jaka ona jest. Sytuacja jest ta sama, ale może zostać opisana na wiele sposobów, w zależności od tego jakie elementy zostaną wybrane, następnie jak ułożone. Narracja jest jedną z form „wypowiedzi” o rzeczywistości.
· SKŁADNIKI OPOWIADANIA
„Opowiadanie” ma w języku polskim podwójne znaczenie; jest to wypowiedź o specyficznych właściwościach i częściach składowych; po drugie nazwa czynności – snucie opowiadania.
Składnikami opowiadania są postacie, wydarzenia, czas i przestrzeń. Kształtowane w rozmaitych tworzywach (wypowiedź, taniec, rysunek itd.) Różnią się one stopniem umowności. Najbardziej abstrakcyjny jest język naturalny, najbardziej dosłowne jest kino.
Wydarzenia, czas, przestrzeń i ludzie – z tych składników składa się każdy film fabularny.
Wydarzenia – dzieją się w zamkniętej jednostce czasu i określonym miejscu, zachodzi zmiana między stanem początkowym a końcowym. Wydarzenia składają się więc na opowiadanie, ale muszą one być czymś powiązane (wspólna osoba, sprawa, relacja przyczynowo-skutkowa, następstwo w czasie).
FABUŁA – zbiór wydarzeń połączony wspólnymi postaciami, zorganizowanych w ciąg przyczyn i skutków, dotyczących pewnej wspólnej sprawy, pozostających ze sobą w ściśle określonych stosunkach czasowych. Relacje mogą być różne.
Czas – Istnieje wiele jego form i rodzajów:
– Czas trwania projekcji – możliwy do zmierzenia zegarkiem, określa długość projekcji w wymiarze obiektywnym.
– Wewnętrzny czas odbioru – odczuwany przez widza, zależy od stopnia zaangażowania widza w film.
– Psychologiczny czas odbioru – relacja pomiędzy fizycznym, a wewnętrznym.
– Relacja pomiędzy fizycznym czasem trwania filmu lub jego fragmentów, a czasem trwania wydarzeń w świecie przedstawionym – ile coś trwa w rzeczywistości a jak naprawdę wygląda.
– Elipsa, opuszczenie – film trwa około 2 godz., a opowiada o znacznie dłuższym okresie czasu.
– Zrównanie – akcja trwa tyle, co przesuw taśmy w projektorze. Spotykany bardzo rzadko, ale przyjmuje się, że równość fizycznego czasu trwania i czasu świata przedstawionego charakteryzuje scenę i ujęcie.
– Wydłużenie – akcja trwa znacznie dłużej niż w rzeczywistości (np. sekwencja schodów odesskich – 1 min. rozciągnięta do ok. 7 min. – rozczłonkowanie zdarzenia na szereg scen, które normalnie występowały symultaniczne, a tu zostały pokazane jedna po drugiej)
– Odkształcenie – zwolnienie, wydłużenie, przyspieszenie, stop-klatka, zdjęcia symultaniczne (kadr podzielony na kila części, w której każdej z nich dzieje się jakaś akcja)
è Wszystko to dotyczy czasu trwania
è Ze względu na ideę uporządkowania wyróżniamy następujące relacje czasowe:
1. Chronologiczną - wydarzenia na ekranie = wydarzenia w rzeczywistości
2. Symultaniczną - wydarzenia w świecie przedstawionym dzieją się równocześnie, albo pojawiają się na ekranie kolejno lub mamy podział ekranu na części.
3. Niechronologiczną - gdy porządek wydarzeń na ekranie jest inny niż wyrażony i rekonstruowany przez widza porządek w świecie przedstawionym. Retrospekcje i antycypacje (wydarzenia późniejsze zostają przesunięte przed wcześniejsze)
4. Achronologiczną - nie da się ustalić kolejności wydarzeń w ustalonym i rekonstruowanym przez widza świecie przedstawionym filmu. Np. Impresje filmowe
– Historyczny czas akcji – gdy film jest osadzony w jakimś wyraźnym momencie , w którym opowiada się historia dziejąca na ekranie. Niekiedy akcja zostaje sama określona przez tytuł (1492 – Odkrycie raju, 2001 – Odyseja kosmiczna)
– Czas narracji – moment opowiadania się historii dziejącej się na ekranie. Powstają dwie płaszczyzny czasowe: czasu przeszłego, w którym dzieje się owo wydarzenie, oraz pewnego punktu w czasie, z którego jest ono relacjonowane. ßJest to właśnie czas narracji, moment narracji musi zawsze występować później w czasie niż moment akcji.
