4
Chrześcijaństwo i papiestwo w XIX w.
Ogólnie
o już w przededniu Rewolucji : Kościół traci wpływy w wielu krajach (gallikanizm we Francji, józefinizm w Austrii i Bawarii, jansenizm w Holandii), do tego dochodzi postęp nauki i idee Oświecenia
o cały wiek XIX wyraźnie tez pokazał, jakim obciążeniem dla Kościoła była instytucja Państwa Kościelnego, bo zobowiązywało to papieża do prowadzenia świeckiej polityki i rodziło związane z tym problemy natury formalnej i moralnej
o okres Rewolucji Francuskiej i napoleoński : głęboka laicyzacja świadomości społecznej, polityka antyklerykaln a, daleko idące zmiany w wielu krajach
o po tym okresie i wprowadzonych w tym czasie zmianach (np. w kwestii prawa czy szkolnictwa) pozycja Kościoła katolickiego w wielu miejscach już nigdy nie odzyskała takiej pozycji, jak wcześniej
o chrześcijaństwo - a z niego najbardziej katolicyzm, bo protestantyzm był mocno elastyczny i podzielony, a prawosławie – wyizolowane – borykało się w całym XIX w. z wieloma problemami, głównymi to : postęp laicyzacji, racjonalizm i rozwój scjentyzmu, liberalizm i socjalizm, potrzeba dostosowania się nowej sytuacji społecznej i politycznej, rola defensywna i dostosowywanie się do ciągle zmieniającej się warunków
o po 1815 – konserwatyzm czerpał siły głównie z katolicyzmu („ołtarz i tron”)
o z drugiej strony – rodził się katolicyzm liberalny, później demokracja chrześcijańska
o I poł XIX w. - następuje upadek idei kościołów narodowych (m.in. gallikańskiego), zaczyna być coraz wyraźniejszy nurt centrystyczny w katolicyzmie; zmiana zachodzi dopiero w II poł XIX – wzrost tendencji autonomicznych w Kościele, próby stworzenia znów kościołów narodowych, ale bez sukcesów
o 1848 – uwidoczniło się pytanie, kim właściwie jest papież? Głową Kościoła i/lub władcą kraiku włoskiego? Ten rok oraz rok 1870 można uznać za dwa największe momenty kryzysu Kościoła katolickiego w XIX w.
o lata 60 – Kościół na wyraźnie defensywnych pozycjach
o I Sobór Watykański – po raz pierwszy Kościół znajduje się w sytuacji, kiedy rozum jest uniezależniony i kiedy coraz szerzej przenika idea teizmu czy ateizmu (być może stąd kontrowersyjność i moc jego ustaw?)
o mimo pozornej defensywności Kościoła (szczególnie na przełomie XVIII / XIX w. i sytuacji na płw. Apenińskim, gdzie Watykan był często karta przetargową), generalnie Kośció trochę też wywalczył J :
1. wzmocnienie papiestwa (idee centralizacyjne)
2. liczne konkordaty
3. efektywna działalność kongregacji w Europie i misyjna poza nią
4. otwarcie się na katolicyzm dwóch dotąd krajów dysydenckich : Holandii i Anglii
o jedna z największych porażek Kościoła – zbyt późne zainteresowanie się sprawą robotniczą (choć pewnymi pierwszymi sygnałami było oburzenie Lammenaisa warunkami robotników, zwróceniem na to uwagi), dopiero encyklika Rerum Novarum porusza bezpośrednio ten problem, a jest to w roku 1891
o po burzliwym początku wieku XIX – wzrost liczebności kongregacji, powstają też nowe zakony (m.in. salezjanie, maryści), rozwija się szkolnictwo, opieka społeczna, akcje charytatywne
o wiek XIX to także wiek misji (głównie francuskich!) oraz szerokiego udziału osób świeckich (myślicieli, działaczy, arystokracji) w życiu Kościoła (idee, rozprawki, akcje charytatywne)