Przestrzeń – rozumiano dwojako: jako przestrzeń kadru lub jako przestrzeń świata przedstawionego.
Kadr – jego zawartość; może być nieprzedstawiająca (nabiera charakteru metaforycznego) lub może odwzorowywać jakąś prawdziwą, fizyczną przestrzeń. W filmie fabularnym występuje tylko ta druga.
Pozornie kadr wydaje się nam prostokątem, w którym wszystkie punkty są tak samo istotne. Tak nie jest, gdyż istnieją strefy bardziej lub mniej uprzywilejowane oraz sektory o różnych funkcjach estetycznych.
Może być zbudowana w głąb: poprzez ostrość obiektywu (każdy ma obszaru , które fotografuje ostro bądź nie) oraz scenografię (jedno i drugie powiązane ze sobą – szczególnie przy zdjęciach z głębią ostrości) ß Filmy o inscenizacji płaskiej i o inscenizacji w głąb. Szczególna ostrożność podczas montażu !
Cztery strony – prawa, lewa, dolna, górna.
Dolna i górna – wykorzystywane głównie w celach estetycznych (sufity w „Obywatelu Kane”)
Lewa i prawa – kierunki, zasadnicze znaczenie; stanowią oś, na której rozgrywa się akcja. 1, 2, 3 plan – są to kolejne warstwy ustawione na osi. Ma to znaczenie dla spoistości i budowania świata przedstawionego.
Obszary - centralny i peryferyjne
Centralny – mniej więcej 1/3 kadru w centrum; umieszcza się tu elementy o kluczowym znaczeniu; zasadnicza rola przy komponowaniu kadru.
Kierunek do kamery – punkt ustawienia kamery, nie można zdradzić widzowi obecności kamery i ekipy; obszar ten stara się maskować poprzez staranne omijanie obszaru wokół kamery.
Ramy – oddzielają przestrzeń kadru od przestrzeni pozakadrowej – relacje te są bardzo ważne, bo to co widzimy jest zawsze wycinkiem, sugestią czegoś większego.à Przestrzeń pozakadrowa jest domeną wyobraźni.
Przestrzeń świata przedstawionego – istnieje w wyobraźni widza, jest wynikiem rekonstrukcji układania kadrów w jedną całość i wypełniania luk między nimi. Zróżnicowanie w jego obrębie – relacje między przestrzenią a fabułą. W filmie fabularnym przestrzeń służy jako miejsce akcji. Prezentowanie przestrzeni prowadzi do spowolnienia rytmu filmu, a na to nie może sobie pozwolić większość filmów fabularnych.
Przestrzeń symboliczna – zawierająca znaczenia naddane. Walory symboliczne posiadają zarówno miejsca jak i przestrzeń między ludźmi. (proksemika – nauka zajmująca się znaczeniami wynikającymi z odległości między przedmiotami.)
Przestrzeń ekspresjonistyczna – przestrzeń świata przedstawionego jest projekcją stanu ducha bądź psychiki bohatera filmu.
· CZYNNOŚĆ OPOWIADANIA
Czy opowiadania są opowiadane ? Zawsze uważano że tak: są podobne do powieści więc są opowiadane, opowiadanie z definicji musi być przez kogoś opowiadane.
Jednak badania doprowadziły do tego, że mówi się o kinie i o sztuce jako o dwóch autonomicznych kierunkach.
– Widz filmu fabularnego ma wrażenie, że osobiście, bez żadnego pośrednika, ogląda wydarzenia, a kamera jest przedłużeniem jego oka.