o najważniejsze szkoły i ośrodki myśli katolickiej w XIX w. : Louvain i ruch bollandystów (Belgia), Moguncja i Tybinga (Niemcy); brak jednak wielkich teologów, a duchowieństwo zwykle jest nieco zapóźnione w wiedzy (i to bolesne, bo w tym czasie następuje atak na naukę katolicką poprzez scjentyzm, socjalizm, rozwinięty racjonalizm w postaci broszur pseudohistorycznych jak np. Ernesta Renena Żywot Jezusa z 1863)
Niektóre konkordaty:
o Francja 1801
o Bawaria 1817
o Prusy 1821
o Rosja 1847
o Hiszpania 1851
o Austria 1855
Zarys sytuacji chrześcijaństwa w wybranych krajach w XIX w. :
KRAJE NIEMIECKIE / NIEMCY
początek XIX w. – okres renesansu (Erweckung), próby wzmocnienia organizacji kościelnych i roli dogmatyki; jednocześnie (lata 20) książęta niemieccy unikają powstania kościoła narodowego, zawierają szereg konkordatów z Watykanem, Niemcy otwierają się w tym czasie na Rzym (też dzięki jezuitom, redemptorystom i szkole mogunckiej); tzw. konfesjonalizm był popierany po 1848 szczególnie mocno przez Prusy, Saksonię czy Hanower (bo ostoja konserwatyzmu!), jednak jednocześnie w opozycji do konfesjonalizmu narodził się tzw. liberalny protestantyzm (teologiczny racjonalizm, niechęć do uzależnienia Kościoła od państwa, mniejsza waga do dogmatyki), z którego czasem wyodrębniły się b.radykalne poglądy (lewica hegaliańska kwestionująca np. wartość Biblii czy wręcz ateizm – choćby Feuerbach czy Marks), protestantyzm z Niemiec mocno promieniował na inne kraje; ważną postacią w sprawie religii w Niemczech był Görres (w konspekcie o procesie jednoczenia Niemiec) jednocześnie istniał katolicyzm, ale nie tak silny (gł. południowe kraje, i tam głównie przenikał józefinizm); wyjątkiem jest katolicka Nadrenia, najbardziej aktywna z terenów niemieckiego katolicyzmu, która w 1814 weszła pod panowanie elastycznych i tolerancyjnych z początku Prus; kwestia religijna stała się ważna w czasie jednoczenia Niemiec; następnie Kulturkampf zakończony kompromisem między Bismarckiem a papieżem
FRANCJA
w czasie Rew.Fra. i Napoleona >głęboka laicyzacja świadomości społecznej, polityka antyklerykalna ;1789-1785 > religia katolicka znalazła się praktycznie poza prawem ;na pocz. rewolucji (czerwiec 1789) zdominowanie Stanów Generalnych przez elementy jansenizmu, gallikanizmu i wolnomyślicieli ;zeświecczenie czynności dotąd zarezerwowanych dla kleru (szkolnictwo, opieka społeczna, chrzty, śluby, pogrzeby), mniejsze oddziaływanie Kościoła na społeczeństwo ; rozwiązanie zakonów kontemplujących (niczym józefinizm!), przejęcie dóbr kościelnych, reorganizacja kościoła francuskiego bez zgody Watykanu – jednostki terytorialne przystosowane do podziału adm. państwa, księża pobierają pensję od państwa, są całkowicie zależni od władzy cywilnej, od 1792 masakry na księżach, którzy nie złożyli przysięgi na wierność; 1795-1797 > konwent thermidoriański uchwala rozdział państwa od religii, Kościół katolicki może wyjść z ukrycia, ale stosunek do niego jest obojętny ; 1797 – 1799 > dojście do władzy jakobinów, znów deportacje księży, prześladowania, polityka antyklerykalna ; podczas kampanii włoskiej Napoleon sprzeciwia się Dyrektoriatowi i nie niszczy Watykanu, a jedynie więzi Piusa VI; jednak już w 1798 stworzona zostaje Republika Rzymska (ale nietrwała); sam Napoleon – widzi potrzebę „ułożenia się z Kościołem” i wyłącznie dlatego zaprzestaje prześladowań, dochodzi jednocześnie do odrodzenia kościoła gallikańskiego, jak i układów z Rzymem (konkordat z 1801); jeszcze w 1799 – wydaje pierwsze ustawy mówiące o wolności kultu (podstawy pod pokój religijny); w samej Francji Napoleon dyktatorsko wprowadza gallikanizm, duża część katolików zgorszona(np. 1806 – Katechizm cesarski, gdzie obok 4 przykazania znalazła się adnotacja o szacunku wobec cesarza J), rodzą się małe schizmy; po 1815 – kontrrewolucja wspomaga się katolikami (konserwatyzm katolicki),w I poł XIX w. jednak idea kościoła gallikańskiego upada, doświadczenia poprzedniej epoki pchają francuski ku Rzymowi, choć sam Lammenais został potępiony przez papieża, to Watykan zawdzięcza mu upadek idei kościoła gallikańskiego; II Republika i II Cesarstwo – popierają powstawanie nowych szkół i zakonów, ruch neogallikański odradza się dopiero pod koniec; rewolucja lutowa pieczętuje przymierze demokracji z katolicyzmem, sytuacja zmienia się dopiero wydarzeniach czerwcowych, kiedy to Kościół przeszedł na stronę reakcji, następnie Kościół popiera Ludwika Napoleona; we Francji przez cały wiek jednak czynny element antyklerykalny i laicki, jego apogeum są ustawy z początku XX w. – przeciwko zakonom (1901-1904) i o rozdziale Państwa od Kościoła (1905)
USA
typowy przykład kraju sekt protestanckich, pełna swoboda; najliczniejsi i najbardziej wpływowi byli metodyści i baptyści (i ich odłamy); różnorodność sekt odpowiadała trybowi życia i nastrojom ówczesnego społ. amer.; sekty całkowicie aprobowały ustrój społ., pogoń za zyskiem, niewolnictwo; w mniejszości sekty sprzeciwiające się takiej sytuacji (menonici, kwakrzy , mormoni); ważna rola kościołów w USA – bo niemalże całkowicie kontrolowały szkolnictwo i akcje charytatywne; niechętnie patrzono na katolicyzm (przywożony głównie przez imigrantów z Irlandii i Włoch), wobec alienacji katolików stali się oni jedną z najbardziej konserwatywnych grup społecznych; szybki ich wzrost, wykształca się typowy dla USA rodzaj preekumenicznego katolicyzmu – zwanego amerykanizmem (potępiony na pocz. XX w. przez Watykan)
BELGIA
tutaj katolicyzm się pokrył z poczuciem narodowym , opór katolików wzmocnił się wobec polityki protestanckiego króla Wilhelma I, od 1830 niepodległa Belgia staje się swego rodzaju symbolem i wzorem do naśladowania dla innych kościołów, żywotny i bogaty kościół (1834 – odrodzenie uniwersytetu w Louvain), okres 1850-1880 to „walki” liberałów i katolików o szkolnictwo
WŁOCHY
kraj sprzeczności, duży odsetek analfabetów, brak protestantyzmu i prawosławia, z jednej strony rodzący się ruch karbonarski, z drugiej strony przywiązanie do katolicyzmu i Watykan, po okresie napoleońskim próba przywrócenia starego porządku, ale „ziarno zasiane”, silne wpływy habsburskie (Metternich!), jednocześnie rodzi się liberalny ruch neogwelficki, sytuację komplikują losy samego Państw Kościelnego
HISZPANIA I PORTUGALIA
w dobie napoleońskiej walki antyfrancuskie w postaci partyzancki katolickiej (często prowadzona przez księży), po 1814 silny ucisk wszelkich ruchów liberalnych, lud zabobonny, powrót tradycji sekciarskich i gallikańskich, absolutyzm, przywiązanie kleru do tradycji (to wszystko w imię walki z liberalizmem zbuntowanej Ameryki Południowej)
HOLANDIA I ANGLIA
kraje dysydenckie z punktu widzenia papieża, zdecydowanie protestanckie; XIX w. przynosi otwarcie się na katolicyzm w Holandii (1845- pierwszy dziennik katolicki, 1848 – potwierdzenie w konstytucji wolności wyznania, 1853 – odnowienie hierarchii kat.) i Anglii (1829 – akt emancypacji katolików, 1850 – reorganizacja struktur kościelnych)