– Powieść zawsze pozostawia jakieś ślady osoby opowiadającej – oznaki wypowiedzi
– Narrator w filmie nie pozwala nadać postaci narratora cech ludzkich. Ma on inny charakter pośrednictwa; widzimy jego oczami, a nie słuchamy jego wypowiedzi.
– Struktura narracji filmowej: w świeci przedstawionym zdarzają się postacie, poprzez które patrzymy lub słuchamy, zazwyczaj nie obejmują swoim zasięgiem całego utworu lecz tylko jakiś fragment, a kontakt z widzem nawiązują poprzez czynności patrzenia, słuchania, śnienia, marzenia, mówienia – a nie opowiadania.ç Subiektywizacja. Do tego dochodzi jeszcze ten, który ustawia kamery ß Jest to zależne od konwencji filmu; ten narrator jest nieokreślony.
„Gdy włączamy kamerę pojawia się w niej czas i przestrzeń. Umieszczamy w kadrze człowieka, który zaczyna działać. Jego działania układają się w wydarzenia, a wydarzenia w film fabularny. I oto dzieje się rzecz dziwna. Zapominamy o kamerze, czasie, przestrzeni, fakcie doboru zdarzeń i ewentualnym pośrednictwie. Chłoniemy – całą duszą przeżycia umieszczonego w kadrze człowieka, jakby to był ktoś najbliższy, jakbyśmy sami nim byli. W tym dopiero zjawisku kryje się cała niezwykłość filmu fabularnego.”
Zazwyczaj oglądając film fabularny nie zwracamy uwagi na formę i rozwiązania warsztatowe. Traktujemy film jak niby-rzeczywistość, ale zdajemy sobie sprawę z tego, gdzie się kończy jedno a zaczyna drugie. Ale jednocześnie wiemy, iż film został „przez kogoś” zrobiony.
Sytuacje, w których zdajemy sobie sprawę z istnienia warsztatu filmowego świadczą o nieudolności twórców lub o specjalnych zabiegach artystycznych.
Styl zerowy = amerykańskie kino klasyczne (Classical Hollywood Cinema) - to rodzaj filmowej mowy codziennej. Taka formuła widowiska fabularnego, która opiera się na dominacji akcji, fabuły, oraz na „unieobecnianiu” warstwy formalnej. Dzięki temu widz może bez reszty skupić się na „treści”. Jest to ujmowanie dzieła sztuki filmowej jako czegoś „w zasadzie” podobnego do rzeczywistości. (Wpływ prymitywnej kultury masowej przełomu stuleci) Przysłonięcie języka na rzecz tego, o czym się mówi. Styl zerowy podaje wypowiedź w sposób przystępny, zrozumiały, normalny, tak aby na pierwszym planie znalazła się treść. Powstaje sytuacja, w której styl (a więc naturalne uwarunkowanie języka) osiąga poziom zerowy, a wiec staje się niewidoczny. Styl jednak ulega ewolucji; inaczej wygląda w kolejnych dekadach.
W Ameryce sporządzone receptę na to, jak ma wyglądać kino fabularne stylu zerowego à Okres klasyczny Hollywood (od 1917 roku lub od lat ’30, w których ugruntowało się kino dźwiękowe; koniec to przełom lat ’50 i ’60) ß Kryzys kina ( TV ), pojawiają się prądy nowofalowego i autorskiego kina europejskiego.
Klasyczne kino amerykańskie – okres od ok. 1930 do 1960. Daty te są umowne, ustalone tylko na podstawie panujących w tym okresie czasu tendencji. Charakterystyczna jest poetyka normatywna i pewne nieprzekraczalne zasady. Produkowane wówczas filmy były w znacznej mierze do siebie podobne, ale oczywiście istniały wtedy rodzaje i gatunki, indywidualności twórcze, eksperymentatorzy. (W 1927 roku w Hollywood wyprodukowano 700 filmów – tylko kilka krajów zrobiło 1/10 z tego.) Kinematogra...
Larimar