katolicki konserwatyzm , ultramontanizm
(zobacz też konspekt > konserwatyzm)
Konserwatyzm, powrót do dawnych zwyczajów, rewolucja złem; była to „odtrutka” po doświadczeniach okresu napoleońskiego i rewolucji, kler był jedną z podpór konserwatyzmu, bo okres ten był okresem jego prześladowania i upokorzenia itd. Przedstawiciele to (poza myślicielami wymienionymi w konspekcie o konserwatyzmie) m.in. część ultrasów z czasów restauracji Burbonów we Francji, praktycznie cała kasta urzędnicza Państwa Kościelnego (np. sekretarz stanu Consalvi za pontyfikatu Piusa VII)
katolicki liberalizm, katolickie oświecenie
postawa głosząca, że między dwoma karykaturalnymi obrazami Kościoła katolickiego (Kościołem będącym pod całkowitą władzą świecką a Kościołem antyrewolucyjnym) jest miejsce na Kościół żywy i młody; o władcach Święto Przymierza – despoci, hipokryci; to katolickie oświecenie przyciągało ludzi zmęczonych atmosferę Restauracji; pierwsze próby postulatów społecznych, znaczy odłam burżuazji katolickiej pragnął m.in. wolności prasy, słowa i zebrań oraz tolerancji innych religii, a jednocześnie chciał pozostać wierny Kościołowi; najefektywniejsi byli we Francji, Belgii, Niemczech; okres największego rozkwitu tej postawy to okres 1848-1864; jej koniec w dużej mierze wyznaczyła encyklika papieska Quanta Cura (1864) i dołączony do niej syllabus (wykaz błędów), potępiająca wszelkie idee liberalne; katolicki liberalizm odżył po 1878, ale już pod inną nazwą (demokracja chrześcijańska).
Felicite Lamennais (zm. 1854) – bretoński ksiądz, pierwsza poważna postać, którą można uznać za ojca i propagatora katolickiego liberalizmu; gromadził wokół siebie wielu młodych; krytykował monarchię lipcową; organ prasowy : L’Avenir ; wobec swojej pionierskości, został jednak potępiony przez Grzegorza XVI (1834).
hr. Montalembert – w 1863 na kongresie katolików belgijskich w Malines wygłasza mowę propagującą hasło wolny Kościół w wolnym państwie.
Ignaz Döllinger – ksiądz monachijski głosi idee niezawisłości uczonych katolickich
Papieże:
papież: PIUS VI 1775-1799
o musiał zająć stanowisko wobec wielu nowych zjawisk zagrażających Kościołowi (jansenizm, józefinizm, gallikanizm); potępiał te ruchy, starał się je zwalczać
o wydarzenia na początku Rewolucji Francuskiej : pozory reform, a nie walki z Kościołem, Pius VI nie protestował; poza tym panowało przekonanie, że Rewolucja to stan przejściowy i nie trzeba ingerować
o 1790 – papież dwukrotnie potępia w końcu Rewolucję, obkłada ekskomuniką wszystkich propagatorów Rewolucji, stawia opór wobec próśb Ludwika XVI, aby zaaprobować niektóre ustawy nowej Konstytucji Cywilnej
o wiele spisków wykrywanych w samym Rzymie (m.in. Aleksandro Cagliostro), rosnące obawy papieża co do losów Państwa Kościelnego (1792 – Legislatywa nakazuje Rzymowi przywrócenie starej rzymskiej republiki J), papież pokładał nadzieje w mocno przecenianym powstaniu wandejskim
o papież po stratach terytorialnych (Awinion) próbuje nakłonić państwa sąsiednie do krucjaty, ale sprawa papieska jest najmniej w tym wszystkim ważna dla Prus czy Austrii
o 1793 – upadek powstania w Wandei, porażki koalicji; papiestwo coraz bardziej zagrożone (Konwent wywiera coraz większy nacisk na Państwo Kościelne, by uznało władze rewolucyjny; p...
clivie